٢٥\٣\٢٠١٥

جینۆسایدی سایکۆلۆژیی و کلتووریی ئێزدییەکان.

کازیوە ساڵح        

- بەشی یازدەم -

زەردەشت بە گاڵتە بە ئێزیدی گوت شەیتان پەرەست و و کۆمەڵێک رۆژئاوایی بە راستیی بوون بە شەیتان پەرەست.

 
زەردەشتیەکان و ئێزیدیزم.

ئەوەی پاش زەردەشتیەکان چەمکی ' دێڤا' ی بە شەیتان وەرگێڕاوە عەرەب بووە. تەنانەت وشەی ' شیگان' ی عەرەبی لە بنەمادا وشەیەکی پەهلەوییەوە لە ' شیدان' ەکەی زەردەشتەوە وەرگیراوە. وەکو زانای کورد مەسعود محەمەد فەرموویەتی کە عەرەب سەرەتا وشەی 'شیدان' یان بە 'شیتان' نووسیووە، پاشان پیتی بێ دەنگی (د) یان گۆڕیوە بۆ ( ت-گ). ئەم زانایە بۆ سەلماندنی ئەم گۆڕانکاریە زمانەوانیانە باس لەوە ئەکات کە وشەی ' شیدا یەزەکی' تا ئێستالە ناو کوردی ئیزیدیدا بە شتێک گۆڕانکارییەوەبەکار دەهێنرێت ، بەڵام لە کۆندا ئیزیدیان بە داسنی یە و شوێنی نیشتەجیەی ئێزیدیەکانیشیان بە چیای داسنێ ، ئیمارەتی داسنی سەروو و خواروو( محەمەد،٢٠٠٣) ناو هێناوە.

ئەم گۆڕانکاریەش بۆ عەرەباندنی وشەکە کارێکی پێویست بووە و بە تایبەت لەو کاتەدا کە مەترسی بازرگانی و دەنگ کۆکردنەوە و هەر رۆژەی دەرکەوتنی پەیامبەرێک لە دورگەی عەرەبیدا هاوکێشەی قورسی سەردەمەکە بوون. لەو کاتەدا دەیان نەژادی جیاواز بە زۆرکراوە بە ئیسلام و سەدان کێشەی خێڵەکیانە لە نێو ئەسحابە و هێما ئیسلامیەکاندا بوونی هەبووە ، عەرەباندن و زمانی عەرەبی گرنگترین فاکتەر بووە بۆ ئەوەی عەرەب کۆبکاتەوە و یەگرتوویان بکات. بەڵام لە گەڵ وەرچەخانی مێژوودا ئەم عەرەباندنە سوودی سیاسی و ئاینی گەورەی پێ گەیاندوون ، لەوێوە هەمیشە زمانی عەرەبیان بە بیانووی زمانی قورئان بە پیرۆز ناو هێناوە بە زۆر سەپاندویانە بە سەر خەڵکی ناوچەکەدا لە کاتێکدا ئەمە دوورە لە ڕاستییەوە لە بابەتێکی دیدا سەبارەت بە ئاین دێمەوە سەر ئەم باسە.

مەتەمسەکۆنسیس (metempsychosis) واتە کۆپیبوونەوە یان (تناسخ)، تەنها ئێزیدی باوەڕی بە زیندووبوونەوە و گواستنەوەی ڕۆح پاش مەرگ بۆ ناو ڕۆح و جەستەی کەسێکی دی نەبووە، بەڵکو یەکێک بووە لەو باوەڕانەی مرۆڤی کۆن و زۆربەی باوەڕە دێرینەکان بەر لە زایین باوەڕێیان پێی هەبووە لەوانە سۆمەری ، ئەکەدی، بابلی ، یۆنانی، فیرعەونیەکان، هندۆسیەکان، براهیمیەکان ، بودیزم، ماوی، سیخ، زەردەشتی و یەهودیەکان لە کۆندا باوەڕییان پێی هەبووە لە ئەنجیل مەتی ١٦دا هاتووە* ئەو فەیلەسوفانەی باوەڕییان بەو بۆچوونە هەبووە لە هەندی ڕادا ئەفلاتۆن، فەیلەسوفی یۆنانی بالتۆ، فەیلەسوف و زانای بواری ماتماتک پایتاگرەس. هەروەها کۆمەڵێ کەسیەتی ئیسلامی مێژووی دەگمەن هەمان باوەڕێیان هەبووە جگە لە مەنسوور حەلاج ، نووسەری عەرەب زوهەیر کازم عەبود لە کتێبەکەیدا بە ناونیشانی 'لایزیدیە'ناوی هەر یەک لە (شهاب الدین السهروردی) (١١٥٤-١١٩١ م) ، (فرید الدین العطار) ( ١١٤٠-١٢٢١م)، (جلال الدین الرومی) ( ١٢٠٧-١٢٣٧م) (عمر بن عمر بن فارچ) ( ١١١٨-١٢٣٥م) و تد. جگە لەوەی لە ناو کورددا کە بە پێشنیاز بۆ کەسی مردوویەک ئەکەن کە کاریەک نەکەن ڕۆحی مردووەکە نیگەران بکەن، یان ئەڵێن ئەو مردووە بەڵام ڕۆحی ئاگای لێتانە تا چەند ئەم ڕاست بێت یان هەڵە کلتورەکە هەر باس لە مەتەمسکۆنسیس ئەکات. ئەو هەموو نەتەوە و نەژاد و ئاینانە هیچیان و کەسییان بە شەیتان پەرەست ناوزەدنەکراون چوون باوەڕێیان بە کۆپیبوونی ڕۆحە.

ئەمڕۆ لە ڕۆژئاوا و ڕۆهەڵاتدا هەوڵێکی زۆر هەیە بۆ نوژن بوونەوە و پەرەپێدانی زەردەشتیەت. لە کەنەدادا ڕێکخراو وپەرەستگەی خۆیان هەیە ، ئەمەش مافی ڕەوای خۆیان و مافی هەموو ئاین و ڕێبازە ئاین وئایدۆلۆژیەکانی جیهانیشە بە ئازادی هەڵگری ئایۆلۆژیای خۆیان بن لە هەر شوێنێکی دنیا بە بێ ترسی بنبڕکردن و چەوساندنەوە. ئەم هەوڵە لە دەرەوەی تاک وکۆمەڵی کوردیش نیە، ئاگادارم لە کوردستانەوە خەڵکێکی زۆر زەردەشتیەت جێ بە جێ ئەکەن و لە هەوڵی پەرەپێدان و ئاساییکردنەوەیەدان لە ناو کورددا. من خوازیارم نەک تەنها زەردەشتیەت بەڵکو هەموو ئاینە کۆن و نوێیەکان لە ناو کورددا نۆژن ببنەوە و وەکو ڕۆژئاوا خەڵک پراکتیزی باوەڕی خۆیان بکەن، چوون هێندەی یەک دەسەلاتی و تاکڕەوی لە دەسەڵاتدا ترسناکە ، ئەوەندەو زیاتر یەک ئاینی و تاکڕەوی لە ئایندا ترسناکە.ئەوەی گرنگە لەم پرۆسەی نۆژنبوونەوەیەدا هەوڵبدرێت نوێکردنەوەیەکی سەردەمیانە بێت ، وەکو مەسیحیەت گۆڕانکاری لە هەموو ئەو بۆچوونە و دەقانەدا بکرێت کە تۆمەت و ناڕەوایی بەرانبەر ئاین ونەژادەکانی دی بەرهەم هێناوە. پێداگری لە سەر دەق و پراکتیکێکی مرۆییانە و شەنکردنی بڕگە توندەکانی هەر دەقێک ئەبێت بە هۆی زیندوو هێشتنەوە پەرەسەندن و خوێندنەوەی زیاتری ئەو دەقە ،پێچەوانەکەشی لە گەڵ بە ڕێکردنی کاتدا، دەق و کلتور و ئاینیەکی داعشیانە بەرهەم ئەهێنێت. لەوەش گرنگتر ئەوەیە مۆرکێکی کوردانە سەرباری زەردەشتیەت بکەن ، واتە لە بەر ئەوەی زەردەشت فارس بووە کوردانی زەردەشتی نەبن بە فارس پەرەست و نۆژنکەرەوەی کلتوری فارس لە ناو کورد و کوردستاندا.

لە یاد دانەکەوێت کە لە تەک سەردەمدا گۆنجاندن تەنها ئەوە نیە بە وشەیەکی زێڕین بنووسن یان بڵێن ئیزیدی و هەر ئاینێکی دی مافی خۆیەتی پەیڕەوی ئاینی خۆی جێبەجێ بکات دوور لە چەوساندنەوە. بەڵکو ئەوەشە لەو پێناسە باوە دەرچێت بۆ کۆنسیپت و دیاردە باوەکان ، یان هاتووەکانی میتۆلۆجیادا کە لە کۆندا چەسپیوە ، لە خودی شەیتانەوە هەتا فریشتە. ئەمەش هەوڵێکی نوێ دەستی بۆ بەریت، تەنانەت ئەو ئیبلیس یان شەیتانەی ئێزیدی تاوانبارکراوە بە پەرەستنی لە مەسەلەی کوڕنووش نەبردنیدا بۆ ئادەم چەندین مەتەسەوفی گەورە بەرگری لێکردووە، بە تایبەت لەو میانەوەی هێزی شەڕ یان خراپە خراوەتە پاڵ ئیبلیس ، لەوانە شێخ عەبدلقادری گەیلانی، ئیمامی مەقدەسی، شێخ جونەید، ئیبن غەزالی، حەلاج ، شاعیری کورد خانی و سادق جەلال عەزم (الجندی،١٩٩٨) هەر یەک لەمانە هاوشیوەی ئیزیدی پێیان وایە خودا تەنها بەرپرسە لە ناردنی چاکە، حکمەتێکی دژە یەک پێکهێنری بەختەوەرییە و بە بوونی شەڕ یان خراپەوە چاکە و خێریش بوونی هەیە .ئەمە فەلسەفەی ژیانە و تەنها خەڵکێک خاوەنی مۆراڵی باڵا و هۆشیاری قوڵ بێت ئەتوانیت ئەو فەلسەفە لە ژیاندا بەرهەم بهێنێت. ئەم مۆراڵە باڵایە بە بێ خوێندن و خۆهۆشیارکردن ئێزیدی خاوەنیەتی یان ئەکرێت ئەو ناوبراوانە لە باوەڕی ئێزیدییەوە سروشیان وەرگرتبێت بە تایبەت شێخ عەبدلقادر کە لە هێما ئاینیەکانی ئێزیدییەوە نزیک بووە. جگە لە حەلاج بووە بە قوربانی بیرە قوڵ و ناوازەکەی ئەوانی دی زیانبەرکەوتووی فکر و بۆچوونەکانی خۆیان نەبوون. شێخ عەبدلقادری گەیلانی مەزارگەی هەموو ئۆمێدەکانە بۆ هەزاران کەس لە جیهانەوە ساڵانە رووی تێ ئەکەن بۆ مەبەستی جیاواز. بە چ پیوەریەک ئەو ئەتوانێت ببێت بە نێوەند لە نێوان خودا و مرۆڤدا و ئیزیدی کە لە مەسەلەی خێر و شەڕدا هەمان باوەڕی هەیە لە سەر ئەو باوەڕە ئەکرێت بە شەیتان پەرەست؟ ئەگەر گوتاری ئاینی پیجەوانەی سەردەمەکە و ئاراستەکانی ژیانی ڕۆژانە بوو ئەبێت بە ئاینێک هەمیشە لە بوخچەی گریمانە و گۆماندا ئەمێنیتەوە. بۆیە زەردەشتیە نوییەکان پێویستە خۆیان لە هەڵەی ئەو ئاینانە بپارێزن کە گوومان و گریمانەیان کردووە بە چارەنووسی ئاینەکەیان و هەروەها لە هەڵە هاوشێوەکانی کۆنی زەردەشتیەتیش خۆپارێزبن.

زەردەشتانی کوردستانی پێویستە بە ئاگا بن لەوەی هەڵەکانی و دژەکاریەکان ئێزیدی نەگۆڕی و نەیخستە سەر باوەڕی زەردەشتی ، بەڵام لە دەرەوەی کورد و کوردستان، لە ڕۆژئاواو و ئەمەریکا خەڵکێکی کرد بە شەیتان پەرەست. زەردەشت بە ساختە بە ئێزیدی گوت شەیتان پەرەست و کۆمەڵێک ڕۆژئاوایی بە ڕاستیی بوون بە شەیتان پەرەست. ئەو شەیتان پەرەستانە کێن و چۆن خۆیان پابەندی ئیزیدی کورد کردووە؟ تا چەند ئەم جۆرە کاریگەرییە نەرێی ییە کاریگەری لە سەر داهاتووی ئەو ئاینە هەیە و تا ئێستا چۆن ئەو کاریگەریانە نادیار بوون؟ بەشی ئایندە وەلامدەرەوەی ئەم پرسانە ئەبێت.
_________________________________
سەرچاوەکان:

• رابوون، (السويد نحو معرفة حقيقة ألديانة ألأيزيدية، (١٩٩٨) الجندي، خليل).

• (عدی بن مسافر، مجدد الدیانـة الازیدیة، مۆسسة الدراسات العربیة، بیروت، لبنان(  ٢٠٠٥) عبود، زهير كاظم).

     * وَلَمَّا جَاءَ يَسُوعُ إِلَى نَوَاحِي قَيْصَرِيَّةِ فِيلُبُّسَ سَأَلَ تَلاَمِيذَهُ قِائِلاً: «مَنْ يَقُولُ النَّاسُ إِنِّي أَنَا ابْنُ الإِنْسَانِ؟

_________________________________

بەشی دەیەم: www.emrro.com/cinosaydis10.htm

بەشی نۆیەم: www.emrro.com/cinosaydis9.htm

بەشی هەشتەم: www.emrro.com/cinosaydis8.htm

بەشی هەفتەم: www.emrro.com/cinosaydis7.htm

بەشی شەشەم: www.emrro.com/cinosaydis6.htm

بەشی پێنجەم: www.emrro.com/cinosaydis5.htm

بەشی چوارەم: www.emrro.com/cinosaydis4.htm

بەشی سێیەم: www.emrro.com/cinosaydis3.htm

بەشی دووەم: www.emrro.com/cinosaydis2.htm

بەشی یەکەم: www.emrro.com/cinosaydis1.htm

ماڵپه‌ڕی کازیوه‌ ساڵح