په‌یوه‌ندیپه‌رتووکخانه‌رۆشنبیرییلینکئه‌رشیفنووسه‌رانده‌سپێک

٢٦\٨\٢٠١١

دیموکراتیەت و دیموکراتیبوونی دەسەڵات.

هەورامان عه‌لی تۆفیق

- بەشی یەکەم -
 

دیموکراتیەت ئەو دەسەڵاتەیە کە لەلایەن گەلەوە لە چوارچیوەی پڕۆسەیەکدا کە هەڵبژاردنە دەسەڵاتی فەرمانڕەوا پێک دێت ، ئەم دەسەڵاتە سیاسیە بەشیوەیەکی گشتی ئاڵوگۆڕی دەسەڵاتە بە شێوەیەکی ئاشتیانە و دەسەڵاتی زۆرینە و لە دیموکراتیەتی لیبرالیدا ڕێزگرتن لە یاسا و پارێزگاری لە مافەکانی کەمینە و ئازادیە ڕەهاکان بەرجەستەدەبن و لە تەواوی نیوەی دانیشتوانی گۆیی زەوی لە ژێردەسەڵاتی ئەو سیستەمەدا دەژین کە دەبێتە دیموکراتیەتی لیبرال وەک ئەوروپیەکان و ئەمریکا بە هەردوو کیشوەرەکانیەوە و هیند و بەشەکەی دی لە ژێردەسەڵاتی سیستەمێکدا دەژین بەناوی دیموکراتیەت لەوانە چین کە ناوی دەنێ دیموکراتیەتی جەماوەری .


دەسەڵاتی گەڵ هەڵبژاردن و ئاڵوگۆڕی دەسەڵات بەشێوازێکی ئاشتیانە ئەو بنەما سەرەکیەی کە پێکهاتەی دیموکراتیەت پێکدێنێت و دەبێتە لێکدانەوەیەک بۆ وەسفکردنی دەسەڵاتێکی فەرمانڕەوا لەو وڵاتەی کە بەدیموکرات سەیردەکرێت ، کەواتە ئەو سیستەمە کۆمەڵایەتی یە کە لەڕیگای ڕۆشنبیریەتی سیاسی کۆمەڵگاکەیەوە پێوەردەکرێت و ئەو دیموکراتیەتە لەنێو ئەو دەیان شێوازەدا دەست نیشان دەبێت.


پێک هێنانی دەسەڵات و کارکردن بۆ گەیشتنە مەرانی دەستکەوتەکان و خۆدۆزینەوە لە خاڵی دیموکراتیەتی سەردەمیانە دا ، دەستەبەرکردنی پێداویستیە سەرەکیەکان و بەرجەستەبوون لە خاڵە بنەڕەتیەکانی دەستوردا و خۆ خستەنە نێوماڵی ژیانی کەسایەتی سیاسی و خاوەن دەسەڵات کە هەموو پێکەوە دەبێ لەڕوانگەی بنەمایی یاساکانی مافی مرۆڤ و ئازادیەکانی تاک و بەتایبەت ئاوانەی کە دژ بەدەسەڵات دەبن و زیاتر لەو شێوە کۆمەڵگایانەی ئێمەدا کۆمەڵە ئاینی و ئیسلامیەکانن بەشێوەی تایبەت کەواتە بەبێ جیاوازی لە بۆچون و تێڕوانینی تاک مافەکانی وەک یەک پارێزراوبن ، جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان لە یەک واتە دەسەڵاتی جێ بەجێکار کە دەبێتە حکومەت و دەسەڵاتی یاسادانەر کە دەکاتە پەڕلەمان و دەسەڵاتی دادوەری و دورکەوتنەوەی حزب لەدەسەڵاتی دەوڵەت و ئازادیەکانی بیروڕا و ڕاگەیاندن و ڕۆژنامەگەری و پێکهێنانی کۆمەڵگای مەدەنی و ڕیکخراوی تایبەت لەم شێوەیە بەومەرجەی دوور لەدەستی حزب و ئەندام و لایەنگرانیەوە بن و لەهەموو گرنگ تر ئازادیەکانی خۆپیشاندان و هەڵبژاردن سیستەمێکی سیاسی سەردەمیانە و تێگەیشتن لە بڕوای ئۆپۆزسیۆن و مامەڵەی دروست لەگەڵ تێکڕای یاساکان بۆ بەرژەوەندی کۆمەڵگا و سیستەمی لامەرکەزی .


تێگەیشتن لە هاوسەنگیەکان لەو ڕوانگەیە دێت کە بەرژەوەندیەکانی زۆرینە لەگەڵ بەرژەوەندیەکانی کەمینە یەک ناگرنەوە و لێرەدا پێویستە هاوسەنگیەک هەبێت لە نێوان دەسەڵاتەکانی جێ بەجێ کارو یاسادانان و دادوەری و دواتر لە نێو پێکهاتە جیاوازەکانی کۆمەڵگادا ، لێرەوە بۆ چونەکان ڕوو لە دەسەڵاتی لامەرکەزی دەکەن ، لە نێوان دەسەڵاتە ئاینی و دنیایەکان بۆچونی علمانیات دێتەئاراوە .


چەمکی ڕۆشنبیریەتی دیموکراتی و یاسایی بوونی سیاسیەت و دەسەڵات لە ڕوانگەی قبوڵ بوون لە لایەن گەلەوە چونکە ئەو دەسەڵاتەی شەرعیەتی خۆیی نەپارێزێ ئەوە ڕوو بەڕووی ناڕەزایی شەقام دەبێتەوە و زۆربەی کات ئەم ناڕەزایی و پەرپەرجدانەوانە لە شێوازی ئاشتیانەدا نامێنەوە و هەندێ جار دەبنە شەڕی ناوخۆ و نائارامی و خۆپیشاندان و رژانە سەرشەقام و ڕێ پێوان .. کە دەرەنجامەکەی دەگەڕێتەوە بۆ شکستی دەسەڵاتی سیاسی لە مەیدانی کاری خۆیدا نمونەش بۆ ئەمە شەڕی ناوخۆیی ئیسپانیایە کە لە 17 یۆلیۆی 1936 درێژەی هەبوو بۆ 1 ی ئەپریلی 1939 کە ئەو وڵاتەی کردبوو بە دووبەشە و لە لایەن شوعیەتەوە پشتگیری لایەک دەکراو لە لایەن دەسەڵاتی دیموکراتیەتی لێبرالیەتەوە بەشەکەی دی .


کەواتە چەند هاوسەنگی لە دیموکراتی بوونی دەسەڵات دا پێویستە هێندەش ڕۆشنبیریەتی دیموکراتیەتی سیاسی لای تاک گرنگە ، چۆن کار لەگەڵ ئەو سیستەمەدا بکات ئەوەی لای شێوە کۆمەڵگای خۆماندا باوە بەهاوشانی کەم دەرکی سیاسی لە چەمکی دیموکراتیەت، تاک یان بەو واتایەی دی کۆمەڵگا بەشێکە لە هۆکاری تێکدانی ئەو هاوسەنگیەو هۆکارێکە لە دروست کردنی دەسەڵاتی تاک ڕەو دیکتاتۆر چونکە ئەو شێوە دەسەڵاتانە لەخۆیانەوە دروست نابن و زەمینەیەک بۆیان لەباردەبێ و ئەو ڕێگایەیان پێ دەدات و لەهەمان کات دا تاکەکان هاوکاردەبن لە دروست کردنی دیکتاتۆرەکان و پاراستنیان .


سیستەمی دیموکراتی بە پێی ئەو شەرعیەتیە سیاسیەی کە لەڕێگای هەڵبژاردنەکانەوە کۆمەلگا دەکات بەدوو بەشەوە کە بریتیە لە براوەو دۆڕاو ، لێرەدا ڕۆشنبیریەتی دیموکراتی ڕۆڵی بەرچاوی دەبێ لە قبوڵ کردنی یەکتر و ڕێگەدان بەگواستنەوەی دەسەڵات بەڕێگای ئاشتیانە بۆ پارتی براوە و پارتە دۆڕاوەکانیش وەک ئۆپۆزسیۆن کاری ئۆپۆزسیۆبوونی خۆیان لەچوارچێوەی ئەو یاسا و دەستوورەدا بکەن و ئۆپۆزسئۆن وەک بەرهەڵستارێکی هاوکارو دڵسۆز بۆ وڵات کارو ئەرکەکانی خۆیی بەجێ بگەێنێ و گیانی لێبوردەیی و میسالیەتی کۆمەڵگا و کاریگەریەکانی بۆ نێو بەشەکانی کۆمەڵگاو کاتەکانی بیرو ڕاگۆڕینەوە ، کەواتە گرنگە تەواوی پێکهاتەکان و بەجیاوازی بیروڕاکان کارلەسەر ئامانجە سەرەکیەکان بکەن بەوشێوەی کە خۆیان بڕوایان پێی هەیە و لەچوارچێوەی ئەو دیموکراتیەتەدا .


تەنها ئازادی هەڵبژاردنەکان گەواهی ئەوە نادەن کە وڵات دیمکراتیەت تێیدا بەرقەرارە ، چونکە ڕۆشنبیریەتی دامەزراوە سیاسیەکان و بەمەدەنیەت بوونیان و پێداویستیە هەنوکەییەکان و خزمەتگوزاریەکانی کۆمەڵگا و ئەو ڕۆشنبیریەتیەی کە دەبێ تەواوی بوارەکان بگرێتەوە کاریگەری و بونی هەبێت ، ئەم هەنگاوەش گرانە و یەکێکە لەو سەردەمانەی کە دەسەڵاتەکان بەرەو ڕەوتی دیموکراتی دەبات و زۆر لەودەسەڵاتانەی کە تەنها بەڕوکەش لەژێر پەردەی دیموکراتیەت و هەڵبژاردن دان و لەهەندێک لەوانەش بەردەوام ئاڵوگۆڕی دەسەڵات بەشێوازی نائاشتیانە دەبێت ئاستەنگە دیموکراتیەت لە مانا و ناوەڕۆکە بنەڕەتیەکەیە بیگرێتەوە .


ئەو دیموکراتیەتە لیبرالیەی کە ئەمڕۆ لە ئەوروپادا کاری لەسەر دەکرێت لە ساڵی 1900 تەنها شێوە دەسەڵاتێکی فەرمانڕەوایەتی لەسەر ئەو سیستەمە بوونی نەبوو کە مافەکانی هەڵبژاردن لەسەر پێوەرە نێونەتەوەییەکان بپارێزێ و ئەوەی تەنها کاری لەسەر دەکرا دیموکراتیەتێکی دیاریکراوبوو کە لەو سەردەمەدا تەنها 25 دەوڵەت هەبوون ، بەپێی ئەو گۆڕانگاریانەی کە لەماوەی سەد ساڵی ڕابردوودا ڕوویاندا لە ساڵی 2000 دا نزیکەی 120 سیستەمی دیموکراتی لیبرالی لە جیهاندا بوونی هەبوو ، سەدەی بیست لەتەواوی گۆڕانکاریەکان بەرەو سیستەمی دیموکراتیەت هەنگاوی خێرا و گۆڕانگاری خێرا لە چوارچیوەی ئەو شوڕشە دیموکراتیانەی کە دونیای گرتەوە کە زۆربەیان لەدەرەنجامی شەرو شوڕش دا سیستەمی سیاسی وڵاتەکانیان گٶرانی بەسەردا هات و بەتایبەت ئەو وڵاتانەی کە لەدوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە شکستیان هێنا و داگیرکارن کە زۆریان دەوڵەتی نەتەوەییان لە ئەوروپادا هێنایەکایەوە و زۆریشیان لەسەر بنەمایی دیموکراتیەت دامەزرێندران و هەندێت لەوانەش ئەم شێوە سیستەمە بەسەریاندا سەپێنرا و بەپێی زۆر لەو بۆچونانە ئەمە دەبێتە ئازادی گەلان وەک ئەوەی لەساڵانی ڕابردوودا لەگەڵ ئەفغانستان و عێراق کرا و لەڕێگای هێزەوە دەسەڵاتە دیکتاتۆرەکان بەرەو شیوە دیموکراتیەتێک سیستەمەکان گۆڕان.
 

ماڵپه‌ڕی هه‌ورامان عه‌لی تۆفیق

 

 

 

په‌یوه‌ندیپه‌رتووکخانه‌رۆشنبیرییلینکئه‌رشیفنووسه‌رانده‌سپێک