٦\٧\٢٠١٤

تەوەری: سکولاریزم، دینی سیاسیی‌ و رەخنەی بیری دینیی.

پێوەری زانستییانە بۆ شوناسی کولتووریی.

بروام وایە نووسین لە سەر(شوناسی کولتوور)ی هەرچ گەلێک، گومانی تیا نییە، کە نووسەر دەگوێزێتەوە بۆ بەدواداچوون لە سەر زانستی مرۆڤناسی/ الانپروبولوجیا، ئەویش لەبەرئەوەی زانا تایبەتمەندەکانی ئەو بوارە زانستییە، بایەخیان داوە بە دراسەکردنی جۆرەکانی کولتووریی گەلە جیاوازەکان(چ لە سەر ئاستی تیوریی دوای خوێندنەوەی بابەتەکانی شوێنەوارو هەڵکوڵین‌و کەلەپور، چ لە سەر ئاستی پراکتیکی بە هۆی ئامارو کڵێشە راپرسیەکانەوە)، ئامانجی ئەم زانا مرۆڤناسانە بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەیە، کە زۆرێک لە رۆشنبیرانی هەموو جیهان سەرقاڵکردوە: ئایا کولتووری گەلان وەک یەک وایە یان جیاوازن؟ زانا مرۆڤناسەکان لە سەر ئەم مەسەلەیە گەیشتوونەتە دوو ئەنجام:

ئەنجامی یەکەم/ مرۆڤ(لە هەموو شوێنێکی سەر ئەم ئەستێرەیەی تیایدا دەژین) بەخواستێکی(خۆرسکی) یەوە لە دایک بووە بۆ خێرو خۆشی‌و جوانی‌؛ ژیانی بەختەوەرانە؛ ئاشتیی‌و ئارامیی‌و ئاسایش‌؛ گرنگییدان بە بژێویی‌و پێویستیەکانی ژیان‌و بەدەستهێنانیان، بۆ ئەوەی ژیانێکی شایستە بە مرۆڤ بژی، بە جۆرێک پیویستی بە دەرۆزەکردن‌و دەستگرتنی هیچ کەسێک نەبێت. زاناکان ئەوەشیان روونکردوەتەوە، کە ئەنجامی یەکەم، گرێدراوی ئەنجامی دووەمە.

ئەنجامی دووەم/ مرۆڤی لە دایکبوو لە ژینگەیەکی جوگرافی دیاریکراوداو لە زەمەنێکی مێژوویی دیاریکراودا، سیستمێکی سیاسیی‌و کۆمەڵایەتی‌و کولتووری بە جیهانبینیی‌و دیدگاو فەلسەفەیەکی تایەبتەوە حوکمی دەکات( جا ئەو حوکمە، حوکمێکی دیموکراسی‌و هەڵگری خەسڵەتی کولتووری دیموکراسیانەیە یان نا؟ لەگەڵ دادپەروەریی کۆمەڵیەتییدایە، یان لەگەڵ جیاکاریی چینایەتی‌و دینی‌و ئاینزاییدایە؟...هتد) هەرچییەکیان بێت، کاریگەرێتییان هەیە لەسەر کەسەکان‌و گەلان بە گشتی. هەروەها مرۆڤ دەکەوێتە ژێر بارو دەوری سیستمی فێرکاریی‌و پەروەردەیی‌‌و سیستمی دامەزراوەکانی راگەیاندن‌‌و میدیاکانیشەوە: ئایا ئەم سیستم‌و دامەزراوانە نیشتیمان بەرەو پێشەوە دەبن یان بەرەو دواوە دەیگێڕنەوەو دواکەوتوویەتیی بەرپادەکەن؟

دیسان زانا مرۆڤناسەکان ئەوەشیان بۆ روونبوەتەوە ئەم فاکتەرانەی ئاماژەمان پێدا (ویژدانی میللی)پێکدەهێنێت‌و ئەمەش جیاوازی لە نێوان گەلێک‌و گەلیکی دیکەدا دروستدەکات، واتە جیاوازی لە نێوان کولتووری نەتەوەیەک‌و نەتەوەیەکی دیکەدا دروستدەکات.

پێناسەی زانستیانەی ورد بۆ چەمکی کولتووری نەتەوەیی: رێخستنی بەهاو نرخی داهێنانەکانی هەریەکێک لە گەلان‌و کۆمەڵگاکانە لە ماوەی مێژووی درێژخایەنی خۆیدا. لەگەڵ ئەوەی پێویستە(کولتوور) بە واتا باوەکەی(فێربوون، پەرتوکە مێژوویەکان‌و فەلسەفەو ئەدەب... هتد) کە خەسڵەتی خوێندەوارەکانە، جیابکرێتەوە لە واتا زانستیەکەی زاراوەی(کولتووری نەتەوەیی)، کە لە بەرهەمهێنانیدا نەخوێندەوارو خوێندەوار بەشداریی تیادا دەکەن.

 
لە ناو ئەو زانایانەی لە زانستی مرۆڤناسی‌دا ناوبانگێکی جیهانیان وەرگرتووە (کلود لیفی شتراوس) زانایەکە لەوانەو نووسیوێتی:

((راستینەی هاوبەشیکردنی هەرچ کولتوورێک بە گوێرەیی لیستی داهێنان‌و بەرهەمەکانییەوە راناوەستێت‌و حسابی بۆ ناکرێت، بەڵکو راستینەی کولتوورو داهێنانەکان بە جیاوازیەکانییەوەیە لەگەڵ ئەوانی دیکەدا. هەستکردن بە زانایی‌و رێزگرتن لە لای هەرچ کەسێک‌و لە هەرچ کولتوورێک دا تەنیا لە سەر ئەوە راوەستاوە، کە قایل بێت بەوەی کولتوورەکانی دیکە لە زۆر لایەنەوە لە کولتووری ئەم جیاوازن، هەتتا ئەگەر تێگەیشتنیشی بۆ ئەو کولتوورە جیاوازانە بە تەواویی نەبێت، بۆیە بیرۆکەی شارستانیی جیهانی دەبێت بە پرۆسەیەکی ئاڵۆز قبوڵبکرێت. هیچ شارستانیەتێکی جیهانی نییە لە چاکیی‌و باڵاو پێشکەوتویەتیی‌دا رەها بێت، کە هەندێک هانبدات بۆ بەکارهێنانی‌و پراکتیکەکردنی‌و وازهێنان لە شارستانیەتەکانی دیکەو حسابنەکردن بۆیان، چونکە شارستانیەت بە واتای شارستانێتە جۆراو جۆرەکانە. لە راستیدا هیچ شارستانیەتێک نییە بە تەنیا نوێنەرایەتی شارستانیەتی جیهانی بکات، بەڵکو هاوبەشییدەکات‌و تایبەتمەدێتی‌و رەسەنێتی خۆشی دەپارێزێت)).

لە کتێبێکی گرنگ‌و بە بایەخ‌دا لە سەر(جۆرەکانی مرۆڤ) کە کۆمەڵێک لێکۆڵینەوەی لە خۆگرتووە، یەکێکیان لێکۆڵینەوەی(مارشاڵ سالیز)ە، ئەم لێکۆڵەرە نووسیوێتی: ((بڕێکی زۆری هەڵەی گوتارە ئەکادیمییەکان‌و سیاسییەکان، ئەوەیە کولتوور بە واتا مرۆییەکەی‌و واتا مرۆڤناسیەکەی جیا ناکەنەوە، بەو لێکدانەوەیەی، کە کولتوور رێبازو پێڕۆکردنێکی کامڵ‌و جیاوازی ژیانکردنی هەر یەک لە گەلان‌و کۆمەڵگاکانە. لەم سۆنگەیەوە قسەکردن لە سەر پێوەندی نێوان کولتوورو ئابووری سودێکی نییە، (چونکە) کولتووری هەرچ وڵاتێک رەنگدانەوەی میژووەکەی‌و ئەخلاقیاتی‌و دامەزراوەکانی‌و ئاراستەکانی‌و دیدگاو جیهانبینیی‌و بزاوەتە کۆمەڵایەتییەکانێتی)).

لە لێکدانەوەو لێکۆڵینەوەی زانا(جاک دیلور)دا ((کولتوورەکان بە ناو یەکدا چوون. لە کولتوورە جۆراو جۆرەکان‌دا بیری بناغەیی بوونی هەیە. بەڵام کولتوورەکان ــ‌ باو ــ هەموویان بە یەک دەنگ قسە لە سەر مەسەلەی دینگەرایی‌‌و رەوشتگەریی‌و مەسەلەی کۆمەڵایەتی‌و سیاسیی‌و گشت لایەنەکانی ژیانی مرۆڤ ناکەن)) هەروەها جەختدەکاتەوە لە سەر ئەوەی(( پێویستە ئارەزووە کەمایەتیە کولتووریەکان (بە هەند) وەربگیرێت‌و جەختبکرێتەوە لە سەر شوناسی کولتوورییان، یان دەربڕینەکانیان بە راشکاوانە لەبەرچاوبگیرێت‌و تۆلێرانس هەبێت بەرامبەریان. پێویستیشە جۆرەکانی کولتوور هانبدرێت. گەلان دیدگاو جیهانبینی جیاوازیان هەیە سەبارەت بە بەهاکانی کۆمەڵگاکەیان، کە بە پێویستی دەزانن بیپارێزن)).

لێکۆڵینەوەکانی(ئەلفا ئوماکوناری)ی سەرۆک کۆماری مالی ساڵی ١٩٩٣دا دەڵێت:

((مادام شارستانیەتیک لە شارستانیەتیەکان چەوساندوەی سیاسیانەو فکریی‌و تێروانینی جیاوازیی ئەوانیدەکە پراکتیک بکات، بەو ناوەوە، کە سروشت‌و مێژوو، تایبەتمەندێتیی‌و خەسڵەتی جیاوازی پێبەخشیوە، لە حاڵەتێکی ئاوادا هیچ هیوایەک نامێنێت بۆ ئاشتیی نێوان مرۆڤەکانی جیهان. نەفیکردنی تایبەتمەندێتی کولتووریی گەلێک لە گەلانی جیهان نەفیکردن‌و پێشێلکردنی کەرامەتیەتی)).

هەروەها دەڵێت:

((هیچ کولتوورێک نییە بە سەر خۆیدا داخراو بێت، واتە کولتوورێک نییە بە بێ کاریگەریی کولتوورەکانی دیکە، هەموو کولتوورەکان کاریگەرییان لە سەر یەکتریی هەیە. بە گوێرەی ئەم بۆچوونەش خەڵکی پێویستی بە پێکەوە ژیان‌و کارو ئاشتی هەیە، پێویستی بە رێزلێگرتنی هەموو کولتوورەکان هەیە، پیویستی بە تۆلێرانس‌و رێزی ئەوانیترە. ئەو کولتوورانەی تۆلێرانس‌و پێکەوە هەڵکردن‌و لێبوردن نازانن‌و مەیلدارن بەلای چەوساندنەوەو زەبروزەنگ‌و ژێردەستخستندا شایستەی رێزلێگرتن نیین. هەرچەندە بە ناوی گرنگیی‌و بایەخدارییەوە دەستێوەردان لە دابونەریتە ناوخۆیی‌و لۆکالیەکانەوە بکەن‌و قسەمان لەگەڵ بکەن، بەڵام مادام چەوساندنەوەو پێشێلکردن‌و پەراوزێزخستن‌و بە کەم تەماشاکردنی ئەوانیدیکە پراکتیک دەکەن چ بەرامبەر بە کولتوورە دەرەکیەکان یان بەرامبەر بە کولتووری هەندێک لە گروپەکانی ناوخۆی هەمان دەوڵەت‌و وڵات نابێت بێدەنگ بیین بەرمبەریان‌و پیویستە رێزیان لێنەگرین، لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە سەرکۆنەیان بکەین‌و هاوکارییان نەکەین)) دیسان ئەم زنایە دەڵێت، هەموو گەلێک لە گەلانی جیهان، هەموو گروپێک لە گروپە کۆمەڵایەتیەکان مافی دەربڕین‌و قسەکردنی هەیە لە سەر کولتووری خۆیی‌و بە پێی کولتوورە تایبەتەکەی خۆی ((مافێکی رەوایە بۆ هەرچ کولتوورێک دەربڕین‌و قسەی خۆی هەبێت لە سەر کولتوورە تایبەتەکەیان تەنانەت ئەگەر لە تۆلرێناس بوونیشدا هەرژابن، پێویستە رێگەیان پێبدرێت‌ بیروڕاو جیهانبینی خۆیان دەربڕن مادام مافی دەربڕینی هیچ کولتوورێکی جیاواز بە خۆیان پێشێل ناکەن. بەڵام بۆ هەموو کولتوورەکانی دیکە پێویستە تۆلێرانس‌و پێکەوە هەڵکردنییان هەبێت. پێویستە خۆشی ببینین لە جیاوازیی کولتوورەکان، هەوڵبدەین لێیانەوە فێربین‌و شارەزایان بین، بە نامۆو نا مەعقول‌و بێزراو سەیریان نەکەین. پێویستیەش لە سەر حکومەت سزای ئەو دیاردانە بدات، کە گرێی رق لێ بوون‌و بە سوک تەماشاکردن‌و رەگەزپەرستیان هەیە بەرامبەر بە بێگانەکان‌و کولتوورەکانیان‌)). ترسناکی(نەبوونی تۆلێرانس) لەگەڵ کولتوورە جیاوازەکان دا ئەوەیە((هەڵوێستی رەگەزپەرستیی‌و نەبوونی تۆلێرانس رەفتارگەلێکی خراپ‌و زیانبەخشی لێدەکەوێتەوە، کاتێک سیاسەتی حکومەتێک نەبوونی تۆلێرانس دەبێت بە خەسڵەتی، جیاکاریی‌و رەگەزپەرستیی‌و دابڕان دەبێت بە خەسڵەتێکی بەربڵاوی کولتووریی سیاسیی‌و رەسمیی. لەم حاڵەتانەدا پێویستە هەموو شێوەکانی رەگەزپەرستی‌و چەوساندنەوەی خەڵک بە هۆکاری بیروباوەڕیان، سزا بدرێت)).

ماڵپه‌ڕی جیهاد محه‌مه‌د که‌ریم