٣٠\٧\٢٠١٩

دە نیشانەی ئۆتیزم کە ناتوانی پشت گوێیان بخەی.

ئۆتیزم ناڕێکی گەشە کردنە کە کاریگەری نەرێیی هەیە لەسەر ئاستی کۆمەڵایەتی و گفتوگۆکردنی تاکەکان. نیشانەکانی ئۆتیزم لە منداڵاندا، لە نێوان تەمەنی دوو تا سێ ساڵیدا دەردەکەون . تاکە ڕێگای باشکردنی باری ئۆتیزم، دەست تێوەردان و ڕێنوێنی کردنی پسپۆڕی تەندروستیی و پشکنینی منداڵانە لە نێوان ساڵی دووەم و سێیەمی تەمەنیان، یارمەتی تاکەکانی ئۆتیستیک دەدات کە دەستیان بەو، هاوکاری و ڕێنماییە تایبەتییانە رابگات کە پێویستیانە. منداڵ و دایک و باوک دەبێت فێربکرێن، ئەم میکانیزمانە بەکاربهێنن، تا بزانن چۆن هەڵسوکەوت بکەن لەگەڵ نیشانەکانی ئۆتیزم. بۆیە وەک دایک و باوک، ئێوە دەبێت هەستیار بن بەرامبەر جۆری هەڵس و کەوتی منداڵەکانتان. ئەم (١٠) نیشانەی خوارەوە دەکرێت، زەنگی هۆشیار بوونەوە بێت، کە لەوانەیە منداڵەکەت ئۆتیستیک بێت.

١- هەوڵدانی زۆر لەگەڵ چالاکی و کاری ئاسایی.

هەموو منداڵێک جیاوازی خۆی هەیە ، لە هەنگاوەکانی بەرەو گەشەکردنی کەسێتی. هەندێکیان شێوەی ڕووخۆشی وەردەگرن ، حەزیان لە یاریکردن و پاکوخاوێنیە و زۆر خێراتر فێردەبن لە ئەوانیتر. بەهەرحاڵ ئەگەر دەبینی کەوا ، منداڵەکەت زەحمەت دەکێشێ لەگەڵ هەموو کار و چالاکیە ئاساییەکان ، سەرەڕای هەوڵدان و فێرکردنی دووبارە کردنەوەی بیرۆکەکان بۆی ، هیچ بەرەو پێش چوون و فێر بوونێک لە منداڵەکەتدا نەبینی. ئەوا ئەو منداڵە لەوانەیە ئۆتیزمی هەبێت.

٢- هەستیاری زۆری نائاسایی.

منداڵانی ئۆتیستیک، ڕێگای وەرگرتنی هەستییان جیاوازە لەگەڵ منداڵانی تر. زۆرجار هەستیاری زۆرتر نیشان دەدەن بەرامبەر بە ورووژانی دەرەکی. بۆ نموونە ڕووناکی ، دەنگ ، تام ، بۆن ، بەرکەوتن و ڕەنگ و هتد. لەوانەیە ، ببینی کە منداڵەکەت زۆر تایبەتمەندە ، لە هەڵبژاردنی ڕەنگی جلوبەرگی یان پێداگری دەکات ، لە خواردنی هەندێک جۆری تام و چێژی خواردنێکی تایبەت . لە هەمانکاتدا ، هەموو منداڵێک ئارەزووی لە جۆرێک و حەزی لە جۆرێکی تری خواردن نییە. بەڵام لە منداڵی ئۆتیستیکدا زۆر جیاوازتر و بە بەردەوامی پێدادەگرن لەسەر ئەو جۆرە خواردن و شتانەی کە حەز و ئارەزوویان لێیانە.

٣- ئەوپەڕی بێهەستی.

هەندێکجار ئۆتیزم دەبێتە هۆکاری نزمی هەستیاری ، لە جیاتی بەرزی هەستیاری. لەو سیناریۆیەدا لەوانەیە ، منداڵ کاردانەوەیەکی سروشتی ئەوتۆی نەبێت کە ، تۆ چاوەڕوانی دەکەی لەو کاتەدا کە ، ڕووبەڕووی ورووژان دەبێتەوە لەوانەیە هەندێکجار ، زۆر خۆیان ڕووبەڕووی مەترسی زۆر بکەنەوە. کە بە ئاشکرا پێیانەوە دیارە کە ، گوێ نادەن بە ئاکامەکەی . ئەگەر بینیت منداڵەکەت لە گەرماودا بە ئاوی گەرم خۆی دەسووتێنێ و لەناو سەرمادا بێباکە. یان هەست بە ئازار ناکات کە مێش و مێروولە و زیندەوەرەکان دەیگەزن. ئەوانە وەک نیشانەی ئاگادار کردنەوە وەریان بگرە.

٤- ڕەفتاری دووبارە.

زۆربەی منداڵانی ئۆتیستیک ، سەودایی پیشان دەدەن ، بەرامبەر دووبارە کردنەی ڕەفتار. لەوانەی جارجار جوولە بە شوێنێکی جەستە یان دەربڕینێکی ڕوخساریان بکەن. لەوانەیە بێ ویستی خۆیان ، پێویستیان بە دووبارە کردنەوە و ڕیز بەندی هەبێت لە ڕاپەڕاندنی هەندێک کاری ڕۆژانە. بۆ نموونە ، منداڵەکان زۆردڵگران دەبن بە ڕێکخستنی یارییەکانیان بە شێوەیەکی جیاواز ، یان گۆڕینی کات و شوێن . یان لەوەی ئەگەر خواردنی پێشکەش بکەی ، نابێت کەم بێت. ئەگەر ئەو ڕەفتارانەت لە منداڵەکەت بینی ، ئەوا بیر لەوە بکەوە , کە منداڵەکەت ببەیتە لای پزیشک بۆ پشکنین.

٥- هۆگر بوون بە شتێک.

هەموو دایک و باوکێک دەڵێن کە ، منداڵەکەیان هۆگری شتێکی دیاریکراو بووە و زۆرتر لە شتەکانی تر ، یان لە یاریەکانی تر زیاتر گرنگی پێدەدات . منداڵی ئۆتیستیک بێهوودە هۆگری شتەکان دەبێت ، جیاواز لە منداڵی تر . کە وای لێدێت ، ئەو شتە جێگای خەڵکیان بۆ دەگرێتەوە . لەوانەیە قسە لەگەڵ ئەو شتە بکەن و ئاگایان لێی بێت ، وەک ئەوەی کە ئەو شتە یان ئەو یاریە گیان لەبەر بێت . هەروەها هەندێکجار وای دادەنێن کە ، ئەو شتە شێوەیەکی سرووشتی و تایبەتمەندی هەیە. ئاگادار بە ئەگەر منداڵەکەت گرنگی زۆر بە شتێک دەدات و زۆر نیگەران دەبێت بە وەی ، کە دەبێت ئەو شتە چۆن بێت و لە کوێ بێت.

٦- دوورە پەرێزی (گۆشەگیری).

لەبەر ئەوەی ئۆتیزم ، گەشەی توانا کۆمەڵایەتیەکان بەرەو ژێر گەشەکردن دەبات. گۆشەگیری لە ناو زۆربەی منداڵانی ئۆتیستیکدا کارەکتەرێکی ئاساییە. هەندێکجار ، ئارەزوو دەکەن کات لەگەڵ شتێکی بێگیاندا بەسەر ببەن ، کە تایبەتمەندی هەیە لایان ، لە جیاتی بوون لەگەڵ مرۆڤەکانی دەروبەریان. هەروەها بە دەگمەن تێکەڵ دەبن لەگەڵ ئەو کەسانەی ، کە لە ژیانی ڕۆژانەیاندا بوونیان هەیە . ئەو جۆرە گۆشەگیریە زۆرجار لەگەڵ شەرمنی ئاڵۆزتری دەکات ، ئاسان نییە دەستنیشانی ئەوە بکەی کە نیشانەکانی ئۆتیزمە ، هەرچەندە ئەو نیشانەیە لەگەڵ نیشانەکانی تری ئۆتیزم ، کە ئامادەن لە هەمانکاتدا ، ببێتە هۆی ئەوەی کە دیاردەکە دەستنیشان بکرێت.

٧- کێشەی گفتوگۆکردن.

زۆرجار ئۆتیزم لە مندالاندا بەوە دەست پێدەکات کە ، گرفتی زۆریان هەیە لەگەڵ گفتوگۆکردندا. ئەوانەی ئۆتیزمیان هەیە بە دەگمەن ، دەست بە گفتوگۆ دەکەن ، یان وەڵام دانەوەی ئەو کەسانەی کە هەوڵ دەدەن قسەیان لە گەڵدا بکەن ، وەڵام و گفتوگۆکانیان بەرامبەرەکەی ڕازی ناکات. منداڵی ئۆتیستیک لەوانەیە وا دەرکەون ، کە بێ ئاگان لە پرۆتۆکۆڵی گشتی کارلێکردن وەکوو ، چاو لە چاو بڕین لەگەڵ قسەکار ، کە بە دەنگی بەرز و نزم قسە دەکات یاخود ، ئەوە بکەن کە داوایان لێ کراوە کە بیکەن. ئەو کێشانەیان لە گفتوگۆدا چارەسەر نابن لەگەڵ گەورەبوونی تەمەندا.

٨- چەسپاندن ، یان خوو گرتن بە شتێکی تایبەت.

هەر چەندە منداڵی ئۆتیستیک لەوانەیە ، تاهەتایە کێشەی هەبێت لەگەڵ فێربوونی کارایی و ڕاپەڕاندنی کارە ئاساییەکانی ڕۆژانەی بەڵام ، ئەوان زۆرجار خوو دەدەنە بابەتێکی تایبەت و زانیاری ( مەعریفە) ی زۆریان دەربارەی ئەو بابەتە تایبەتە هەیە. منداڵی ئۆتیستیک زۆرجار ‌حەزی تایبەتیان هەیە و زانیاری فراوان کۆدەکەنەوە ، لەسەر ئەو شتە یان ئەو بابەتە تایبەتییەی کە خۆیان حەزیان لێیەتی ، زۆر زیاتر لەوەی ، کە لە منداڵێکی ئاساییدا چاوەروان دەکرێت.

٩- خۆ ئەزیەتدان(خۆ بریندار کردن).

لە هەندێک حالەتدا ، منداڵی ئۆتستیک ئەو غەریزەیەی گەشە ناکات، کە سڵ بکاتەوە لە کاری بڤە و ئازار بەخش. کە جارێک بەهۆی کردەوەیەکی نەگونجاو، ئەزیەتی بە خۆی گەیاند ئەزموون وەر ناگرێت و لەوانەی دووبارە و سێ بارەی ئەوکارە ئازار بەخشەکە بکاتەوە ، بۆهەمیشە و بێ ئەوەی ئەوەی لەکارە زیانبەخشە واز بێنێ. بۆ نموونە ، بێ ڕاوەستان سەریان لە شت( لە دیوار ) دەدەن و پەنجە لە چاوی خۆیان ڕادەکەن، یان پێستی خۆیان هەڵدەکەنن.

١٠- دواکەوتنی ڕوون و ئاشکرا لە گەشەکردن.

هەموو منداڵێک لە یەک ئاستدا گەشەناکات. بەڵام ، تۆ دەبێت ئاگادار بیت لە نیشانەکانی دوواکەوتنی نائاسایی ، زۆربەی منداڵان لە تەمەنی دوازدە مانگیدا، (هەڵەوەڕی) و گغەگغ و هێما دەکەن ، لە تەمەنی شازدە مانگیدا تاک تاکە وشە بەکار دێنن و لە بیست و چوار مانگیدا دوو سێ وشە دەڵێن . ئەگەر منداڵەکەت زۆر لە دواوەیە لەو هەنگاو و نیشانانەی گەشە کردن ، ئەوا پێویستە بیبەیتە لای پزیشک بۆ پشکنین.

________________________________________________________
سەچاوە: www.facty.com/conditions/autism/10-signs-of-autism/8
 

ماڵپه‌ڕی خولیا حوسێن