٣\١١\٢٠٢٤

دوو بابەت سەبارەت بە گەندەڵی و گۆڕان بۆ گەندەڵی.

ئەرسەلان مەحمود      

گەندەڵی: دەردە کوشندەکەی کۆمەڵگە.

پێشباس.

گەندەڵی وەک دەردێکی کوشندە وایە کە هەموو جومگەکانی کۆمەڵگە دەخوات و بەرەو لەناوچوون دەبات. لەم وتارەدا، تیشک دەخەینە سەر چەمکی گەندەڵی، جۆرەکانی، کاریگەرییەکانی بە شێوەیەکی وردتر و رێگەکانی بەرەنگاربوونەوەی.

چەمکی گەندەڵی
گەندەڵی بریتییە لە خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات و پێگە بۆ بەرژەوەندی تایبەت لەسەر حسابی گشتی. ئەمەش دەبێتە هۆی لەناوچوونی متمانە لە نێوان هاوڵاتیان و دامەزراوەکان، هەروەها لەناوبردنی سامانی گشتی.

جۆرەکانی گەندەڵی:

١. گەندەڵی دارایی.
- وەرگرتنی بەرتیل و رشوەت.
- دزینی سامانی گشتی و تاڵانکردنی سامانی نیشتمانی.
- تەزویر و درۆ لە بەڵگەنامەکان.
- خراپ بەکارهێنانی و لێدان لەسەر بودجەی گشتی.

٢. گەندەڵی کارگێڕی.
- واستە و خزمخزمێنە لە پڕۆسەکانی راگەیاندن و دامەزراندن.
- پشتگوێخستنی یاسا و رێساکان بە مەبەستی بەرژەوەندی تایبەت.
- دامەزراندن بەبێ مەرجی پێویست و شایستەیی.

٣. گەندەڵی فکری.
گەندەڵی فکری یەکێک لە مەترسیدارترین جۆرەکانی گەندەڵییە کە بریتییە لە:
- چەواشەکردنی راستییەکان و درۆکردن.
- بڵاوکردنەوەی هزری نادروست و پڕۆپاگەندا.
- بەکارهێنانی زانست و رۆشنبیری بۆ بەرژەوەندی تایبەت.
- کوشتنی ئازادییە فکرییەکان و داهێنان.

نموونە: لە زۆربەی وڵاتانی جیهانی سێیەم، میدیا و ناوەندە فکرییەکان پڕۆژەی پڕۆپاگەندای دەسەڵات و بژاردەکان جێبەجێ دەکەن بە مەبەستی گومڕاکردنی خەڵک و شێواندنی راستییەکان.

کاریگەرییەکانی گەندەڵی.

• ئاکام و دەرئەنجامە ئابوورییەکان.
- لاوازبوونی ئابووری نیشتمانی و کەمبوونەوەی سەرمایەگوزاری.
- زیادبوونی هەژاری و نایەکسانی کۆمەڵایەتی.
- کەمبوونەوەی داهات و سامانی گشتی.
- لاوازبوونی پێگەی نێودەوڵەتی وڵات.

• ئاکام و دەرئەنجامە کۆمەڵایەتییەکان.
- لەناوچوونی متمانەی کۆمەڵایەتی و لاوازبوونی هەستی هاوپەیوەندی.
- زیادبوونی تاوان و بێسەروبەری.
- لاوازبوونی یەکگرتوویی و پیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان.
- زیادبوونی کۆچکردنی مێشکەکان و ناڕەزایەتی سیاسی.

• ئاکام و دەرئەنجامە فکریی و رۆشنبیرییەکان.
- پاشەکشە و لاوازبوونی پرۆسەی پەرەپێدانی زانست و داهێنان.
- بێ متمانەیی بە بنەماکانی زانست و توێژینەوەی زانستی.
- لاوازبوونی رەخنەی بیناکەر و توانای شرۆڤەکردن.
- دەرکەوتنی ئایدیۆلۆژیا و رێبازی ناسیۆنالیزمی کاڵ.

رێگاکانی رووبەڕووبوونەوە و چارەسەرکردن.

١. رێکارە یاساییەکان.
- بەهێزکردنی یاسا و رێساکانی دژە گەندەڵی و جێبەجێکردنی بە شێوەیەکی بەهێز.
- دروستکردنی دەستەی سەربەخۆی چاودێری و لێپرسینەوەی لە گەندەڵکاران.
- سزادانی توند بۆ گەندەڵکاران و لەبەرچاوگرتنی کاریگەری کردارەکان.

٢. رێکارە کۆمەڵایەتییەکان.
- بڵاوکردنەوەی هۆشیاری و ئاگادارکردنەوەی گشتی لەسەر دیاردەی گەندەڵی.
- پەروەردەکردنی نەوەی نوێ لەسەر بنەمای پاکی و دروستی.
- بەهێزکردنی رۆڵی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و ئەکتیڤ کردنی کۆمەڵگا.

٣. رێکارە فکریی و رۆشنبیرییەکان.
- پشتگیریکردنی توێژینەوەی زانستی سەربەخۆ و ئازاد لە هەر جۆرە کاریگەری.
- بەهێزکردنی میدیای ئازاد و بێلایەن کە رۆڵی چاودێری و رەخنەدا بگێڕێت.
- هاندانی رەخنەی بیناکەر و فەلسەفەی روبەڕوبوونەوە لەگەڵ دیاردەکان.

ئەنجام.
گەندەڵی نەک تەنها کێشەیەکی دارایی، بەڵکو دیاردەیەکی ئاڵۆزە کە کاریگەری لەسەر هەموو بوارەکانی کۆمەڵگە دادەنێت. ئەمە پێویستی بە چارەسەری هەمەلایەنە هەیە. تەنها بە هەوڵی بەردەوام و هاوبەشی هەموو لایەنەکان دەتوانین بەرەنگاری ببینەوە و کۆمەڵگەیەکی پاک و پێشکەوتوو بنیات بنێین.
 

------------------------------------------------------------------------------------------

لە شۆڕشگێڕییەوە بۆ گەندەڵی.
- خوێندنەوەیەکی رەخنەیی بۆ دیاردەی گۆڕانی شۆڕشگێڕان -

لە مێژووی شۆڕشەکاندا، دیاردەیەکی بەرچاو و دووبارەبووەوە هەیە کە تیایدا شۆڕشگێڕان دوای گەیشتن بە دەسەڵات، دەگۆڕێن بۆ کەسانێکی پاسیڤ، دەسەڵاتخواز، گەندەڵکار و خۆپارێز، ئەم دیاردەیە چەندین پرسیاری گرنگی ئەخلاقی، سیاسی و کۆمەڵایەتی دەوروژێنێت کە پێویستە بە وردی لێیان بکۆڵینەوە و تێبگەین.

هۆکارەکانی گۆڕان:

١. کاریگەری دەسەڵات.
دەسەڵات، وەک لۆرد ئەکتەن دەڵێت، گەندەڵکەرە. کاتێک کەسێک دەگاتە پێگەیەکی بەرز و دەستی بە سەرچاوە و سامانی گشتی دەگات، دەرفەتی خراپ بەکارهێنانی پێگە و دەسەڵاتەکانی بۆ دەڕەخسێت، زۆرجار ئەو بەها بەرزانەی کە کەسی شۆڕشگێڕ لە سەرەتادا هەیبووە، لەژێر کاریگەری بەرژەوەندییە هەمەلایەنە کەسییەکانی و دەسەڵاتیدا کاڵ دەبنەوە و لە دەستیان دەدات.

نموونەی هەرە بەرچاوی ئەم دیاردەیە لە شۆڕشی کوبادا دەردەکەوێت، کاتێک فیدڵ کاسترۆ لە شۆڕشگێڕێکی خەباتگێڕەوە گۆڕا بۆ دیکتاتۆرێک کە چل ساڵ حوکمی کرد، هەروەها لە شۆڕشی ئێراندا، چۆن سەرکردەکانی شۆڕش دوای سەرکەوتن بوونە خاوەنی سەروەتێکی زۆر و بنەماڵەکانیان بوونە بەشێک لە چینی دەوڵەمەند.

٢. سیستەمی بەردەوام.
سیستەمی کۆن و مانەوە لە دۆخی رابردوودا، سەرەڕای گۆڕینی کەسەکان لە خەڵکانی واقیعبینەوە بۆ کەسانی محافزکار و هەلپارێز، زۆر جاران بە شێوەیەکی پەنهان و ناڕاستەوخۆ شۆڕشگێڕەکانی دوێنێ بۆ پاراستنی بەرژەوەندی و دەسەڵاتەکانیان ناچار دەبن هەمان ئەو میکانیزمانە بەکاربهێنن کە پێشتر دژی بوون.

نموونەی بەرچاوی ئەمە لە شۆڕشی میسردا دەردەکەوێت، کاتێک سەرکردەکانی شۆڕشی ٢٥ی یەنایەر، دوای سەرکەوتن، هەمان ئەو میکانیزمانەیان بەکارهێنا کە پێشتر دژی بوون. موحەمەد مورسی و ئیخوان موسلمین کە خۆیان قوربانی سیستەمی سەرکوتکەر بوون، دواتر هەمان ئەو یاسا سەرکوتکەرانەیان بەکارهێنا دژی ئۆپۆزسیۆن.

٣. دوورکەوتنەوە لە خەڵک.
دوای سەرکەوتنی شۆڕش، زۆربەی شۆڕشگێڕان لە خەڵک و کێشەکانیان دوور دەکەونەوە. فزوڵییەت و رەفاهییەتی ژیان دەبنە هۆکاری ئەم دابڕانە کە وادەکات نەتوانن وەک ئەوەی هەیە حەقیقەت قبوڵ بکەن و ببینن، بۆیە تادێ کەمتر هەست بە بەرپرسیارێتی دەکەن بەرامبەر بە خەڵک.

نموونەی ئەمە لە جەزائیر دەردەکەوێت، کاتێک سەرکردە شۆڕشگێڕەکان دوای سەرکەوتن، لە کۆشک و ڤێلای تایبەتدا دەژیان و تەواو لە ژیانی رۆژانەی خەڵک دابڕان، هەروەها لە ڤێتنام، سەرکردەکانی شۆڕش دوای سەرکەوتن، لە ناوچە تایبەتەکاندا نیشتەجێ بوون و پەیوەندییان لەگەڵ چینی هەژاردا پچڕا.

دەرەنجامە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان:

١. لەدەستدانی متمانە.
کاتێک خەڵک دەبینن ئەوانەی بۆ مافەکانیان خەباتیان کردووە، خۆیان بوونەتە کارەکتەری موزەییەف و خەڵەتێنەر و ستەمکار، متمانەیان بە هەر گۆڕانکارییەک لەدەست دەدەن، ئەمەش کۆمەڵگە بەرەو بێهیوایی و ناچالاکی دەبات.

٢. بەردەوامی چەرخەی ستەم.
شۆڕشگێڕانی گەندەڵبوو، جگە لە زمانی سیحری و قسەی باق و بریقی بێکردەوە، نەک هەر هیچیان نامێنێ بۆ وتن، بەڵکە دەبنە هۆی دروستبوونی نەوەیەکی نوێی شۆڕشگێڕ دژ بە خۆیان و بەم شێوەیەش چەرخەی توندوتیژی و ناسەقامگیری بەردەوام دەبێت.

٣. لاوازبوونی بزووتنەوە چاکسازییەکان.
کاتێک خەڵک دەبینن شۆڕشگێڕانی پێشوو گەندەڵ بوون، متمانەیان بە هەر جۆرە بزووتنەوەیەکی چاکسازی کەم دەبێتەوە و توانای گۆڕانکاری ئاشتیانە لاواز دەبێت.

٤. پەرەسەندنی توندوتیژی.
نائومێدی لە رێگەی ئاشتیانە و یاسایی، خەڵک بەرەو رێگەی توندوتیژی و کاردانەوەی توند پاڵ پێوە دەنێت.

رێگاچارەکان:

١. سیستەمی چاودێری.
بۆ رووبەرووبوونەوەی ئەم کەس و حاڵەتانە، لە حزب و لە حکومەتیشدا پێویستە سیستەمێکی کاریگەری چاودێری و لێپرسینەوە دابمەزرێت کە رێگە نەدات کەس دەسەڵاتی رەها بەدەست بهێنێت، ئەمەش لە رێگەی: دامەزراندنی دەستەی سەربەخۆی چاودێری، راپۆرتی وەرزی دارایی بۆ سەرجەم بەرپرسان و میکانیزمی روون بۆ سکاڵا و لێپرسینەوە.

٢. رۆشنبیری سیاسی.
گرنگە هەمووان و خەڵک بە گشتی، رۆشنبیری سیاسییان هەبێت و بتوانن بە شێوەیەکی رەخنەگرانە سەیری دەسەڵات بکەن و لێی بپرسنەوە، ئەمەش لە رێگەی: پەرەپێدانی میدیای ئازاد و سەربەخۆ، هاندانی گفتوگۆی کراوە لە کۆمەڵگەدا، پشتگیری رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی.

٣. دامەزراوەسازی.
جێگیرکردنی دامەزراوەی بەهێز و سەربەخۆ گرنگترە لە متمانەکردن بە تاکەکەسەکان، دەبێت سیستەمێک دروست بکرێت کە پشت بە یاسا و دامەزراوەکان ببەستێت نەک کەسەکان، لە رێگەی: دابەشکردنی دەسەڵات بەسەر دامەزراوە جیاوازەکاندا، دیاریکردنی ماوەی دەسەڵات، سیستەمی هاوسەنگی و چاودێری نێوان دەسەڵاتەکان.

دەرئەنجام:

مێژووی شۆڕشەکان پێمان دەڵێت کە گۆڕانی راستەقینە تەنها بە گۆڕینی کەسەکان نایەتە دی، بەڵکو پێویستی بە گۆڕانی قووڵی سیستەم و کولتووری سیاسی هەیە. هەروەها پێویستە میکانیزمی پتەو بۆ رێگرتن لە خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات دابنرێت و گرنگی زیاتر بە دامەزراوەسازی بدرێت. کەسانی گەندەڵ دەبێت دوور بخرێنەوە و بدرێنە دەست یاسا بۆ لێپرسینەوە و سزادان. تەنها بەم شێوەیە دەتوانین رێگە لە دووبارەبوونەوەی ئەم دیاردە نەرێنییە بگرین و کۆمەڵگەیەکی تەندروست و دیموکراتی بنیات بنێین.
 

ماڵپه‌ڕی ئه‌رسه‌لان مه‌حمود