|
٢٢\٢\٢٠١٣
بە بۆنەو ڕۆ
جەھانی زوانی ئەداییەو.
موختار کەریمی
وەرگێری جە پەروەردە بە زوانی ئەدایی
تاوانەی فەرھەنگییەنە.
کورتە مێژوو: جە ڕۆ ٢١ و مانگەو فوریەی ساڵەو ١٩٥٢زایینی، دماو ئانەیە
کە دەوڵەتوو وەختوو پاکستانی بڕیارێوە نادادپەروەرانەش پەی سەپنای
زوانی ئۆردوی، کە تەنیا زوانوو ٣٪ وو مەردموو ئا وەڵاتیە بێ،
بەرکەرد، بەنگالی زوانەکا کە زیاتەر جە ٥٦٪ خەڵکوو پاکستانی و
نزیکەو ٩٨٪ خەڵکوو وەرکەوتەی پاکستانی بێنێ، جە وێنیشاندایە
وەروەڵاوەنە جە شاروو داکای ناڕەزایەتی وێشا وەراوەروو ئی بڕیاریە
بەروست. ھێزە سەرکوتکەرەکاو پاکستانی دڕندانە پەلامارەو وێنیشاندەرە
بەنگالی زوانەکاشا دا کە چنھا کەسێ کوشیای و کۆمەڵێوە فرێچ زامدارێ بیێ.
پی سەرکوتیە بەنگالیەکا کٶلشا نەدا و بەروستەی ناڕەزایی بە شێوازێ
جۆراجۆرێ درێژەش بێ و بی بە ھۆکاروو ھۆرگرسیای شەڕی دڵێوێ. ئی شەڕە جە
ساڵەو ١٩٧١نە یاوا چڵەپۆپەو وێش و سەربەوێبیەی بەنگلادشیش چەنە کەوتەو.
ڕۆ ٢١وو فوریەی جە بەنگلادشەنە گرد ساڵێو پێسە ڕۆ گیانبەختکەرا یادش
چەنە کریۆوە و ڕێزش جەنە گیریۆ. جە مانگەو نۆوامبروو ساڵەو ١٩٩٩ی
بەنگلادش بە ڕەسمی پێشناروو دیاری کەردەی ئی ڕۆیشە پێسەو ڕۆ جەھانی
زوانی ئەدایی دا بە ڕێکوزیاو یونسکۆی سەر بە نەتەوە یۆگێرتەکا .
یونسکۆیچ جە گلێرەوبیەی گردی وێشەنە ئی پێشنیارشە پەسەند کەرد و جە
ساڵەو ٢٠٠٠ وەلای گرد ساڵێو ئی ڕۆوە بە مەراسمی جوراوجۆرێ جە ئاستوو
جەھانینە ڕێزش وەنە گیریۆ.
گرنگی زوانی ئەدایی: زوان نە تەنیا ئامرازوو پێوەندی بەینوو مرۆڤەکان،
بەڵکوو چانەیە گرنگتەر ئەرمانەروو فەرھەنگوو خەڵکانێوەن کە قسێش پەنە
کەرا. زوان بەشێوە گرنگ جە وێبیەی(ھویت) مرۆڤین و دنیاو ئادی نیشانە
مدۆ و شیش کەرۆوە. زوان دیاردێوەن کە پێسەو گیاندارێوە چەنی
قسەپەنەکەرەکاش ژیوۆ. یاردیدەروو ئادیشان پەی ئەشناسای دنیاو
دەورووبەریشا و ئەنەیاوای جە دیاردە کۆمەڵایەتی و سروشتیەکا. زوان
کەرەسێوەن پەی بەروەستەی ھەستووسۆزوو ھەرپاسە ویروو پەیلواو مرۆڤی.
تەماموو ماناکا، بەھا کۆمەڵایەتیەکا و بە گردی سەروەتووسامانی مەعنەوی
کۆمەڵگاو مرۆڤایەتی جە ڕاو زوانیەو، چ بە نویسیای چ دەم بەدم جە نەوێوە
پەی نەوێوەتەری ڤاڕیۆوە. مێژوو کۆمەڵگاو مرۆڤایەتی ھەر بە زوان تۆمار
کریۆ و شی کریۆوە و چەنی زانیاری و دەسکەوتە زانستیەکا، چ جە ویەروو
تەکنیکینە و چ جە ویەرە کۆمەڵایەتیەکانە نەوە بە نوە ڤاڕیۆوە. ماناو
دیاردەکا و تاقیکریەکاو(تجربیات)و ژیوای ڕوانەی کە یاوا بە مەژگوو
مرۆڤی و چاگەنە تۆمارێ کریا، تەشک(شکڵ) و نامێوەشا ھەنە کە بە "ویر"
نامێ نریاینێ. ئی تەشک ونامێ ھەر ئا زوانەنە. ئەدا بە زوان کورپەکەیش
لاونۆوە و دنیاو دەورووبەریش پەنە مشناسۆ و پەروەردەش کەرۆ. زاڕۆیچ ھەر
بە زوان دیاردەکا مشناسۆ و جە ماناکاشا یاوۆنە و بۆ بە گیاندارێوە
کۆمەڵایەتی. ھەر چی وینگەوە زوانی ئەدایی مانا پێدا کەرۆ و گرنگی
پارێزنایش و گەشە پەنەدایش بە زەقی گنۆ وەرووچەما.
بە پەیلواو یۆھان ئاموس کۆمنیوسی کە جە ئاستوو جەھانینە بە تاتەو
پەروەردەو فێرکەردەی نۆباوی(مۆدێڕن) ئەشناسیان، پەروەردە جە فێرگەنە
لانی کەم تا ١٢ ساڵەگی مشۆ بە زوانی ئەدایی بۆ. زوانشناسێ و
دەروونشناسێ سەلەمنانشا کە زاڕۆ تا ١٢ ساڵەگی ئینا قوناغوو ئەشناسای
دەروبەری و وێگونجنای دلێ کۆمەلگاینە. ئی پرۆسە بە فێربیەی زوانی
ئەدایی دەس پەنەکەرۆ و ھەر پا زوانیە یاگێ وێش گێرۆ و سیستموو ویریش
قەوارە گێرۆ. سەروو بنەماو ئی گرنگیە مافشناسەکێ فێربیەی و پارێزنای و
پەروەردە بە زوانی ئەدایی بە مافێوە سەرەتای جە مافەکاو مرۆڤی مدا
قەڵەم و مشۆ جە یاساو بنەڕەتی گرد وەڵاتێوەنە پەسەند کریۆ و بە کەردەوە
ویەروو گەشیش جە گرد ویەرێوەنە پەی رەخسیۆ.
وانای و پەروەردە بە زوانێوە جیا جە زوانی ئەدایی بۆ بە ھۆکاروو
سەروەنە شێویای زاڕۆی جە پێوەندی گێرتەی چەنی ئا دەورووبەرە تازەیە کە
کەوتەنشەنە. زاڕۆ چاگەنە ھەست بە لایدەیی(غەریبی) کەرۆ جە
وێبیەی(ھویت)و وێش دور گنۆوە و جە دماڕۆنە ئی وێبیەیە شێویۆ و دلێنە
مشۆ. ئینەیچ خەسارەتێوە گەورەن و تێکشیەی دەرونیش ئینا شۆنیوە. نە
تەنیا ئینە، بەڵکوو ئا دنیای کە ئاد جەڕاو زوانی ئەدایی وێشەو جە
پرۆسێوە دووروودرێژەنە ئەشناساینەش، جە زوانی تازەنە رەنگ نمەدۆوە و
باسش سەرەو نمەکریۆ. ئاکاموو ئینەیە جە دەس دای باوەڕبەوێبیەی و وێ
بەکەمزانای و خاس فێر نەبیەی زوانی تازەی و وانەکان. وە ئینەیچە
مەترسیەوە گەورەن پەی ئایەندەو ئا زاڕۆیە. گردوو ئامارەکا نیشانە مدا
کە ڕێژەو کەم خوێندەواری سەرنەکوەتەی جە وانای باڵانە فرەتەر ئینا چا
یاگانە کە زوانی ئەدایی وزیان پەراوێزەو وەرگیر کریان.
بە پاو پەیجۆری شارەزایاو ویەروو پەروەردەی، وانای بە زوانی ئەدایی بۆ
بە ھۆکاروو ئەنەیاوای خاستەرو کرژتەروو وانەکا و وەڵکەوتەیی و
باوەڕبەوێبیەیە سەقامگیرش ئینا شۆنیوە. زاڕۆ ھەست بە لایدەیی نمەکەرۆ و
فێرگەیچ بە بەشێوە جە دنیاو وێش منیۆرەو دنیاکێچشو ویەردەیچش خاستەر
مشناسۆ. فێرگە کە پیسەو پردێوەنە بەینو بنەماڵەی و کۆمەڵگای، پێوەندی
زاڕۆی بە کۆمەلگاکەیشەو ئاسانتەر کەرۆ و ئامادەش کەرۆ پەی وێگونجنایە
سەرکەوتە چا کۆمەڵگانە.
٢١\٢\٢٠١٣
- ئاڵمان
shahoko22@yahoo.de
|
