٣\٥\٢٠٢٥

بەکارهێنانی پێگەی کار.

ئەرسەلان مەحمود      

لە سەردەمی شۆڕشی دیجیتاڵیدا، کاتێک کە هەر تاکێک دەتوانێت بە ئاسانی وێنە و چالاکییەکانی خۆی ڕاستەوخۆ بڵاوبکاتەوە، دیاردەی "خۆدەرخستنی درۆزنانە" و "بەکارهێنانی پێگەی کار" وەک نەخۆشییەکی ئاڵۆزی دەروونی-کۆمەڵایەتی سەرهەڵدا. ئەم دیاردەیە کاتێک مەترسیدارتر دەبێت کە لەلایەن کەسانی خاوەن پێگە و دەسەڵات پەیڕەو دەکرێت - وەزیرەکان، پەرلەمانتارەکان، بەرپرسانی حیزبی و کارگێڕی. لەم بارەدا، بەکارهێنانی پێگەی کار دەبێتە هەڕەشەیەکی ڕاستەقینە بۆ سەر بنەماکانی متمانەی گشتی و دیموکراسی.

خۆدەرخستن، وەک دیاردەیەکی مرۆیی، خۆی لە خۆیدا کێشە نییە، بەڵام کاتێک دەبێتە ئامرازێک بۆ بەکارهێنانی پێگەی کار بە مەبەستی دروستکردنی وێنەیەکی ساختە یان بەدەستهێنانی بەرژەوەندییە تاکەکەسییەکان، ئەوا تەنها کێشەیەکی ئەخلاقی دروست ناکات، بەڵکو بنەماکانی پەیوەندی نێوان دامەزراوەکان و هاووڵاتیانیش لەبنەڕەتەوە لاواز دەکات و تێکدەدات.

لە ڕوانگەی دەروونشیکارییەوە، خۆدەرخستنی ناڕەوا لەلایەن بەرپرسان، ڕیشەی لە پێویستییەکی قووڵی دەروونیدا هەیە - پێویستی بۆ ناسینەوە و بەهێزکردنی خود "ئیگۆ". زیگمۆند فرۆید، دامەزرێنەری دەروونشیکاری، ئەوەی خستووەتەڕوو کە تاکەکان بەردەوام هەوڵی سەلماندن و بەهێزکردنی وێنەی خۆیان دەدەن لە ڕێگەی پیشاندانی خۆیان بە شێوەیەکی ئایدیاڵی. بۆ کەسانی دەسەڵاتدار، ئەم پێویستییە دەروونییە خۆی لە میدیادا دەنوێنێت، ئەو شوێنەی کە پێگەی فەرمی وەک سەکۆیەک بەکاردەهێنرێت بۆ دروستکردنی وێنەیەکی ناواقیعی.

بۆ نموونە، وەزیرێک کە وێنەی خۆی لە چالاکییەکی بێ بنەمای هەواڵیدا بڵاودەکاتەوە، بە زوویی دەردەکەوێت کە مەبەستەکەی کەمپەینێکی میدیایییە بۆ بەرزکردنەوەی وێنە یان پڕکردنەوەی پووچی خۆی، نەک خزمەتکردنی هاووڵاتیان. ئەمە نموونەیەکی ڕوونی بەکارهێنانی پێگەی کارە کە لە ناخی خۆیدا دیاردەیەکی دەروون نەسازییە.

ژاک لاکان، دەروونشیکاری فەڕەنسی، لە چەمکی تیۆریی دەروونشیکاریی "قۆناغی ئاوێنە"دا قووڵتر لەم دیاردەیە دەڕوانێت. لاکان پێی وایە تاکەکان هەوڵی دروستکردنی وێنەیەکی خەیاڵی خۆیان دەدەن کە زۆرجار لەگەڵ واقیعدا یەک ناگرێتەوە. لە حاڵەتی بەرپرساندا، تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان وەک ئاوێنەیەکی دیجیتاڵی کار دەکەن کە تێیدا بەرپرسێک خۆی وەک کەسێکی "دڵسۆز" یان "کارامە" پیشان دەدات، تەنانەت ئەگەر کارەکانی لە زەمینی واقیعدا هیچ بنەمایەکی ئەو ئیدیعایەی تێدا نەبێت.

پەرلەمانتارێک یان بەرپرسێکی کارگێڕی کە بەردەوام وێنەی خۆی لە سەردان و کاری تەشریفاتی، یان نا پەیوەندیدار بەکار و ئیشەکەی بڵاودەکاتەوە، هیچ هەنگاوێکی کردەیی بۆ باشترکردنی ژیانی خەڵک نەناوە، سەبەتەی خۆراکی یان دابینکردنی ژەمە خۆراکێک هیچ لە ژیانی هەژار و نەدارێک ناگۆڕێت. ئەوە پێگەکەی بەکار دەهێنێت بۆ خۆدەرخستن، نەک بۆ بەجێگەیاندنی ئەرکە فەرمی و مرۆییەکانی.

خۆدەرخستنی ناڕەوا لەلایەن بەرپرسانەوە کاریگەرییەکی ژەهراوی لەسەر جەستەی کۆمەڵگە و سیستەمی سیاسی دروست دەکات. یەکەم و سەرەکیترین کاریگەری، دابەزینی ئاستی متمانەی گشتییە. کاتێک هاووڵاتیان دەبینن بەرپرسێک زیاتر سەرقاڵی دروستکردنی وێنەیەکی میدیایی دوور لە واقیعە، نەک خزمەتکردنی بەرژەوەندی گشتی، ناچارن هەست بە فریودان و چەواشەکردن بکەن.

بۆ نموونە، پەرلەمانتارێک کە لە هەموو بۆنە و چالاکییەکدا دەردەکەوێت، بەڵام لە کاتی دەنگدان بە پڕۆژە یاسایەکی چارەنووسساز ئامادە نابێت، پەیامێکی زۆر نێگەتیڤ بۆ هاووڵاتیان دەنێرێت و بە خێرایی بێباوەڕی بە سیستەمی سیاسی دروست دەکات.

دووەم، ئەم دیاردەیە بنەماکانی شەفافیەت و لێپرسراوێتی لاواز دەکات. کاتێک بەرپرسان زیاتر سەرقاڵی خۆنمایشکردنن، کەمترین سەرنج دەخەنە سەر ئەرکە بنەڕەتییەکانیان. ئەمە پێچەوانەی بنەماکانی "خزمەتکار بوون"ی دەسەڵاتدارانە، کە بەپێی ئەو پرەنسیپە، پێویستە بەرپرس لە خزمەتی هاووڵاتیاندا بێت، نەک پێچەوانەکەی.

لێکۆڵینەوەیەکی زانستی کە لە ساڵی ٢٠٢٤ ئەنجام دراوە، ئەوەی سەلماندووە کە نزیکەی ٧٢٪ی هاووڵاتیان پێیان وایە بەرپرسان، میدیا زیاتر بۆ بەرزکردنەوەی وێنەی کەسی خۆیان بەکار دەهێنن، نەک بۆ دروستکردنی پەیوەندییەکی کردەیی و سوودبەخش لەگەڵ کۆمەڵگەدا. ئەم ئامارە مەترسیدارە نیشانەی قووڵبوونەوەی قەیرانی متمانەیە لە نێوان هاووڵاتیان و دەسەڵاتداراندا.

لە دیدگایەکی ڕەخنەگرانەوە، میدیا، بە تایبەتی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، بوونەتە سەکۆیەکی گونجاو بۆ بەکارهێنانی پێگەی کار لەلایەن بەرپرسانەوە. تیۆریی "پروپاگەندە" کە نوام چۆمسکی، زمانەوان و فەیلەسووفی ئەمریکی، لە کتێبی (Manufacturing Consent) باسی کردووە، ئەوە دەخاتەڕوو کە چۆن دەسەڵاتداران میدیا بەکار دەهێنن بۆ کۆنترۆڵکردنی ڕای گشتی.

لە سیاقی ئەم باسەدا، بەرپرسان میدیا وەک ئامرازێک بەکار دەهێنن بۆ دروستکردنی وێنەیەکی دروستکراو و زۆر جار ناواقیعی، کە بە هیچ شێوەیەک لەگەڵ کردەوە و کارەکانیان ناگونجێت. بۆ نموونە، وەزیرێک کە وێنەی سەردانی کەمپێکی ئاوارەکان لە ئینستاگرام بڵاودەکاتەوە، بەڵام لە واقیعدا هیچ هەنگاوێکی کردەیی بۆ چارەسەری کێشەکانی ئاوارەکان نەناوە، بە ئاشکرا پێگەکەی بەکار هێناوە بۆ خۆدەرخستنێکی ساختە.

گرفتی زێدەتر ئەوەیە کە ئەلگۆریتمەکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، بەهۆی شوێنکەوتەی زۆرتر و هەژماری فەرمی، پۆست و بابەتەکانی بەرپرسان زیاتر "بووست" دەکەن و بەرزیان دەکەنەوە، کە ئەمە دیاردەکە گەورەتر و مەترسیدارتر دەکات. بۆ وێنە، پەرلەمانتارێک کە بابەتەکانی بەهۆی ئەلگۆریتمەکانی تویتەر یان فەیسبووک زیاتر دەخرێنە پێشەوە، دەتوانێت کاریگەریی گەورە لەسەر ڕای گشتی دروست بکات، تەنانەت ئەگەر کردەوە و بابەتەکانی بێبنەما و بێناوەرۆکیش بن.

ئەم دۆخە ڕەخنەیەکی قووڵ لەسەر ئەوە دروست دەکات کە میدیا، ئەگەر بەبێ ڕێکخستنێکی ئەخلاقی و یاسایی بمێنێتەوە، دەتوانێت ببێتە سەکۆیەکی کاریگەر بۆ بەکارهێنانی و چەواشەکاری، لەبری ئەوەی ببێتە پردێک بۆ پەیوەندی ڕاستەقینە لە نێوان بەرپرسان و هاووڵاتیاندا.

بۆ تێگەیشتنێکی قووڵتر لەم دیاردەیە، با نموونەیەکی بەرجەستە وەربگرین: بەرپرسێکی حیزبی کە بەردەوام وێنەی خۆی لە کۆبوونەوە و سەردانە فەرمییەکاندا بڵاودەکاتەوە، بەڵام دواتر بۆ هاووڵاتیان دەردەکەوێت کە ئەو کۆبوونەوانە تەنها بۆ مەبەستی میدیایی و خۆدەرخستن بوون، نەک بۆ چارەسەری کێشەیەکی دیاریکراو. ئەم جۆرە هەڵسوکەوتە نەک تەنها متمانەی هاووڵاتیان بەتەواوی لەناو دەبات، بەڵکو لە کۆتاییدا پێگە و قورساییەکەی خۆی لەدەست دەدات.

لێرەدا پێویستە چوارچێوەیەکی یاسایی و ڕێکخراو دابنرێت کە بەکارهێنانی میدیا لەلایەن بەرپرسانەوە ڕێکبخات و سنوورداری بکات. ئەم سیستەمە دەتوانێت ڕێگریی لە بڵاوکردنەوەی ناوەرۆکی گومانلێکراوی پروپاگەندەیی بکات، پێویستە ڕێنمایی ئەخلاقی تۆکمە دابنرێت کە بەرپرسان ناچار بکات زانیارییەکان بە شەفافی بڵاوبکەنەوە و تەنها لەو شوێنانەدا دەربکەون کە پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە کارە فەرمییەکانیانەوە هەیە، نەک سەرقاڵی خۆنمایشکردنی بەردەوام بن.

زۆر گرنگە هاووڵاتیان توانای جیاکردنەوەی نێوان خۆدەرخستنی ناڕەوا و پەیوەندی ڕاستەقینە پەرە پێبدەن. کۆمەڵگەیەک کە هۆشیاری میدیایی بەرزی هەبێت، دەتوانێ بە ئاسانی بڵاوکراوەکانی بەرپرسان شیبکاتەوە و هەڵیان بسەنگێنێت. بەرپرسان خۆیان پێویستە ئەولەویەت بدەنە بەرزکردنەوەی ئاستی ئەخلاقی کارەکانیان، نەک تەنها بیر لە وێنەی کەسی خۆیان بکەنەوە. ئەمە پێویستی بە گۆڕانکاری کولتووری و ئەخلاقی لە ناو سیستەمی سیاسی هەیە.

دواجار، دیاردەی خۆدەرخستن وەک بەکارهێنانی پێگەی کار لە میدیادا مەترسییەکی جیددییە کە زیان بە کۆڵەکەکانی متمانەی گشتی دەگەیەنێت و بنەماکانی دیموکراسی و شەفافیەت لە ناخەوە لاواز دەکات.

لە ڕوانگەی دەروونشیکارییەوە، ئەم جۆرە هەڵسوکەوتە لەوانەیە لە پێویستییەکی سەرەتایی بۆ ناسینەوە و بەهێزکردنی "خود" سەرچاوە بگرێت، بەڵام کاتێک بە شێوەیەکی نائەخلاقی و بەرژەوەندیخوازانە بەکار دەهێنرێت، دەبێتە مایەی کێشەیەکی کۆمەڵایەتی و سیاسی گەورە.

لە دیدگەی ڕەخنەگرانەوە، میدیا هەمیشە مەترسی ئەوەی لەسەرە کە ببێتە سەکۆیەک بۆ بەکارهێنانی سیاسی، ئەگەر ڕێوشوێنە ئەخلاقی و یاساییە پێویستەکان نەگیرێنە بەر. لەبەر ئەوە، ئەرکی سەرشانی هەموو لایەکە کە میدیا بە شێوەیەکی شەفاف و بەرپرسیارانە بەکار بهێنرێت، بە جۆرێک کە خزمەت بە بەرژەوەندییە گشتییەکان بکات، نەک تەنها ببێتە پلاتفۆرمێک بۆ خۆدەرخستن و دروستکردنی وێنەیەکی ساختەی بەرپرسان.

لەم ڕووەوە، پێویستە هەنگاوی کردەیی بۆ چاودێریکردنی میدیا و بەکارهێنانی لەلایەن بەرپرسانەوە بنرێت، تاکو ببێتە ئامرازێک بۆ شەفافیەت و پەیوەندی ڕاستەقینە لە نێوان دەسەڵات و هاووڵاتیاندا، نەک ئامرازێک بۆ چەواشەکاری و بەکارهێنانی پێگەی کار.
 

ماڵپه‌ڕی ئه‌رسه‌لان مه‌حمود