٣\٥\٢٠٢٥

بیری ڕەخنەیی.. وەک پێویستییەکی حەتمی هاوچەرخ.

ئەرسەلان مەحمود      

پێشەکی:

لە سەردەمی نوێدا، بیری ڕەخنەیی وەک پێداویستییەکی بنەڕەتی بۆ تێگەیشتن و هەڵسەنگاندنی ئەو ژینگە ئاڵۆزەی کە تیایدا دەژین، خۆی دەنوێنێت. ئەم توانا فیکرییە، کە لە مێژووی فەلسەفەدا ڕیشەیەکی قووڵی هەیە، لە سەردەمی دیجیتاڵ و گۆڕانکارییە خێراکانی ئەمڕۆدا گرنگییەکی دووهێندەی پەیدا کردووە. ڕاستە ئێستا زانیارییەکان بە شێوەیەکی بێوێنە لە بەردەستدان، بەڵام توانای جیاکردنەوەی زانیاری دروست لە نادروست و هەڵسەنگاندنی سەرچاوەکان، بووەتە پێداویستییەکی ژیاری.

ئەم باسە، هەوڵێکە بۆ تێگەیشتنێکی بابەتی و قووڵ لە چەمک و ڕەهەندەکانی بیری ڕەخنەیی، کە لەگەڵ لایەنە مێژوویی و بنەما فیکرییەکانی، بەکارهێنانی میتۆدی نوێی وەک شیکاری نێتۆرک و لێکۆڵینەوەی ئایندەییش دەخاتەڕوو.

ئامانجی سەرەکی ئەم باسە، بریتییە لە:
پێشکەشکردنی تێگەی هەمەلایەن لە چەمک و ڕەهەندەکانی بیری ڕەخنەیی. شیکردنەوەی پەیوەندی نێوان بیری ڕەخنەیی و گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی-کولتووری. دۆزینەوەی میکانیزمی کاریگەر بۆ پەرەپێدانی بیری ڕەخنەیی لە کۆنتێکستی تاک و کۆی کوردەواری. پێشبینیکردنی گەشە و ئاڕستەی داهاتووی بیری ڕەخنەیی.

ئەمە بۆچی و لەپێناو چیدا؟ لە سەردەمێکدا کە کوردەواری کەوتووتە قۆناغێکی هەستیار و گوزەری نێوان نەرێت و پێداویستییە هاوچەرخەکان، گەشەپێدانی بیری ڕەخنەیی دەتوانێت ڕۆڵێکی کاریگەر ببینێت لە دروستکردنی پردی پەیوەندی لە نێوان ئەم دوو جەمسەرەدا.

پێناسە و شیکاری چەمکی بیری ڕەخنەیی:
بیری ڕەخنەیی، وەک چەمکێکی فەلسەفی-مەعریفی، ڕیشەیەکی قووڵی لە مێژووی فیکری مرۆڤایەتیدا هەیە. سەرەتا سوقرات بە پرسیارکردن و گومانکردنی سیستەماتیک لە چەمک و بیرۆکە باوەکان، بناغەی ئەم جۆرە بیرکردنەوەیەی داڕشت. دواتر، فەیلەسوفانی وەک ئەرستۆ بە داڕشتنی یاساکانی لۆژیک، چوارچێوەیەکی ڕێکخراوتریان بۆ بیری ڕەخنەیی دروست کرد.

لە ڕوانگەی هاوچەرخەوە، بیری ڕەخنەیی پرۆسەیەکی ئاڵۆزی مەعریفییە کە تێیدا مرۆڤ هەوڵ دەدات بە شێوەیەکی سیستەماتیک و لۆژیکی شیکاری بۆ دیاردە و بابەتەکان بکات. ئەم پرۆسەیە چەندین توانای سەرەکی لە خۆدەگرێ: شیکردنەوە، هەڵسەنگاندن، بەراوردکاری و دەرهێنانی ئەنجامی لۆژیکی. هەر یەکێک لەم توانایانە، ڕۆڵی تەواوکەر دەگێڕێت لە دروستکردنی ئەو شێوازە بیرکردنەوەیەی کە پێی دەوترێت بیری ڕەخنەیی.

دیارە لە کۆنتێکستی زانستی دەروونناسیدا، بیری ڕەخنەیی وەک پرۆسەیەکی مەعریفی سەیر دەکرێت کە پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە گەشەکردنی مێشک و توانا زەینییەکانەوە هەیە. توێژینەوە هاوچەرخەکان لە بواری نیورۆساینسدا دەریانخستووە کە بیری ڕەخنەیی کاریگەری ئەرێنی هەیە لەسەر پەرەسەندنی تۆڕە دەمارییەکانی مێشک و باشترکردنی توانای چارەسەرکردنی کێشەکان.

هەروەها لە ڕوانگەی کۆمەڵناسیشەوە، بیری ڕەخنەیی وەک ئامرازێکی گرنگ بۆ گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و گەشەپێدانی کۆمەڵگە سەیر دەکرێت. یورگن هابرماس، فەیلەسوفی ئەڵمانی، جەخت لەسەر گرنگی بیری ڕەخنەیی دەکاتەوە وەک بنەمایەک بۆ دروستکردنی گفتوگۆی عەقڵانی و گەیشتن بە تێگەیشتنی هاوبەش لە نێوان تاک و گروپە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکاندا.

بیری ڕەخنەیی لە دیدی پەروەردەیشەوە، وەک توانای فێرکراو و گەشەپێدراو سەیر دەکرێت. پاولۆ فریرێ، بیرمەندی پەروەردەیی بەناوبانگ، پێی وایە کە بیری ڕەخنەیی کلیلی سەرەکییە بۆ ڕزگاربوون لە کۆت و بەندە فیکری و کۆمەڵایەتییەکان. کەواتا بیری ڕەخنەیی، تەنها شێوازێکی بیرکردنەوە نییە، بەڵکو ئامرازێکە بۆ گۆڕانکاری و بەرەوپێشچوون.

مێژووی دەرکەوتنی چەمک و ڕەهەندە جیاوازەکانی بیری ڕەخنەیی:

مێژووی بیری ڕەخنەیی درێژە، بە درێژایی مێژووی فیکری مرۆڤایەتی. لە یۆنانی کۆنەوە، کاتێک سوقرات میتۆدی دیالۆگی داهێنا بۆ گەیشتن بە حەقیقەت، تا دەگاتە سەردەمی ڕۆشنگەری ئەوروپایی و پاشان گەیشتن بە سەردەمی هاوچەرخ، بە قۆناغی جیاوازدا تێپەڕیوە و گەشەی کردووە. لە سەرەتادا، زیاتر لە چوارچێوەی فەلسەفەی لۆژیکیدا خۆی دەبینییەوە، بەڵام بە تێپەڕبوونی کات، بوو بە چەمکێکی فرەڕەهەند کە کاریگەری لەسەر هەموو بوارەکانی ژیان هەیە.

لە سەردەمی ڕێنیسانسدا، بیری ڕەخنەیی ڕۆڵێکی گرنگی گێڕا لە پرسیارکردن لە دەسەڵاتی کڵێسا و دەرکەوتنی زانستی مۆدێرن. زانایانی وەک گالیلۆ و داڤینشی، بە بەکارهێنانی میتۆدی ئەزموونگەری و بیری ڕەخنەیی، بناغەی زانستی نوێیان داڕشت. لە سەردەمی ڕۆشنگەریدا، فەیلەسوفانی وەک دیکارت، کانت و هیوم، چوارچێوەی تیۆری نوێیان بۆ بیری ڕەخنەیی داڕشت. دیکارت بە گومانی میتۆدی، کانت بە ڕەخنەی عەقڵی پەتی و هیوم بە ڕەخنەی ئەزموونگەری، هەر یەکەیان ڕەهەندێکی نوێی بە بیری ڕەخنەیی بەخشی.

لە سەدەی بیستەمیشدا، بیری ڕەخنەیی، گۆڕانکاری گەورەی بەسەردا دێت. قوتابخانەی فرانکفۆرت، بە ڕابەرایەتی هەریەکە لە هۆرکهایمەر و ئەدۆرنۆ، تیۆری ڕەخنەییان تێیدا پەرەپێدا و بیری ڕەخنەیی وەک ئامرازێک بۆ ڕەخنەگرتن لە سیستەمی سەرمایەداری و کولتووری بەکاربەری بەکارهات. هابرماس، وەک نوێنەری نەوەی دووەمی ئەم قوتابخانەیە، چەمکی کردەی پەیوەندیکارانەی داڕشت کە تێیدا بیری ڕەخنەیی ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە دروستکردنی گفتوگۆی عەقڵانیدا.

لە کۆتایی سەدەی بیستەم و سەرەتای سەدەی بیست و یەکەمیشدا، بیری ڕەخنەیی ڕەهەندی نوێی وەرگرت. لەگەڵ دەرکەوتنی تەکنەلۆژیای دیجیتاڵی و بڵاوبوونەوەی زانیاری بە شێوەیەکی بێوێنە، بیری ڕەخنەیی بوو بە پێداویستییەکی ژیاری. میشێل فۆکۆ، بە تیۆری دیسکۆرس و دەسەڵات، ڕەهەندێکی نوێی بەخشییە بیری ڕەخنەیی کە تێیدا گرنگی شیکردنەوەی پەیوەندییە شاراوەکانی دەسەڵات و زانین دەردەخات.

لە ئێستادا، بیری ڕەخنەیی لە چەندین ڕەهەندی جیاوازدا خۆی دەبینێتەوە، لەوانە: ڕەهەندی مەعریفی، تایبەتە بە توانای شیکردنەوە و هەڵسەنگاندن و دەرهێنانی ئەنجامی لۆژیکی. ئەم ڕەهەندە لە بواری پەروەردە و فێرکردندا گرنگییەکی تایبەتی هەیە. ڕەهەندی کۆمەڵایەتی پەیوەستە بە توانای تێگەیشتن و هەڵسەنگاندنی دیاردە کۆمەڵایەتییەکان و ڕۆڵی تاک لە کۆمەڵگەدا. ڕەهەندی سیاسی، گرنگی بە شیکردنەوەی پەیوەندییەکانی دەسەڵات و ڕۆڵی هاوڵاتی لە پرۆسەی دیموکراسیدا دەدات. ڕەهەندی تەکنەلۆژی، پەیوەندی بە توانای هەڵسەنگاندنی زانیاری دیجیتاڵی و بەکارهێنانی بەرپرسیارانەی تەکنەلۆژیاوە هەیە.

بنەما فیکری و فەلسەفییەکانی بیری ڕەخنەیی:

بیری ڕەخنەیی لەسەر کۆمەڵێک بنەمای فیکری و فەلسەفی دامەزراوە، کە بە درێژایی مێژوو پەرەیان سەندووە و پتەوتر بوون و چوارچێوەیەکی تیۆری بەهێز پێکدەهێنن کە دەکرێت وەک بناغەیەک بۆ تێگەیشتن لە چۆنیەتی کارکردن و گەشەپێدانی بیری ڕەخنەیی بەکاربهێنرێن. یەکەم بنەمای سەرەکی، بیرۆکەی گومانی میتۆدییە کە دیکارت داینا. بەپێی ئەم بنەمایە، پێویستە مرۆڤ لە هەموو بیرۆکە و باوەڕێک گومان بکات تا دەگاتە ڕاستییەکی بێگومان. ئەم پرەنسیپە سەرەتاییە بووە هۆی دامەزراندنی میتۆدێکی زانستی نوێ کە لەسەر بنەمای پشکنین و سەلماندن دامەزراوە.

بنەمایەکی تری گرنگ، چەمکی عەقڵانیەتی ڕەخنەییە، کە کانت پەرەی پێدا. کانت پێیوایە عەقڵ دەبێت خۆی ڕەخنە بکات و سنوورەکانی خۆی بناسێت. ئەم بۆچوونە بووە هۆی سەرهەڵدانی شێوازێکی نوێی بیرکردنەوە کە تێیدا هەر بانگەشەیەکی مەعریفی دەبێت لە ڕێگەی عەقڵەوە هەڵبسەنگێندرێت. هیگڵ لەسەر ئەم بنەمایە بیرۆکەی دیالێکتیکی خستەڕوو کە تێیدا مەعریفە لە ڕێگەی ململانێی نێوان تێز و ئەنتی-تێزەوە گەشە دەکات.

لە سەردەمی هاوچەرخدا، هابرماس تیۆری کردەی پەیوەندیکارانەی داڕشت کە تێیدا بیری ڕەخنەیی وەک ئامرازێک بۆ دروستکردنی گفتوگۆی ئازاد و عەقڵانی بەکاردێت. ئەم تیۆرییە لەسەر بنەمای ئەوە دامەزراوە کە مەعریفە و ڕاستی لە ڕێگەی گفتوگۆی ئازاد و یەکسان لە نێوان تاکەکاندا دروست دەبێت. فۆکۆ بنەمایەکی تری گرنگی خستەڕوو کە تێیدا پەیوەندی نێوان مەعریفە و دەسەڵات دەخاتە ژێر پرسیارەوە و گرنگی شیکردنەوەی ئەم پەیوەندییە لە بیری ڕەخنەییدا دەردەخات.

بنەمایەکی تری گرنگ، پەیوەندی نێوان تیۆری و پراکتیکە. بیری ڕەخنەیی تەنها چالاکییەکی تیۆری نییە، بەڵکو پەیوەندییەکی بەهێزی بە پراکتیکەوە هەیە. پاولۆ فریرێ چەمکی "پراکسیس"ی پەرەپێدا کە تێیدا بیری ڕەخنەیی و کردەوە پێکەوە گرێ دەدات. بەپێی ئەم بۆچوونە، بیری ڕەخنەیی دەبێت ببێتە هۆی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و سیاسی.

یەکێکی تر لە گرنگترین بنەما فەلسەفییەکانی بیری ڕەخنەیی، پەیوەندی نێوان تاک و کۆمەڵگەیە. لە ڕوانگەی کۆمەڵناسییەوە، ئامرازێکە بۆ ڕزگاربوون لە هەژموونی کۆمەڵایەتی و دەسەڵات. گرامشی لەم ڕوانگەیەوە گرنگی بیری ڕەخنەیی لە بەرەنگاربوونەوەی هەژموونی کولتووریدا دەردەخات.

دیدی فەیلەسوفان و بیرمەندان و بەراوردکاری:

تێڕوانینی بیرمەندان و فەیلەسوفان، بۆ بیری ڕەخنەیی بە پێی قۆناغە مێژووییەکان و ڕوانگە فیکرییەکانیان جیاوازی هەیە. کەواتە با بەراوردێکی ورد لە نێوان دیدە جیاوازەکاندا بکەین و کاریگەرییەکانیان لەسەر تێگەیشتنی ئەمڕۆمان بۆ بیری ڕەخنەیی شیبکەینەوە.

سوقرات، وەک دامەزرێنەری سەرەکی بیری ڕەخنەیی لە فەلسەفەی ڕۆژئاوادا، پێیوایە کە بیری ڕەخنەیی پرۆسەیەکی بەردەوامی پرسیارکردن و گومانکردنە. میتۆدی دیالۆگی سوقراتی لەسەر ئەو بنەمایە دامەزراوە کە ڕاستی لە ڕێگەی گفتوگۆی بەردەوام و پرسیارکردنەوە دەدۆزرێتەوە. ئەم دیدە لەگەڵ دیدی ئەرستۆدا بەراورد بکەین، کە زیاتر گرنگی بە سیستەمی لۆژیکی و پێوەرە عەقڵییەکان دەدات. ئەرستۆ پێیوایە بیری ڕەخنەیی پێویستی بە چوارچێوەیەکی ڕێکخراو و لۆژیکی هەیە.

لە سەردەمی مۆدێرندا، دیکارت و کانت دوو ڕوانگەی جیاوازیان هەیە. دیکارت جەخت لەسەر گومانی میتۆدی دەکاتەوە و پێیوایە پێویستە هەموو بیرۆکەیەک بخرێتە ژێر پرسیارەوە تا دەگەینە بنەمایەکی نەگۆڕ. کانت بە پێچەوانەوە، گرنگی بە سنوورەکانی عەقڵ و توانای مەعریفی مرۆڤ دەدات. ئەم دوو دیدە جیاوازە، کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر گەشەسەندنی بیری ڕەخنەیی لە فەلسەفەی هاوچەرخدا هەبووە.

لە سەردەمی هاوچەرخدا، هابرماس و فۆکۆ دوو ڕوانگەی گرنگیان هەیە. هابرماس پێیوایە بیری ڕەخنەیی ئامرازێکە بۆ دروستکردنی گفتوگۆی عەقڵانی و گەیشتن بە تێگەیشتنی هاوبەش. لە بەرامبەردا، فۆکۆ زیاتر گرنگی بە شیکردنەوەی پەیوەندییەکانی دەسەڵات و مەعریفە دەدات و پێی وایە بیری ڕەخنەیی دەبێت ئەم پەیوەندییانە بخاتە ژێر پرسیارەوە.

بیرمەندانی پەروەردەیی وەک جۆن دیوی و پاولۆ فریرێ ڕوانگەیەکی پراکتیکی تریان هەیە. دیوی پێیوایە بیری ڕەخنەیی لە ڕێگەی ئەزموون و چارەسەرکردنی کێشەکانەوە گەشە دەکات. فریرێ جەخت لەسەر ڕۆڵی بیری ڕەخنەیی لە ڕزگارکردنی تاک و کۆمەڵگە لە ستەم و نایەکسانی دەکاتەوە.

لە ڕوانگەی هاوچەرخەوە، بیرمەندانی وەک ئێدوارد دی بۆنۆ و هۆوارد گاردنەر دیدێکی نوێیان خستووەتەڕوو. دی بۆنۆ گرنگی بە بیری لاتەریک و داهێنەرانە دەدات و پێیوایە بیری ڕەخنەیی نابێت تەنها لە چوارچێوەی لۆژیکی تەسکدا قەتیس بمێنێتەوە. گاردنەر لە ڕێگەی تیۆری فرەهۆشییەوە، پێیوایە نەخێر بیری ڕەخنەیی پەیوەندی بە جۆرە جیاوازەکانی هۆشەوە هەیە.

شیکاری نێتۆرک و پەیوەندی نێوان توخمەکانی بیری ڕەخنەیی:

بە بەکارهێنانی میتۆدی شیکاری نێتۆرک (Network Analysis)، دەتوانرێت بیری ڕەخنەیی وەک تۆڕێکی ئاڵۆزی پەیوەندیدار لێکبدرێتەوە. لێرەدا بیری ڕەخنەیی قووڵایی سیستەمێکی دینامیکییە کە کۆمەڵێک توخمی جیاواز تێیدا کارلێک دەکەن و کاریگەری لەسەر یەکتر دادەنێن. با سەرەتا سەرنج بدەینە گرنگترین ئەم پەیوەندییانە.

یەکەم پەیوەندی لە نێوان زانست و عەقڵی ڕەخنەییدایە:

میتۆدی زانستی و بیری ڕەخنەیی پەیوەندییەکی دووفاقییان هەیە: عەقڵی ڕەخنەیی بنەمای میتۆدی زانستییە، لە هەمانکاتدا زانست یارمەتی گەشەکردنی بیری ڕەخنەیی دەدات. ئەم پەیوەندییە هاوبەشە بووەتە هۆی گەشەسەندنی هەردوو بوارەکە. بۆ نموونە، کاتێک زانایەک تیۆرییەک دەخاتە ژێر پرسیارەوە، هەم میتۆدی زانستی بەکاردەهێنێت و هەم بیری ڕەخنەیی.

پەیوەندی دووەم لە نێوان تەکنەلۆژیا و بیری ڕەخنەییدایە:

لە سەردەمی دیجیتاڵدا، تەکنەلۆژیا دوو ڕۆڵی دژبەیەک دەگێڕێت: لە لایەکەوە دەرفەتی نوێ بۆ گەشەکردنی بیری ڕەخنەیی دەڕەخسێنێت، لە لایەکی ترەوە دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی کێشەی نوێ وەک زانیاری هەڵە و بڵاوبوونەوەی خێرای بیروباوەڕی نازانستی. ئەم دۆخە پێویستی بە جۆرێکی نوێی بیری ڕەخنەیی هەیە کە توانای هەڵسەنگاندنی زانیاری دیجیتاڵی هەبێت.

پەیوەندی سێیەم لە نێوان سیستەمی پەروەردە و بیری ڕەخنەییدایە:

ئەم پەیوەندییە بە چەندین فاکتەرەوە گرێدراوە: میتۆدی وانەوتنەوە، پرۆگرامی خوێندن، ڕۆڵی مامۆستا و ژینگەی فێربوون. هەر یەک لەم فاکتەرانە کاریگەری لەسەر یەکتر و لەسەر گەشەکردنی بیری ڕەخنەیی هەیە. بۆ نموونە، مامۆستایەک کە میتۆدی گفتوگۆ بەکاردەهێنێت، ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر گەشەکردنی بیری ڕەخنەیی لای قوتابیان و خوێندکاران دادەنێت.

پەیوەندی چوارەم لە نێوان کولتوور و بیری ڕەخنەییدایە:

کولتوور، وەک سیستەمێکی ئاڵۆزی بەها و نەریت، کاریگەری لەسەر چۆنیەتی بیرکردنەوەی تاکەکان هەیە. هەندێک کولتوور هاندەری بیری ڕەخنەیین، لە کاتێکدا هەندێکی تر دەبنە بەربەست لەبەردەمیدا. ئەم پەیوەندییە کولتوورییە کاریگەری لەسەر هەموو لایەنەکانی تری تۆڕەکە هەیە.

لێکۆڵینەوەی ئایندەیی و پێشبینی ئاراستەی گەشەکردنی بیری ڕەخنەیی:

بە بەکارهێنانی میتۆدی لێکۆڵینەوەی ئایندەیی (Futuristic Research)، دەتوانین چەند ئاراستەیەکی سەرەکی لە گەشەکردنی داهاتووی بیری ڕەخنەییدا دەستنیشان بکەین. ئەم پێشبینییانە لەسەر بنەمای شیکردنەوەی ترێندە هەنووکەییەکان و تێگەیشتن لە دینامیکییەتی گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی و تەکنەلۆژییەکان دامەزراون.

زیرەکی دەستکرد و بیری ڕەخنەیی یەکێک لە گرنگترین ئاراستەکانی داهاتووە. لەگەڵ پەرەسەندنی خێرای زیرەکی دەستکرد، پێویستی بە جۆرێکی نوێی بیری ڕەخنەیی دەبێت کە توانای هەڵسەنگاندنی بڕیار و پێشنیارەکانی سیستەمە زیرەکەکانی هەبێت. ئەمە پێویستی بە تێگەیەکی قووڵ لە چۆنیەتی کارکردنی ئەلگۆریتمەکان و توانای دەستنیشانکردنی لایەنەکانی لایەنگیری و هەڵە لە سیستەمە ئۆتۆماتیکییەکاندا هەیە.

گۆڕانی شێوازی فێربوون ئاراستەیەکی تری گرنگە. لەگەڵ زیادبوونی فێربوونی ئۆنلاین و فێربوونی هاوتا، پێویستە بیری ڕەخنەیی خۆی لەگەڵ ئەم ژینگە نوێیەدا بگونجێنێت. لە داهاتوودا، پێویستمان بە میتۆدی نوێ دەبێت بۆ پەرەپێدانی بیری ڕەخنەیی لە ژینگەی دیجیتاڵیدا، کە تێیدا خوێندکاران دەتوانن بە شێوەیەکی کاریگەر لەگەڵ زانیاری کارلێک بکەن و بیری ڕەخنەییان پەرەپێبدەن.

پێشبینی دەکرێت کە بیری ڕەخنەیی لە داهاتوودا زیاتر پەیوەست بێت بە چارەسەرکردنی کێشە جیهانییەکان. لەگەڵ زیادبوونی کێشەکانی وەک گۆڕانی کەش و هەوا، نایەکسانی ئابووری و کێشە تەندروستییەکان، پێویستی بە جۆرێک لە بیری ڕەخنەیی دەبێت کە توانای تێگەیشتن و چارەسەرکردنی کێشە ئاڵۆزە سیستەماتیکییەکانی هەبێت.

هەروەها چاوەڕوان دەکرێت کە پەیوەندی نێوان بیری ڕەخنەیی و هۆشی هەستیاری (Emotional Intelligence) لە داهاتوودا بەهێزتر بێت. لە جیهانێکدا کە تێیدا ئۆتۆماسیۆن زیاد دەبێت، توانای مرۆیی وەک هاوسۆزی، تێگەیشتنی کۆمەڵایەتی و بیری ڕەخنەیی هەستیار گرنگییەکی زیاتر پەیدا دەکەن.

توێژینەوەی کۆنتێکست و تێگەیشتن لە کاریگەری فاکتەرە جیاوازەکان:

کاتێک بیری ڕەخنەیی لە چوارچێوەی کۆنتێکستدا لێکدەدەینەوە، دەبینین کە کۆمەڵێک فاکتەری جیاواز کاریگەریان لەسەر گەشەکردن و جێبەجێکردنی هەیە. ئەم فاکتەرانە پێکەوە ژینگەیەکی ئاڵۆز پێکدەهێنن کە تێیدا بیری ڕەخنەیی یان گەشە دەکات یان سنووردار دەبێت. با بە وردی سەرنج لە گرنگترین ئەم فاکتەرانە بدەین.

کاریگەری ژینگەی کۆمەڵایەتی-کولتووری لە هەموو فاکتەرەکانی تر گرنگترە. لە کۆمەڵگەیەکدا کە تێیدا پرسیارکردن و گفتوگۆی کراوە هاندەدرێت، بیری ڕەخنەیی بە ئاسانتر گەشە دەکات. بە پێچەوانەوە، لە کۆمەڵگەیەکدا کە تێیدا دەسەڵاتخوازی و نەریتپارێزی زاڵە، بیری ڕەخنەیی ڕووبەڕووی بەربەست دەبێتەوە. ئەم دینامیکییەتە کۆمەڵایەتییە کاریگەری لەسەر هەموو ئاستەکانی تری گەشەکردنی بیری ڕەخنەیی دادەنێت.

سیستەمی پەروەردە فاکتەرێکی تری کاریگەرە. لە ڕاستیدا، قوتابخانە و خوێندنگە و زانکۆکان ئەو شوێنانەن کە دەکرێت بیری ڕەخنەیی تێیاندا بە شێوەیەکی سیستەماتیک پەرەپێبدرێت. میتۆدی وانەوتنەوە، پەیوەندی نێوان مامۆستا و فێرخواز و ئەو چالاکییانەی کە لە پۆلدا ئەنجام دەدرێن، هەموویان ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لە دروستکردنی ئەو ژینگەیەی کە تێیدا بیری ڕەخنەیی یان گەشە دەکات یان کپ دەکرێت.

فاکتەری تەکنەلۆژی و دیجیتاڵی کاریگەرییەکی دووفاقی هەیە. لە لایەکەوە، تەکنەلۆژیا دەرفەتی بێوێنە دەڕەخسێنێت بۆ دەستگەیشتن بە زانیاری و بیروڕای جیاواز، کە بۆ گەشەکردنی بیری ڕەخنەیی گرنگن. لە لایەکی ترەوە، هەمان تەکنەلۆژیا دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی زانیاری هەڵە و دروستبوونی شۆکی زانیاری، کە پێویستی بە جۆرێکی تایبەت لە بیری ڕەخنەیی هەیە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵیدا.

دۆخی سیاسی و ئابووری کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر گەشەکردنی بیری ڕەخنەیی هەیە. لە سیستەمە دیموکراتییەکاندا، بیری ڕەخنەیی وەک پێویستییەکی سەرەکی بۆ بەشداری سیاسی کارا سەیر دەکرێت. هەروەها، دۆخی ئابووری کاریگەری لەسەر دەرفەتەکانی فێربوون و گەشەکردنی بیری ڕەخنەیی هەیە. نایەکسانی ئابووری دەبێتە هۆی نایەکسانی لە دەرفەتەکانی گەشەپێدانی بیری ڕەخنەییدا.

کاریگەری بیری ڕەخنەیی لەسەر گەشەسەندنی کۆمەڵگە:

بیری ڕەخنەیی کاریگەرییەکی بنەڕەتی لەسەر گەشەسەندنی کۆمەڵگە هەیە. ئەم کاریگەرییە لە چەندین ئاستی جیاوازدا خۆی دەنوێنێت. لە ئاستی تاکدا، بیری ڕەخنەیی توانای مرۆڤ بۆ تێگەیشتن لە دنیای دەوروبەری زیاد دەکات و دەرفەتی باشتری بۆ دەڕەخسێنێت بۆ بڕیاردانی دروست. لە ئاستی کۆمەڵگەدا، بیری ڕەخنەیی دەبێتە هۆی گەشەسەندنی دیالۆگی کۆمەڵایەتی و بەرەوپێشچوونی زانستی و کولتووری.

سەرەتا، بیری ڕەخنەیی ڕۆڵێکی سەرەکی لە گەشەپێدانی دیموکراسیدا دەگێڕێت. بۆ ئەوەی سیستەمێکی دیموکراسی کارا بێت، پێویستی بە هاوڵاتیانێک هەیە کە توانای شیکردنەوە و هەڵسەنگاندنی سیاسەت و بڕیارە گشتییەکانیان هەبێت. بیری ڕەخنەیی یارمەتی خەڵک دەدات باشتر لە مافەکانیان تێبگەن و بەشداری کاراتر لە پرۆسە سیاسییەکاندا بکەن.

لە بواری پەروەردەدا، بیری ڕەخنەیی دەبێتە هۆی گۆڕانکاری لە شێوازی فێربوون و فێرکردندا. کاتێک قوتابیان فێری بیری ڕەخنەیی دەبن، توانای فێربوونیان باشتر دەبێت و دەتوانن زانیارییەکان بە قووڵتر تێبگەن. ئەمەش کاریگەری ئەرێنی لەسەر داهاتووی پەروەردە و گەشەسەندنی کۆمەڵگە دەبێت.

لە ڕووی ئابوورییەوە، بیری ڕەخنەیی کاریگەری لەسەر داهێنان و بەرهەمهێنان هەیە. کۆمەڵگەیەک کە تێیدا بیری ڕەخنەیی بەهێزە، زیاتر توانای داهێنان و چارەسەرکردنی کێشەکانی هەیە. ئەمەش دەبێتە هۆی گەشەکردنی ئابووری و باشتربوونی ژیانی خەڵک.

میکانیزمەکانی پەرەپێدانی بیری ڕەخنەیی پێویستیان بە هەوڵی بەردەوام و پلانی درێژخایەن هەیە. با پێکەوە سەرنج لە گرنگترین ئەم میکانیزمانە بدەین:

یەکەم: گۆڕینی سیستەمی پەروەردە. پێویستە سیستەمی پەروەردە لە شێوازی لەبەرکردن و دووبارەکردنەوەوە بگۆڕدرێت بۆ سیستەمێک کە گرنگی بە تێگەیشتن و شیکردنەوە دەدات. ئەمەش پێویستی بە ڕاهێنانی مامۆستایان و گۆڕینی پرۆگرامەکانی خوێندن هەیە.
دووەم: بەهێزکردنی میدیای هۆشیار. میدیای پرۆفیشناڵ و بەرپرسیار دەتوانێت ڕۆڵێکی گرنگ لە بڵاوکردنەوەی بیری ڕەخنەییدا بگێڕێت. پێویستە میدیا ببێتە پلاتفۆرمێک بۆ گفتوگۆی بەرپرسیارانە و شیکردنەوەی قووڵی کێشەکان.
سێیەم: دروستکردنی ناوەندی فیکری و کولتووری. ئەم ناوەندانە دەتوانن ببنە شوێنێک بۆ گفتوگۆ و گۆڕینەوەی بیروڕا. هەروەها دەتوانن یارمەتی بڵاوکردنەوەی کتێب و بەرهەمی فیکری بدەن کە گرنگن بۆ گەشەپێدانی بیری ڕەخنەیی.

کوردەواری لە کوێی پێویستی بیری ڕەخنەییدایە:

کۆمەڵگەی کوردی "کوردەواری" لە قۆناغێکی هەستیاری گواستنەوەی نێوان نەریت و مۆدێرنیتەدایە. ئەم دۆخە گرنگی بیری ڕەخنەیی دووبەرابەر دەکات، چونکە کۆمەڵگە پێویستی بە میکانیزمێکی کارا هەیە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم گۆڕانکارییانە. کاتێک سەرنج لە دۆخی کوردەواری دەدەین، دەبینین کە پێویستی بە بیری ڕەخنەیی لە چەندین ئاستی جیاوازدا خۆی دەنوێنێت.

لە ئاستی پەروەردەدا، سیستەمی خوێندن لە کوردستان هێشتا زۆر پشت بە لەبەرکردن و دووبارەکردنەوە و جوینەوە دەبەستێت. قوتابیان و خوێندکاران فێری ئەوە نابن چۆن بیر لە کێشەکان بکەنەوە و چارەسەریان بۆ بدۆزنەوە. ئەمەش وایکردووە کە زۆربەی دەرچووانی زانکۆ و پەیمانگاکان، سەرەڕای بڕوانامەی بەرز، توانای شیکردنەوە و چارەسەرکردنی کێشەکانیان لاواز بێت. لێرەدا پێویستی بە گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە فەلسەفەی پەروەردەدا هەیە.

لە ئاستی کۆمەڵایەتیدا، کوردەواری هێشتا زۆر پابەندەی نەریتە کۆمەڵایەتییەکانە. هەرچەندە هەندێک لەم نەریتانە بەهای پۆزەتیڤیان هەیە، بەڵام هەندێکیان بوونەتە بەربەست لەبەردەم پێشکەوتن و گۆڕانکاریدا. لێرەدا بیری ڕەخنەیی دەتوانێت یارمەتی کۆمەڵگە بدات بۆ جیاکردنەوەی نەریتە باشەکان لە خراپەکان و دۆزینەوەی ڕێگەیەک بۆ پاراستنی شوناسی کولتووری و گونجاندنی لەگەڵ پێداویستییەکانی سەردەمدا.

لە ئاستی سیاسیدا، کوردستان پێویستی بە هاوڵاتیانێک هەیە کە توانای شیکردنەوە و هەڵسەنگاندنی بڕیار و ڕاسپاردە و سیاسەتەکانیان هەبێت. بیری ڕەخنەیی دەتوانێت یارمەتی خەڵک بدات باشتر لە مافەکانیان تێبگەن و بەشداری کاراتر لە پرۆسە سیاسییەکاندا بکەن. هەروەها دەتوانێت یارمەتی دروستبوونی گفتوگۆی سیاسی بەرپرسیارانە و کەمکردنەوەی توندوتیژی سیاسی و حزبۆکراتی وشک بدات.

لە ئاستی ئابووریدا، کوردستان پێویستی بە داهێنان و گەشەپێدانی کەرتی تایبەت هەیە. بیری ڕەخنەیی دەتوانێت یارمەتی هەمووان و گەنجان بەتایبەتی بدات بۆ دۆزینەوەی دەرفەتە ئابوورییەکان و دروستکردنی پرۆژەی نوێ. هەروەها دەتوانێت یارمەتی باشترکردنی کوالێتی بەرهەمەکان و پێشخستنی خزمەتگوزارییەکان بدات.

کەواتا: گرنگە تێبگەین، گەشەپێدانی بیری ڕەخنەیی لە کوردەواریدا پێویستی بە هەوڵی هەمەلایەنە هەیە. پێویستە هەموو لایەنەکان - حکومەت، دامەزراوە پەروەردەییەکان، میدیا، ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی – نووسەران و ڕۆشنبیران و...تاد پێکەوە کار بکەن بۆ دروستکردنی ژینگەیەک کە تێیدا بیری ڕەخنەیی بتوانێت گەشە بکات. تەنها بەم شێوەیە دەتوانین کۆمەڵگەیەکی پێشکەوتووتر و گەشەسەندووتر بنیات بنێین.

گرنگترین ئامانجی گەشەپێدانی بیری ڕەخنەیی لە کۆمەڵگەی کوردیدا ئەوەیە کە بتوانین تاکێکی خاوەن بیری سەربەخۆ و شیکاری دروست بکەین. بۆ ئەم مەبەستە، چەند ڕێگەیەکی گرنگ هەن:

لە ئاستی تاکەکەسیدا، گەشەپێدانی بیری ڕەخنەیی پێویستی بە ڕاهێنانی بەردەوام هەیە. سەرەتا پێویستە مرۆڤ فێربێت چۆن پرسیار بکات و گومان لە زانیارییە وەرگیراوەکان بکات. پاشان پێویستە فێرببێت چۆن شیکاری بۆ دیاردەکان بکات و پەیوەندی نێوان هۆکار و ئەنجام دەستنیشان بکات. هەروەها گرنگە فێرببێت چۆن بەڵگە هەڵبسەنگێنێت و جیاوازی لە نێوان ڕاستی و بۆچوون بکات.

لە ئاستی پەروەردەییدا، پێویستە میتۆدی نوێی وانەوتنەوە پەیڕەو بکرێت کە تێیدا قوتابی ڕۆڵێکی چالاکی هەبێت. بۆ نموونە، بەکارهێنانی میتۆدی پرۆژە، گفتوگۆی کراوە و چارەسەرکردنی کێشە. هەروەها گرنگە مامۆستایان خۆیان فێری میتۆدەکانی پەرەپێدانی بیری ڕەخنەیی ببن.

لە ئاستی کۆمەڵایەتیدا، پێویستە کولتووری گفتوگۆ و قبوڵکردنی جیاوازی بڵاوبکرێتەوە. میدیا و ناوەندە ڕۆشنبیرییەکان دەتوانن ڕۆڵێکی گرنگ لەم بوارەدا بگێڕن بە ڕێکخستنی گەشتنامەی گفتوگۆی کراوە لە شار و شارۆچکە و دیهاتەکان لە ڕێگەی ئەنجامدانی دیدار و کۆڕ و سیمینار و میتینگ و...تاد.

ئەنجام:

بیری ڕەخنەیی لە سەردەمی ئێستادا نەک تەنها وەک توانایەکی فیکری، بەڵکو وەک پێداویستییەکی ژیاری خۆی دەنوێنێت. لە کوردەواریدا، گەشەپێدانی ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە پێویستییەکی حەتمییە بۆ بەرەوپێشچوون و گەشەسەندن. لە ڕێگەی بیری ڕەخنەییەوە، دەتوانین:

- کۆمەڵگەیەکی هۆشیارتر و کراوەتر دروست بکەین.
- توانای داهێنان و چارەسەرکردنی کێشەکان بەهێزتر بکەین.
- پردێک لە نێوان نەریت و نوێبوونەوەدا دروست بکەین.
- بەشداری کاراتر لە پرۆسەی گەشەپێداندا بکەین.
- کەسایەتی سەربەخۆ و خاوەن بیروباوەڕی دروست پەروەردە بکەین.

دواجار، گەشەپێدانی بیری ڕەخنەیی پرۆسەیەکی بەردەوام و درێژخایەنە کە پێویستی بە هەوڵی هەمەلایەنە هەیە. سەرکەوتن لەم پرۆسەیەدا دەبێتە هۆی دروستبوونی نەوەیەکی هۆشمەند و بە ئاگا کە تواناکانی بەهێزترە و ئامادەیە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کەڵەوەکێشی داهاتوو.
____________________________________________
پەراوێزەکان:
- میتۆدی سوقراتی: شێوازێکی بیرکردنەوە و گفتوگۆیە، کە لەسەر پرسیارکردنی بەردەوام و گومانی سیستەماتیک دامەزراوە.
- شیکاری نێتۆرک: میتۆدێکی لێکۆڵینەوەیە کە پەیوەندی نێوان توخمە جیاوازەکانی سیستەمێک دەخاتەڕوو و شیدەکاتەوە.
- لێکۆڵینەوەی ئایندەیی: شێوازێکی توێژینەوەیە هەوڵدەدا گۆڕانکاری داهاتوو پێشبینی بکات و ئاراستە دەستنیشان بکات.
- کردەی پەیوەندیکارانە: چەمکێکی هابرماسە کە باس لە گرنگی گفتوگۆی عەقڵانی و تێگەیشتنی هاوبەش دەکات.
- هەژموونی کولتووری: دەسەڵاتی کولتووری و فیکری کە ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر بیرکردنەوەی خەڵک دادەنێت.
- دیسکۆرس: سیستەمی بیرکردنەوە و قسەکردن لەسەر بابەتێک کە پەیوەندی بە دەسەڵات و مەعریفەوە هەیە.
- پراکسیس: یەکگرتنی تیۆری و پراکتیک، چەمکێکە کە پاولۆ فریرێ بەکاریهێناوە بۆ پەیوەندی نێوان بیرکردنەوە و کردار.
- قۆناغی گوزەر: قۆناغێکی هەستیارە کە کۆمەڵگە تێیدا لە دۆخێکەوە بۆ دۆخێکی تر دەگوازرێتەوە.
- بیری لاتەریک: شێوازێکی بیرکردنەوەیە کە دی بۆنۆ باسی لێوەکردووە، جیاوازە لە بیرکردنەوەی ئاسایی و لۆژیکی.
- گومانی میتۆدی: چەمکێکی دیکارتییە، بریتییە لە گومانکردنی سیستەماتیک لە هەموو شتێک تا گەیشتن بە بێگومانی.
- عەقڵانیەتی ڕەخنەیی: چەمکێکی کانتییە، توانای عەقڵ بۆ ڕەخنەگرتن لە خۆی و دیاریکردنی سنوورەکانی.
- دیالێکتیک: پرۆسەی گەشەکردنی بیر و مەعریفە لە ڕێگەی ململانێی نێوان تێز و دژەتێز، چەمکێکی هیگڵییە.
- قوتابخانەی فرانکفۆرت: قوتابخانەیەکی فیکری-فەلسەفییە کە گرنگی بە تیۆری ڕەخنەیی داوە.
- هۆشی هەستیاری: توانای تێگەیشتن و بەڕێوەبردنی هەست و سۆز و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان.
- حزبۆکراتی: سیستەمێک کە تێیدا حزب دەبێتە سەرچاوەی سەرەکی بڕیار و کۆنتڕۆڵی کۆمەڵگە.
- شۆکی زانیاری: دۆخێکی هاوچەرخە تاک ڕووبەڕووی بڕێکی زۆری زانیاری دەبێتەوە و ناتوانێ باش هەڵیانبسەنگێنێت.
- فرەهۆشی: تیۆرییەکی گاردنەرە کە پێیوایە مرۆڤ خاوەنی جۆرە جیاوازەکانی هۆشە، نەک تەنها یەک جۆر.
- ئۆتۆماسیۆن: خۆکارکردنی کار و چالاکییەکان لە ڕێگەی تەکنەلۆژیاوە.
- زیرەکی دەستکرد: تەکنەلۆژیایەک کە هەوڵدەدات پرۆسە زەینییەکانی مرۆڤ لاسایی بکاتەوە.
- نەریتپارێزی: بەرگریکردن لە نەریتە کۆنەکان و بەرهەڵستیکردنی گۆڕانکاری.
- کۆنتێکست: ئەو چوارچێوە گشتییەی کە بابەتێک یان دیاردەیەکی تێدا ڕوودەدات و واتا وەردەگرێت.
- میتۆدۆلۆژیا: کۆی ئەو ڕێگە و شێوازانەی کە لە توێژینەوە و لێکۆڵینەوەدا پەیڕەو دەکرێن.
* ژمارە (٣)ی گۆڤاری میتانیا . لاپەرە ٥٢ - ٦٥.

ماڵپه‌ڕی ئه‌رسه‌لان مه‌حمود