|
بیر و سۆز
دوو ڕەگەزی سەرەکی
ناو شێعری
فەرەیدوون سامان.
جەمال نەجاری
  شێعر
هەڕەتی سەفەرێکی نامۆیە لە ئەندیشەی رۆح و لێدوانێکی سرت و قووڵە بۆ
دەرباز بوون لە هەوێنەکانی دەروونی مرۆڤ. بە بڕوای زۆرکەس شێعر هیچ
پێناسەیەک لە خۆناگرێ و لە چوارچێوەی هیچ تاریفێکدا شی نابێتەوە و هەر
کەس بە پێوانەی فیکری، پێناسەیەکی تایبەتی بۆ شێعر هەیە.
بەڵام گرنگی ئەم مەبەستە ئەوەیە کە بە گشتی جەماوەری کۆمەڵگا بە
تایبەتی جەماوەری رووناکبیر چ تێبینی یەکی ئەوتۆیان سەبارەت بە شێعر لە
ئەندیشەی ئەمڕۆدا لەمەڕ شاعیرانی سەردەم هەیە و شاعیرانی سەردەم تا چ
رادەیەک توانیویانە کاروانی سەفەری نوێخوازی وەڕێ بخەن و خاڵەکانی ئەم
نوێخوازییە لە چدا دەبینن؟ تا کەلێنی نێوان کۆمەڵگا و
نووسەر-بەگشتی-لەوەی کە هەیە زیاتر نەبێ.
ئەگەر بێین لە قۆناغی روانگەییەکانەوە، سەیری شێعری کوردی بکەین و
بێینە سەر شێعری ئازاد دەبینین ئەم جۆرە شێعرە لە روخسار و لە واتادا
جیاوازییەکی یەکجار زۆری لە ناو وێژەی کوردیدا هەیە و گەلێک شاعیری باش
لەو سەردەمدا هاتنە ئاراوە و کەسانێکی بەئەزموون لەم قۆناغەدا سەریان
هەڵدا. کەچی قۆناغی روانگە تا نەوەدەکان کاریگەریی لەسەر هەست و
بیروهۆشی خوێنەران جێهێشت و وردە وردە ئەم کاریگەرییە کەم و کپ بووە،
ئیتر لە دوای ئەم قۆناغە جۆرێک شێعر سەر هەڵدەدا کە بە بڕوای من
دەکەوێتە خانەی شێعری جیاوازەوە بۆ ئەوەی شێعر جیاواز بێت، شاعیر دەبێ
نەفەسێکی تازەی هەبێت، شێعری فەرەیدوون سامان ئەم نەفەسە تازەیەی تێدا
دەبیندرێ، ئەوەتا لە دوایین بەرهەمی شێعری خۆیدا(
پڕم لە عیشقی تۆ )2006 – چاپی دەزگای ئاراس،بەردەوام
شاهیدی ئەم تازەگەرییە و ئەم جیاوازییە دەبین، هۆی ئەم جیاوازییەش لەم
خاڵەی خوارەوەدا دەردەکەوێ:
1. شاعیر ئاگاداری شێعری سەردەمی خۆی و پێش خۆیەتی.
2. شاعیرخوێنەرێکی باشی شێعرە.
سەبارەت بە خاڵی یەکەم شاعیر خۆی دەرباز دەکا لە شێعری شاعیرانی پێش
خۆی و سێبەری هیچ شێعر و شاعیرێکی بەسەرەوە نیە. بەڵکو خۆی ئەسڵی شێعرە
و زمانی خۆی و تایبەت بە خۆی لەناو شێعرەکانیا بەکار دێنێ.
سەبارەت بە خاڵی دووهەم شاعیر خوێنەری شێعری وڵاتانی دراوسێی خۆیەتی،
عەڕەبی، فارسی و... و بە ورد بوونەوەی لە شێعری جیهانی جۆرێک زمانی
تازە لەناو شێعرەکانیا بەکار دێنێ کە پێشتر لە شێعری کوردی دا
نەبیندراوە. وێنە شێعرییەکانی ناو کتێبی( پڕم لە عیشقی تۆ ) خۆی لە دوو
رەگەزی سەرەکی دا دەبینێتەوە، یەکەم:"بیر" دووهەم: سۆز.
بە چوونە ناو بابەتەکە زیاتر لە و دوو رەگەز ورد دەبینەوە و نموونەیان
بۆ دەهێنینەوە.
یەکەم: رەگەزی بیر
Idea
بیر ئەو واتایە لەخۆ دەگرێ کە دەق دروست دەکا جا ئەو دەقە شێعر بێ یان
پەخشان، ئەوەی من لێرەدا باسی لەسەر دەکەم تایبەتە بە شێعر. دیارە
واتاش گرنگییەکی گەورەی هەیە لە ناو دەق دا و هەر چەندە واتاکە لاواز
بێت، ئاستی دەقەکەش لاواز و نزم دەبێتەوە.
بیر رەگەزێکە بۆ پێکهێنانی وێنەی شێعری و لەگەڵ رەگەزەکانیتر یەک دەگرن
و وێنە دێتە کایەوە، وێنەی شێعری لە کتێبی ( پڕم لە عیشقی تۆ )
بەرجەستە کردنێکی وشەیی بیروسۆز و شێوەکەشی روخسارێکە بۆ پێکهاتەیەکی
بیر و سۆز. لێرەدا شاعیر لە رێی هەر دوو رەگەزی بیروسۆز، خۆی بۆ خوێنەر
و گوێگران دەگوازێتەوە.
"عیشقت سەرابێکە
رێگا دوورەکانم لێ نزیک دەکاتەوە
شەوگاری تارم، رووناک
دەبێتە خۆرەتاو
لەسەرماوسۆلەی زستانی تووشی زەمەن
گەرمم دەکەیتەوە
تەنیایی ژوورە سارد و سڕەکەی ناخم
پڕ جۆش"
ل 8 پرم لە عیشقی تۆ
بلنسکی دەڵێ: "هونەر بیر کردنەوەیە بە وێنە" لێرەدا شاعیر بەرگێکی لە
خەو و خەیاڵ و مەزندە خودییەکانی خۆی بەسەر بیرەکەیدا هەڵدەکێشێ و
دەیڕازێنێتەوە، چونکە بیر لە شێعردا لە پێش وێنەکاندا دەبیندرێ و وێنەی
زیندووی تەواو ئەرکی سەلماندنی ویژدانی وەئەستۆ دەگرێ"
"چیم نەدەبینی
لەم بیابانییە وشکەڵانە
چرپەیەک بووە هاوار
بێدەنگیمی خنکاند
شێت بوونمی ورووژاند
ماتیم بووە زایەڵەیەک
دڵی سەختی بیابانی شەق کرد"
ل
18 شێعری هەڵاییسانی تەم
لێرەدا وێنە رۆڵێکی زۆر گەورە دەگێڕێ لە گواستنەوەی بیروباوەڕ و
مەزەندەکانی شاعیر بۆ خوێنەر بە شێوەیەک کە بتوانێ کاریگەر بێت و
قەناعەت بە بەرامبەرەکەی بێنێ، لەسەر رەخنەگریش پێویستە کە بە دوای
فەلسەفە و بیروبۆچوونی شاعیر بگەڕێ و شتەکان وەک خۆی ببینێ. شاعیر
تێکەڵی واقعییەت دەبێت و بە زمانێکی شاعیرانە مەبەستی خۆی دەگەیێنێ،
"کراسی تەمم پۆشیوە
لەنێو کوانووی گڕدا
سەما دەکەم"
ل 68 شێعری سیمای ژەنگەکان
شەو، سەگێکی لاڵە
هۆش، دیوارێکی تەپیو
هەست، پولەکی چرایەکی کز
بیستنم، سەدای رمانی تاشەبەردی کەڕی
سەر رێگاکانە
ل 78 شێعری بێوار
شاعیر بیری خۆی تێکەڵ بە وشەکان دەکات و خوێنەر تام و چێژی خۆی لێ
وەردەگرێ، و رەگەزەکان هاوسەنگ دەبن و جوانییەکی تەواو بە شێعرەکە
دەبەخشێ، چونکە زاڵ کردنی هەر یەکە لە رەگەزەکان نەک تەنها بیر دەبێتە
مایەی لاسەنگیی وێنەکە، چونکە وێنە لە بەرجەستە کردنی بیروهەست و سۆز و
ئەندیشە و دیمەنە سرووشتیەکان بە هەستی ژیرییەوە بەولاوە هیچی تر نیە.
کە واتە بیر یەکێکە لە رەگەزەکانی وێنەی شێعری کە فەرەیدوون سامان بە
شێوەیەکی دروست ئەم رەگەزە بەکار دێنێ و بەهای ئێستاتیکی وێنە
شێعرییەکان بەهێز دەکات.
دووهەم: رەگەزی سۆز
Emotion
سۆز رەگەزێکی تری ناو دونیای شێعری فەرەیدوون سامانە، وێنە شێعرییەکان
بە بێ سۆز ویشک و برینگن و هەست و سۆز نابزوێنن، سۆز جوانی و کاریگەری
و چالاکی و بەردەوامی بە وێنە شێعرییەکان دەبەخشێ.
"سێوی سووری کوڵمت دەڕنمەوە
لیمۆی زەردی لێوت دەمژم
سمۆرەی دڵم
ئاوێزانی چناری باڵات بووە"
ل 8 پڕم لە عیشقی تۆ
سۆز لە زانستی دەروونی دا بەوە پێناسە کراوە کە دیاردەیەکی ویژدانییە و
لە هەست و نەستی خاوەنەکەی لەبەر چەند هۆیەکی ماددی بیر و هەڵچوونی
شەپۆل دەدا و بوون و قەوارەی دەگرێتەوە، لە رەنگ و دەنگ و بزووتنەوەی
لەشدا خۆی دەنوێنێ،
"ئەوە منم
لە نێو سیحری عیشقێکی بە تاڵبوودا
شووشەی رۆحم شکاوە!
بوومەتە حیکایەتی
ئەفسانە بێ کۆتاییەکان
هەزاران لێو دەمگێڕنەوە
هەزاران چاو دەدینن"
ل
80 شێعری؟
شێعر پێویستە بە خودی شاعیرەوە، بۆیە ئەزموونەکان بۆخۆیان بەرپاکەری
سۆزی شاعیرن. سۆز بارێکی دەروونیە و لایەنێکی ژیانی مرۆڤە و کۆمەڵە
هەڵچوونێکە کە لە هەر دوو دیوی دەرەوە و ناوەوەی مرۆڤدا هەستی پێ
دەکرێت، سۆز مانەوەی زیاترە تا هەڵچوون، سۆز رەگەزێکی زیندووە لە ناو
وێنە شێعرییەکاندا.
وێردسی ورس کە باسی راستییەکان دەکات دەڵێ: لە رێگەی سۆزەوە بە
شێوەیەکی زیندوو بۆ دڵ دەگوازرێنەوە.
فەرەیدوون سامان لە کتێبی( پڕم لە عیشقی تۆ ) بیری خۆی بەرجەستە دەکات
و لە رێگەی سۆزی راستەقینەوە ناوەرۆکی وێنەکان دەخاتە روو، ئەوە بەو
مانایە نییە کە سۆز رەگەزێکی سەرەکییە، بەڵکو یەکێ لە پێکهاتەکانی ناوی
دونیای وێنە شێعرییەکانی فەرەیدوون سامانە. شاعیر زۆرجار ئەم دوو رەگەز
بەیەکەوە بە شێوەی هاوسەنگ بەکار دێنێ ئەوە شتێکی ئاساییە،
"کوردستان
تکۆڵی چرایە لە رۆشنایی خۆر
ماچ و زەردە خەنەی لە لێوەکان
غەمزە لە پێڵووی چاو
کۆچی هەنگاوەکانە
لە هاتن و هەڵاتنی دەنگی پاژنەی پێیەکان"
ل
118 شێعری کوردستان
ئەوەی کە نووسەر مەبەستییەتی ئەوەیە کە خوێنەر بخرێتە سەر کەش و
هەوایەک کە هەمان هەست و سۆزی نووسەری هەبێ، بۆیە رەگەزی سۆز رۆڵێکی
گرنگی هەیە لە دروست کردنی وێنەکاندا، دیارە زمانی سۆزیش دەبێ ناسک و
دڵڕفێن بێ و دوور لە زاراوەی زانستی وشەی بیانی. چونکە هەست و سۆز
هەڵقووڵاوی ویژدان و خودی شاعیرە بۆیە دەبێ بە شێوەیەکی زۆر جوان
دەرببڕدرێ. لە شێعرەکانی"کوردستان" و "بیابانییەکان" شاعیر هەست و
سۆزێکی کوردانە لە ناو شێعرەکانیدا بەکار دێنێ. هەست و سۆزێک کە کورد
بە درێژایی مێژوو چێژتوویەتی و لێی تێ دەگات، شاعیر ئەو هەست و سۆزە کە
لە دەروونی خۆیەوە سەرچاوەی گرتووە بە بیر کردنەوەیەکی تازە و بە
زمانێکی شێعری دەیخاتە سەر کاغەز، شاعیر هەر دوو رەگەزی بیر و سۆز
تێکەڵ بە یەک دەکا و ئەندیشە لە ناخی خوێنەر سەر هەڵدەدا، باکگڕاوندێکی
فەلسەفی لای خوێنەر دروست دەبێ، مانا لە ناخی وشەکاندا دەردەکەون.
شاعیر لە "پڕم لە عیشقی تۆ" دا باس لە سۆزدارییەکی مەجازی ناکات، بەڵکو
ماناکان مانای مەعنەوی بەخۆوە دەگرن.
شاعیر بە وریای مامەڵە لەگەڵ شێعردا دەکات و بیروبۆچوونی خۆی بە چەشنێک
دادەڕێژێ کە خوێنەر لە رووی سۆز و هەستی خۆیەوە لەگەڵیا لە پەیوەندی دا
بێت و چێژی لێ وەرگرێ.
زمانی شێعرەکانی فەرەیدوون سامان ئەگەر لەرواڵەتدا سادەببن ئەوا لە
ناواخندا ماناکان قووڵ و فەلسەفییانە خۆیان دەردەخەن.
لە کۆتایی دا دەڵێم، فەرەیدوون سامان لەو شاعیرانەیە کە توانیویەتی زۆر
بە جوانی و وریایی رەگەزەکانی بیروسۆز لە ناو زمانی شێعری خۆیدا بەکار
بێنێ و بتوانێ خۆی لە لاسایی کردنەوە و تەقلید دەرباز بکات.
|
