٢٦\٦\٢٠١٠

بزاڤی رۆژنامەگەریی كوردی لە یەكێتی سۆڤیەت و رووسیای ئەمرۆدا

رۆژنامەی (ریا تازە) وەك نموونە..!

فەخرەدین تاهیر  

بێگومان یەكێك لە كارە هەرە سەخت و دژوارەكان كاركردنە لەسەر نووسینەوەی دیرۆكی ڕۆژنامەگەریی كوردی لە دەرەوەی كوردستاندا ، بە‌ندەش ئەوە نزیكەی (27) ساڵم تژی كرد، لەسەر ئەم كارە سەخت و دژوارەدا ، بەڵام خۆشبەختانە دەتوانم ببێژم %80 م بۆ كۆكردنەوە و بە ئەرشیفكردنیان بەجێگەیاندوە و ماوەیەكیشە دەستم بەنووسینەوەیان كردوە. هەوڵدەدەم هێدی هێدی بەچەند بەشێك چ وەك وتار و چ وەك كتێب بە چاپیان بگەیێنم، هەڵبەتە لەسەرەتاوە هەندێكیان بە وتار لەگۆڤار و ڕۆژنامە كوردییەكاندا بڵاودەكەمەوە ، ئەو كورتە نووسینەی ئێستاكە لە بەردەستاندایە پرۆژی نووسینەوەی كتێبێكە دەربارەی بزاڤی ڕۆژنامەگەریی كوردی بە زمانی كوردی و ڕووسی و زمانەكانی تر كە چ لە سەردەمی یەكێتی سۆڤیەت و دوای هەڵوەشانەوەی چاپ و بڵاوكراونەتەوە. ئەوی جێگەی گوتنە نووسینەوەی ئەم كتێبە و ئەوانی دیكە بە میتۆد و فۆرمی ئەم وتارانە نابێت كە ماوەیەكە لە گۆڤار و ڕۆژنامەكاندا دەستم بەبڵاوكردنەوەیان كردوە ، هەوڵدەدەم هەموو ڕەهەندەكانی ناوەڕۆكی ئەو هەموو چاپەمەنیانەی كە بەدەستم خستوون لە ڕووی تەكنیكی زانستی ڕۆژنامەوانییەوە هەموو لایەنێكیان بەسەربكەمەوە.

دەستپێكی دیرۆكی ڕۆژنامەگەریی كوردی لە یەكێتی سۆڤیەتدا، تا ئەو شوێنەی ئاگاداربم بە ڕۆژنامەی )ریا تازە) دەستپێدەكا ،كە یەكەمین ژمارەی لە 25 ی مانگی ئاداری ساڵی 1930 لە شاری یەریڤان كە لایەن گروپی ئەلفوبێی تازەی كرمانجی بەلاتینی لە ئەرمەنستاندا ، نزیكەی (70) حەفتا ساڵ لە دەرچوون بەردەوام بوو ، و كە تا ئێستاكە بە تەمەنترین  ڕۆژنامەیە لە مێژووی رۆژنامەگەریی كوردیدا.

ڕۆژنامەی (ریاتازە) لە قۆناخی یەكەمدا كە لەنێوان ساڵانی (1930- 1938)دا ، هەمووی بەسەریەكەوە (612) ژمارەی لێدەرچووە و دواتر بە بڕیاری دەستهڵاتدارانی مۆسكۆ داخراوە . بێگومان قۆناخی دووەم لە نێوان ساڵانی (1955-1991)دا دەستی بەدەرچوون كردۆتەوە و هەر بەبڕیاری دەستهڵاتدارانی مۆسكۆ ئەمجارەیان بە ئەلفوبێی كریلی دەست بەكاربۆتەوە. دوای هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت ، قۆناخی سێیەمی ڕۆژنامەی ریاتازە لەنێوان ساڵا‌‌‌نی (1991-2001)دا دەستپێدەكا ، بەڵام ئەمجارەیان بە ئەلفوبێی لاتینی دەست بە دەرچوون دەكاتەوە ، بەداخەوە لەبەر نەبوونی بودجەیەكی دیاركراو ناوە ناوە ژمارەیەكی لێ دەرچووە و دوایی ئەویش وەك چەندان چاپەمەنی پێش خۆی چرای رووناكی كوژاوەتەوە.

دوا بە دوای ڕۆژنامەی (ریاتازە) ، ڕۆژنامەی (شورا كوردستان)ئەو ژمارانەی كە من لە ئەرشیفخانەیەك لە دەرەوەی شاری مۆسكۆ لەساڵی پاردا  دۆزیومەتەوە ، بەم شێوەیە :

·         ڕۆژنامەی شورا كوردستان ژمارە : 10 (217) شەمە ، 29 – 2 – 1936  زمان ئازەری ، شوێن: شاری لاچین كە دەكەوێتە كوردستانی سۆری جاران ، لەوێ چاپ و بڵاوكراوەتەوە.

·         ڕۆژنامەی شورا كوردستان ژمارە : 31 (303) چوارشەمە ، 10 ی تەموز  1937 كە لەشاری لاچین  دەرچووە،ئەم ژمارەیان دوا ژمارەیە كەبەدەستم خستووە. ئەم ڕۆژنامەیە تا ئێستاكە بۆم ساخنەبۆتەوە یەكەمین و دوا ژمارەی كەی دەرچووە. من تەنیا (15)پانزە ژمارەی ئەم ڕۆژنامەیەم دۆزیوەتەوە. ئەوی جێگەی گوتنە ماوەك لەمەوبەر لە ڕۆژنامەی(بارزان) بە دوور و درێژی لەسەر ئەم رۆژنامەیەم نووسیوە.

·         ڕۆژنامەی سۆڤیەت كوردستان بەگوێرەی ڕۆژ و مانگ و ساڵ و شوێنی دەرچوونی وادەردەكەوێت ئەم ڕۆژنامەیە جێگەی ڕۆژنامەی شورا كوردستانی گرتبێتەوە ، ڕۆژنامەی سۆڤیەت كوردستان ژمارە ؛ 1 ، 30 پوشپەڕ (تەموز) ساڵ 1937 هەر لە شاری لاچین لە كوردستانی سۆری جاران بە زمانی ئازەری ساڵی پار ئەم ژمارەیەشم لە دەرەوەی شاری مۆسكۆ دۆزیویەوە و ئەمەشیان بە وتارێك لە ڕۆژنامەی(بارزان) بڵاومكردۆتەوە و دواتر لەسەر هەردوو ڕۆژنامە لە هەندێك لە ماڵپەڕە كوردییەكانی ئینتەرنێت وتارەكانم دوبارە بڵاوكردنەوە.

بەگوێرەی هەندێك سەرچاوەی ڕووسی و كوردی وانیشاندەدەن كە ڕۆژنامەی سۆڤیەت كوردستان دوا ژمارەی لە (13ی مانگی تەموزی ساڵی 1962)دا لێ بڵاوكراوەتەوە. هەڵبەتە دوا ژمارە كە ژمارە (49) (813) (27- 12- 1945)ە ، لەمانگی شوباتی ساڵی 2001 دا ، لەشاری سانكت پیترسبوورگ لە ئەرشیفخانەی گۆڤار و ڕۆژنامە كۆنەكان دۆزیومەتەوە، هیچ ژمارەیەكی تر دوای ئەم ژمارەیەم بە دەست نەخستووە و بێگومان هەر ئەودەمە وتارێكم لە گۆڤاری ڕامان لەسەر

ئەم ژمارانە كە بەدەستم خستبوون نووسی و دواتر لە توێی كتێبێك بەدوور و درێژی بەسەرناوی (ڕۆژنامەی سۆڤیەت كوردستان بیبلۆگرافیا و شرۆڤە) لە شاری هەولێر چاپ و بڵاومكردۆتەوە. تا هەنوكە دیارە نییە كە چەند ژمارە و تا ساڵی چەند بەردەوام بووە، چونكە هەموو ئەوانەی باسی ئەم ڕۆژنامەیان كردوە، هیچ ژمارەیەكی ئەم ڕۆژنامەیان نەبینیوە و تەنیا هەر بەقسە باسیان لێوەكردووە و هیچ بەڵگەیەكی سەڵمێندراویشیان لەمبارەوە نەخستۆتە ڕوو.

·         ڕۆژنامەی كوردستان لە نێوان ساڵانی (1947- 1961)دا ،هەمووی بەسەریەكەوە (99) ژمارەی لە شاری باكۆ بەزمانی كوردی شێوازەری كرمانجی نێوەراست بە ئەلفوبێی ئارامی  لێ چاپ و بڵاوكراوەتەوە. ماوەیەك پێشتر بە وتارێكی دوور و درێژ هەر لە ڕۆژنامەی بارزان لە هەولێر لە سەرم نووسیوە و دواتریش ئەم وتارەم دوبارە لە هەندێك لە ماڵپەڕە كوردییەكان لەسەر تۆڕی ئینتەرنێت بڵاوكردۆتەوە.

 دوای هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت ڕەوشێكی تازە لە هەموو كۆمارەكان هاتە ئاراوە بە گشتی و لە ڕووسیای ئەمرۆدا بەتایبەتی كۆمەڵێك گۆڤار و ڕۆژنامە بەزمانی كوردی و ڕووسی چاپ و بڵاوكراونەتەوە لەمانە:

1. دەنگی كورد (گۆلەس كوردا)  بە زمانی ڕووسی / مۆسكۆ.
2. ئاخینا وڵات بە زمانی كوردی شێوەزاری كرمانجی ژوور و بەئەلفوبێی لاتینی و زمانی ڕووسی لە فۆرمی ڕۆژنامە / مۆسكۆ.
3. كوردستان ڕاپۆرت لە فۆرمی گۆڤار بە زمانی ڕووسی / مۆسكۆ.
4. دۆستایەتی (دروژبا) لە فۆرمی گۆڤار بە زمانی ڕووسی/ مۆسكۆ.
5. دەنگێ ژنان (گۆلاس ژەنشن) لە فۆرمی گۆڤار بە زمانی ڕووسی/ مۆسكۆ.
6. كوردستانی نوێ(نۆڤی كوردستان) لە فۆرمی ڕۆژنامە بە زمانی ڕووسی/ سانكت پیترسبوورگ و مۆسكۆ.
7. بیری كورد (كوردیسكایە میسڵ)لە فۆرمی ڕۆژنامە بەزمانی ڕووسی / مۆسكۆ.
8. دەنگوباسی كوردستان(كوردستانسكایە خرۆنیكا)ئەم ژمارەیەی لەلای منە لە فۆرمی گۆڤار دەرچووە ، بەزمانی ڕووسی / مۆسكۆ.
9. كوردستانا ئازاد(سڤەبۆدنا كوردستان) لە فۆرمی ڕۆژنامە تا ئێستا لە مۆسكۆ مانگانە  بەزمانی كوردی شێوەزاری كرمانجی ژوور و بەئەلفوبێی لاتینی و زمانی ڕووسی دەردەچێت.

ئەمەو چەندان ڕۆژنامە و گۆڤاری تر لە کۆمارەکانی دیکە بە زمانی کوردی و ڕووسی و زمانی ئەرمەنی و ئازەری و...تاد، چاپ و بڵاوکراونەتەوە و تەواوی ئەو هەموو ڕۆژنامە وگۆڤارانە ، دەتوانین ببێژین : لە نێوان ساڵانی (1991-1992)دا ، دەستیان بەدەرچوون و بڵاوکردنەوە کردوە، بەڵام بەشی هەرە زۆریان ئێستاکە دەرناکەون و چرای ڕووناکییان کوژاوەتەوە.
تەنیا ڕۆژنامەی ( کوردستانا ئازاد)ە ،تا ئێستاکە درێژەی بە دەرچوونی خۆی دەدا لە شاری مۆسکۆ.
هەوڵدەدەم لە ئایندەیەکی نزیکدا ئەو رۆژنامە و گۆڤارانەی لەپێشدا ئاماژەم بەناویان داوە ، لەمەودوا هەرجارێ یەکێکیان بەسەربکەمەوە.

___________________________________

پەراوێز :

• بۆ یەكەمینجار ژمارەكانی قۆناخی یەكەمی نێوان ساڵانی (1930-1938) ڕۆژنامەی (ریاتازە)م هەر لە ژمارە یەكەوە تا چەند ژمارەیەكی ساڵی(1938) لە شوباتی ساڵی 2001 دا ،  لە شاری سانكت پیترسبوورگ لە ڕووسیا لە ئەرشیفخانەی ڕۆژنامەكۆنەكاندا بەدەستم خستوون.

• پێشموایە خودانی ئەم دێرانە یەكەمین كەسە كە ژمارەی یەكی ڕۆژنامەی (ریاتازە)ی بۆ یەكەمینجار لە میدیای كوردی بڵاوكردۆتەوە و هەڵەی نووسەرانی پێش خۆی ڕاستكردۆتەوە كە هەرهەموویان بە ئۆرگانی پارتی كۆمەنیستی ئەرمەنستان ناویان بردوە، لەڕاستیدا لە قۆناخی یەكەمدا كە لەنێوان ساڵانی (1930- 1938)دا لەلایەن گرووپی ئەلفوبێی تازەی كرمانجی بەلاتینی لەشاری یەریڤان بڵاوكراوەتەوە.

ماڵپه‌ڕی فه‌خره‌دین تاهیر