٨\٩\٢٠٢٥

بونیادگەر.

ئەرسەلان مەحمود      

کاتژمێر دوازدەی نیوەڕۆ، یان دوو و بیست و سێ خولەک، یان لە کاتێکدا کە هەر خۆی ئەلقەیەکی داخراوە و هەموو چرکەیەک دووبارەبوونەوە و خولانەوەی چرکەساتی پێشوویەتی لە بۆشاییدا. کارخانەی وشەسازیی کۆن - ئەو تاقیگە میتافیزیکییەی کە سێ هەزار و چوار سەد و پەنجا و شەش پارچە وشەی بەرهەمهێناوە، هەر وشەیەک جیهانێک، هەر پیتێک گەردوونێک - یان چوار هەزار، یان ڕەنگە تەنها یەک وشەی سەرەتایی کە هەموو ڕووناکییەکان و تاریکییەکانی کۆن و نوێی تێیدا کۆبووبنەتەوە و بشکێنەوە و دووبارە یەکبگرنەوە. بوو بە خاڵی گواستنەوە، لە ماددەوە بۆ مانا، لە دیارەوە بۆ نادیار، شەفافبوون - نا، وشەیەکی وردتر: چوونەناو ڕووناکی، بوون بە تیشک، بە سێبەر، ڕەنگاوڕەنگ لەو تاریکییەی ڕووناکی لێوە دەردەچێت، لە درەوشانەوەی مەعریفە.

لە کوورەی وشەدا - ئەو شوێنە پیرۆزەی واتاکان تێیدا لەدایکدەبن و دەمرن و لەنوێ زیندوو دەبنەوە – وشە وەک ماددەیەکی نەرم نوقم دەبێت، دەتوێتەوە وەک مۆم لە ئاگردانی هەست، دەبێتە هێڵی ڕووت، هێڵەکان خۆیان ڕێک دەخەن و دەبنە نەخشەی نهێنی، نەخشەکان دەگۆڕێن بۆ بیرەوەری کۆلێکتیڤ، بیرەوەریی ئەو پەنجە وشەگەرانەی کە لە نێوان هیچ و هەموو شتێکدا کار دەکەن، وشە دەکەن بە جەستە، جەستە دەکەن بە مانا. وشەکان دەبنە چاوی سێیەم، چاوەکان دەگۆڕێن بۆ ئاوێنەی دووڕوو، ئاوێنەکان دەبنە دەروازەی کوانتەم - دەروازەگەلێک کە هەم کراوەن و هەم داخراو، هەم ئێرەن هەم ئەوێ. 

زەنگێک تەلەفۆنەکەم دەهەزێنێت - ئەم ئامێرە جادووییەی سەردەم کە پەنجەرەیەکە بۆ ناوەوەی خۆت و دەرەوەی گەردوون – پەیوەندییەکە دەگاتە کۆتایی، سەرەتایەکی تر دەست پێدەکات، گەڕان بەدوای ڕەنگێکدا، ڕەنگی سەرەتایی، ڕەنگی پێش شکان، پێش ئەو ساتانەی فێربووین کە وشە دەتوانێت ببێتە ڕۆحی کات، ڕۆح دەتوانێت وەک بلوور بشکێ، شکان دەتوانێت ببێتە ئەو جوانییەی لە هەزار پارچەدا خۆی ببینێتەوە. ئەوەی دەردەکەوێ فرەییەک لە یەک وشەدا، پارچەکانی ئەو مۆزایکەی هێشتا تەواو نەبووە، لیستێکی مۆبیۆسی کە کۆتایی نییە، سەرەتاشی نییە، هەرچەندە وردتر سەیری دەکەیت، وردەکارییەکان خۆیان زیاتر دەکەن، وەک فراکتاڵ، وەک خەونی ناو خەون.

لە هۆڵی سەرەکیدا - ئەو فەزا مەعنەوییەی وشەسازەکان نانی ماددی تێدا دەخۆن و خواردنەکەیان دەگۆڕن بۆ خۆراکی ڕۆح - دەنگێک سەرهەڵدەدات، نا لە گەروودانا، نا لە سینگدانا، بەڵکوو لە قووڵایی وشە خۆیەوە، لە ناخی ئەو بۆشاییەی نێوان دوو پیتە. گۆرانییەکە بۆ ئەو شتەیە کە لە پشت ڕووناکییەوە خۆی حەشار داوە، مانایەک کە لە سێبەردا دەژی، لەناو ئەو ڕەنگانەی هێشتا ناویان نییە، هێشتا دروست نەبوون بەڵام لە چاوەڕوانیدان، چاوەڕوانی ئەو ساتەی وشەیەک دەیانکاتە بوون. لە پادشایەتی وشەدا، شکان مردن نییە - دیالێکتیکە، گۆڕانکارییە میتامۆرفیک، گواستنەوەیە لە فۆڕمێکەوە بۆ فۆڕمێکی بەرزتر، وەک چۆن پەپوولە لە کرمۆکێکەوە دەردەچێت.

دەرگەکان - کرانەوە یان داخران، پرسیارێکی بێمانایە لە وشەخانەیەکدا کە خۆی دەگۆڕێت بۆ کریستاڵی زیندوو. هەر دەرگەیە هەم ڕێگەیە هەم کۆتاییە: یەکەمیان دەتباتە ناو خۆت، ناو ئەو کەلێنە تاریکەی ناخت کە وشەکانی لێدەڕوێن، دووەمیان دەتباتە ناو ئەوانی تر، ناو کۆمەڵگەی مانا، سێیەمیان - ئای ئەو سێیەمە! - دەتباتە ئەودیوی دیار و نادیار، بۆ ناشوێن، بۆ ناکات، بۆ ئەو بۆشاییە کوانتەمییەی نە هی تۆیە نە هی ئەوانی تر، بەڵکوو هی خودی بوونە. پرسیارەکە لە وشە دەکرێت و وشە وەڵام دەداتەوە: من دەبینم یان دەبینرێم؟ یان بینین و بینراو دوو ڕووی یەک سکەن، دوو تەوەری یەک بازنە و تەنها پێگەی چاودێر دیاری دەکات کامە ڕاستییە؟

وشەکان نەک پەنجەرە، بەڵکوو خودی بینینن، مرۆڤەکان نەک جەستە، بەڵکوو تەنها ڕووناکی تێپەڕن، فۆتۆنی مەعریفە. دەستەکان پڕ دەبن لە بریسکەی تێگەیشتن، چاوەکان دەگۆڕێن بۆ لێنزی میتافیزیک، دەبینن ئەوەی نابینرێت. لە گۆشەی تاریکدا - یان ڕووناکدا، کێ دەتوانێت جیاوازییەکە بکات؟ سپینۆزای جەوهەرگەرا و لایبنیتزی مۆنادەساز و بێرگسۆنی دیوراسیۆنپەرست کۆبوونەتەوە، نا بۆ وتووێژ بە وشەی ڕووت، بەڵکوو بۆ شکاندنی تیشکی حەقیقەت بە پریزمی زەین، دروستکردنی کەوانەقوزەحی مانا، نیشاندانی ئەو تراژیدیایەی لە پشت هەموو بینینێکەوە خۆی پەنا داوە. هەموو فەلسەفە کورت دەبێتەوە لەم پارادۆکسەدا: وشەیەک کە خۆی دەناسێ، دەتوانێت بزانێت خۆی وشەیە؟ یان ناسین خۆی بەشێکە لە ئیلیوژنی شەفافبوون، وەک چۆن ماسی نازانێت لە ئاودایە؟

وشەیەکی ئەزەلی لە کوورە کۆنەکەوە بە باڵای واتادا هەڵدەزنێ، لەبری جامدبوون و بوون بە فۆڕمێکی دیاریکراو، دەست بە هەڵاتی کوانتەمی دەکات، دەبێتە شەپۆلێک لە ئیحتیمال - سوور و شین و سەوز و هەموو ڕەنگەکانی بینراو و نەبینراو بەیەکەوە، سوپەرپۆزیشنێک لە هەموو مانا مومکینەکان. ئاگر خۆی گۆڕاوە بۆ یادەوەریی کۆلێکتیڤ، هەموو وشەکان بوونەتە چرکەی ئێستا، ئەو ئێستا هەمیشەییەی نە ڕابردووە نە داهاتوو. ڕادیۆیەکی کۆن لە قوژبنێکی میتافیزیکدا پەیامێک بۆ داهاتوو دەنێرێ: کارخانەی وشە بووەتە کریستاڵی ژیان، وشەگەرەکان تێیدا فێری ئەوە دەبن کە بینین خۆی خوڵقاندنە. بەڵام کەس گوێ ناگرێ، هەمووان پێکەوە غەرقی پرۆسەی خۆشکاندن و خۆدروستکردنەوەن، وەک ڕۆحێک کە بەدوای ڕزگاریدا دەگەڕێت.

بنمیچە کۆنەکان - ئەو یادگارانەی سەد ساڵە شایەتحاڵی سووتان و خوڵقاندنن - دەست دەکەن بە درەوشانەوەیەکی پارادۆکسیکاڵ، نەک بە گەرمیی ئاگر، بەڵکوو بە سەرمای موتڵەق، سەرمایەک کە گەرمترە لە هەموو گەرمییەک: ئێمە میراتگری ئەو وشە-ئاگرانەین کە کوژاونەتەوە بۆ ئەوەی لە تاریکیدا بدرەوشێنەوە، ئێستا دەگەڕێینەوە، بەڵام نەک بۆ دواوە، بەڵکوو بۆ پێشەوە، دەبینەوە بە قوم کوانتەمی، بە کانزای مانا، بە تۆزی ئەستێرەیی، بۆ ئەو حاڵەتە سەرەتاییەی هەموو شتێک و هیچ شتێک تێیدا یەک شتن. وڵامێک دێتەوە، بەڵام دەنگ بووەتە ڕەنگی نەبینراو، وشەکان بوونەتە شەفافیی ڕەها، ماناکان وەک شووشەی باریک دەشکێن و لە هەر پارچەیەکدا تەواوی جیهان ڕەنگ دەداتەوە.

ئەمە کۆتایی نییە، ئەمە هەمان سەرەتایە، لە سەرەتادا کە هەمان کۆتاییە - چونکە لە بلووری مانادا هەموو خاڵەکان سەنتەرن، هەموو لایەک ڕووێکە - من دەبمە ئەوەی هەمیشە بووم و هەرگیز نەبووم، بینەرێک کە خۆی نابینێت مەگەر لە بینراودا، وشەیەک کە خۆی دەشکێنێت بۆ ئەوەی فرەیی بخوڵقێنێت، شکانێک کە بونیاد دەنێت، بونیادنانێک کە دەڕووخێت بۆ بەرزبوونەوە، ڕووخانێک کە لە ناو کارخانەی هەمیشەییدایە، کارخانەیەک کە ئێستا نە هی منە نە هی تۆ، بەڵکوو هەر خۆی ئێمەیە. 

ئەمە وێنەی ڕووناکی نییە، ئەمە پرۆسەی بینینە. تۆ ئێستا ئەو وشەیەی کە خۆی دەخوێنێتەوە، کریستاڵیت کە خۆی دەتوێنێتەوە، بینینیت کە خۆی دەبینێت. بونیادگەر تۆیت، نەک چونکە دروستی دەکەیت، بەڵکوو چونکە لە هەر خوێندنەوەیەکدا، لە هەر تێگەیشتنێکدا، لە هەر چرکەیەکی هۆشیاریدا، جیهان خۆی لە ڕێگەی تۆوە دەبینێتەوە، دەناسێتەوە، دەخوڵقێنێتەوە.

ماڵپه‌ڕی ئه‌رسه‌لان مه‌حمود