|
١\٣\٢٠١١
بونیاد/ هاپیتوس/ پرۆسیسەکردن
لاى پیێر بۆردیۆ.
عەبدولموتەڵیب عەبدوڵا
''مرۆڤ بە ئازادى لە دایک نابێ، بەڵکو دەتوانێ ئازاد بێ''.
(سپینۆزا)
بێگومان زمان لە کۆیى پەیوەندییە جیاوازەکانیدا زۆربەى جاران
بەکارهێنەرانى دووچارى جۆرێک لە دووبارەکردنەوە و گواستنەوە دەکات،
هەندێجار ئەو بنبەستبوون و گواستنەوەیە لەڕێگەى پلان و رێتم و
بەرجەستەکردنى نیازى دیاریکراو، یان خەفەکردن و چەپاندنى جیاوازەوە
کۆمەڵێک گۆڕانکارى بەسەر شێوەى دەربڕینى زماندا دەهێنێت، بەو مانایە
زمان بەوە دەناسرێت، کە ئێمە ناچار بە گوتنى دەکەین، بۆیە (سارتەر)
زمان وەک وەسیلەیەک بۆ ئیلتیزامبوون دەخاتە روو. کەواتە زمان وەک بەها،
ئایدیۆلۆژیەتێکى هەژمووندار پێکدێنێ و مرۆڤ والێدەکات لەلایەک بەدواى
بکەوێت و لەلایەکى دیکەش لە دووتوێیدا دابخرێت.
(پیێر بۆردیۆ 1930_2002) زمان تەنها وەک رێگەیەک بۆ پەیوەندیکردن سەیر
ناکات، بەڵکو وەک میکانیزمێک بۆ دەستبەسەراگرتن، قسەى لێدەکات. بەو
مانایەش بەکارهێنانەکانى زمان بەهۆى جێکەوتەى زمان لەنێو پەیوەندییە
جیاوازەکانەوە دیارى دەکرێن.
(1)
تیۆرى پرۆسیسەکردن(practice) لە گەڕانەوەى ئەرزش بۆ کاراى کۆمەڵایەتى
خۆى هەڵدەگرێتەوە، گەڕانەوەى ئەو ئەرزشەش راستەوخۆ وەک پەرچەکردارێک
لەبەرانبەر تیۆرى بونیادگەریدا وەستاوە، چونکە بونیادگەرى خود وەک
بەرهەمى بیرکردنەوەیەکى رووت سەیر دەکات، نەک وەک دەربڕى واقیع. هەر
لەوێشەوە بونیادگەرى بونیاد بە هێزى بڕیاردەر دادەنێت و مرۆڤ پشتگوێ
دەخات و ملکەچى بونیادى کۆمەڵایەتى دەکات و وەک بەرهەمێکى ئەو بونیادە
تەماشاى دەکات، بە مانایەکى دیکە هەموو هەوڵدانێکیان بۆ ئەوەیە کە
هەڵسوکەوتى تاکەکان لەبەر رۆشنایى بونیادە دەرەکییەکان راڤە بکەنەوە،
وەک ئەوەى بونیاد بتوانێ بەشێوەیەکى میکانیکى کار بکات و بتوانێ
تەجاوزى ئیرادە و رۆحى تاک بکات.
چەمکى پرۆسیسەکردن لاى بۆردیۆ جەخت لە پەیوەندى تاکى کارا بە بونیادى
کۆمەڵایەتییەوە دەکات، ئەو پەیوەندییەش لە دووبارە بەرهەمهێنانەوەى ئەو
بونیادەوە خۆى دەبینێتەوە، کە تاکى کارا پێیهەڵدەستێت. لەلایەکى دیکەش
بۆردیۆ هەرگیز تواناى تاکى کارا لە گۆڕین و گواستنەوە بەدوور نابینێ،
بەڵام پێیوایە گۆڕان پێویستییەکى زۆرى بە مەرجى بونیادەوە هەیە. واتە
سەرەڕاى ئەوەى کە تاک لە بەرهەمى بونیادى ناوبراودا کاران، بەڵام دەشێ
ئەو خودە (واتە خودى کارا) هەم لە کەلتورى فەلسەفەى ئاگایى (باو) دوور
بکەوێتەوە و هەم لە بەرژەوەندى بونیادیش دابێت (واتە لە بەرژەوەندى
بونیادێکى دیکەى بەرهەمهێنراودا بێت) هەر بۆیە بۆردیۆ پرۆسیسەکردنى
تاکى کارا لە بەرهەمهێنانى بونیاد لەنێو کایە کۆمەڵایەتییەکان بە هەند
هەڵدەگرێت و پێیوایە ئەوە تاکە کاراکانن کە بەردەوام بونیادى
کۆمەڵایەتى بەرهەم دەهێننەوە و درووستى دەکەن و دەیگۆڕن.
بەمجۆرە کردەى بەرهەمهێنانەوەى بونیاد، لەبەرهەمهێنانەوەیەکى
میکانیکانە دوور دەکەوێتەوە و زێتر دەکەوێتە سەر هاوکاریکردنى تاکە
کارەکان، ئەو تاکە کارایانەى کە بونیادى بەرهەمهێنانەوە لە فۆڕمى (هاپیتوس
Habitu)دا دەبینن.[i] بەو مانایە هاپیتوس سیستمێکە تاکەکان لە رێگەیەوە
هەم لە جیهانى دەرەوە دەگەن، هەم هەڵیدەسەنگێنن. لاى بۆردیۆ واقیعى
ژیانى کۆمەڵگە دوو ئاستى هەیە، یان دوو بوون دەژى: یەکەمیان کایە
کۆمەڵایەتییەکانن، کە دەکەونە دەرەوەى تاکەکانەوە و بونیادى سەرەبەخۆى
خۆیانیان هەیە. ئاستى دووەم بریتییە لە واقیعى کۆمەڵگە لە ژیانى
تاکەکاندا بەو شێوەیەش هاپیتوش لەیەک کاتدا بوونى واقیعى کۆمەڵگە و
کایەکانە لە جەستەى تاکدا.[ii]
کەواتە بکەرى کۆمەڵایەتى نەک هەر فەزاى کۆمەڵایەتى، بەڵکو ئەو کایە
(Field) کۆمەڵایەتییەش داگیر دەکات کەپرۆسیسەکانى خۆى تێدا دەنوێنێ،
ئەوەش لاى بۆردیۆ بەو شێوە دەخرێتە روو: پرۆسیسەکردن =(هاپیتوس_سەرمایە)[iii]+کایە،
بەمجۆرە پەیوەندى دیالۆگئامێزى نێوان بونیاد و پرۆسیسەکردن بەرجەستە
دەبێت، ئەو پەیوەندییەش لەڕێگەى هاپیتوسى بکەرە کۆمەڵایەتییەکان بە
ئەنجام دەگات:
بونیاد هاپیتوس
پرۆسیسەکردن
هەمەڕەنگى ئەو پرۆسیسەکردنەش بە هەمەڕەنگى بونیادە کۆمەڵایەتییەکان و
هەمەڕەنگى بونیادى عەقڵى هاپیتوسەوە بەندە. هەڵبەتە لە کۆمەڵگە
کۆنەکاندا ئەو هەمەڕەنگییە کەمتر بەرچاو دەکەوێت و زێتر هاوگونجان
قەڵەمڕەوى دەکات، بەڵام لە کۆمەڵگە پیشەسازییەکان هەمەڕەنگى زێتر
دەبینرێت.
(2)
کۆمەڵگەى هاوچەرخ لاى بۆردیۆ لە چەندین کایەى هەمەڕەنگ (سیاسى، ئابورى،
رۆشنبیریى، پەروەردەیى، ئەکادیمى...) پێکهاتووە، کۆى ئەو کایە سنوردار
و بێ سنوورانە، یان سەربەخۆ و نیمچە سەربەخۆیانە سەر بە یاسا و شێواز و
گەمەى تایبەت و بەرژەوەندى بابەتیانەى خۆیانن. هەر یەک لەو کایە
جۆراوجۆرانە بکەرى تایبەت بەخۆى هەیە، ئەو بکەرانەش سرووشتى کارەکانیان
بەپێى کایەکان دەگۆڕێت، وەک چۆن هەندێجاران تێکەڵ بەیەکتریش دەبن،
بەڵام ئەوەى چەمکى کایەکان قووڵتر دەکاتەوە چەمکى جیاوازییە و ئەو
چەمکەش لەڕێگەى چەمکى ستراتیژییەتەوە (Strategy ) زێتر بەرجەستە دەبێت.
بەو مانایەش بۆردیۆ دەیەوێ بڵێت پرۆسیسەکردنى بکەرە کاراکان ناکەوێتە
بەرانبەر یاساى دیاریکراو و سەپێنراوەوە، بەڵکو بە پلان و
ستراتیژییەتەوە بەندە. واتە پلان و ستراتیژییەت نە بە ئاڕاستەکردنەوە
بەندە، نە بە شێوە میکانیکییەکانەوە... ستراتیژییەت لەلایەن
بکەرەکانەوە ئاڕاستەکردنێکى بێ مەبەستانە و بێ هۆ لەخۆ دەگرێت.
بۆردیۆ ستراتیژییەت لە دوو شێوازدا دەبینێ: ستراتیژییەتى دووبارە
بەرهەمهێنانەوە و ستراتیژییەتى گوازتنەوە. یەکەمیان ئامانجى
پارێزگاریکردنى بارودۆخى کۆمەڵایەتى و باشکردنییەتى، پشت بە قەبارەى
سەرمایە و حاڵەتى میکانیزمى دووبارە بەرهەمهێنانەوە دەبەستێت: وەک
یاساکانى بۆماوە، بازاڕى کارکردن، سیستمى فێرکردن.. حاڵەتى ئەو
میکانیزمەش بە حاڵەتى پەیوەندى هێز، لەنێوان چینەکانەوە دەلکێ. بەڵام
رەهەندى دووەمى ستراتیژییەت لێپرسراوى بزاڤە ناوەکییەکانى فەزاى
کۆمەڵایەتییە، لەوانەش: دووبارە گواستنەوەى سەرمایەى ئابورى بۆ
سەرمایەى فێرکردن (سەرمایەى فێرکردن کۆى ئەو ساڵانە دەگرێتەوە کە
فێرکار لە سیستمى فێرکردندا بەسەرى دەبات، ئەوەش بەرە بەرە لە
قۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکى دیکە زیاد دەبێت) گواستنەوەى ناوبراو کردارێکە
زێتر دەوڵەمەندەکان بۆ پارێزگاریکردن لە بەرژەوەندییە جیاکارەکانیان
بایەخى پێدەدەن جا چ بەشێوە رەواکەى یان بەشێوەى جۆراوجۆرى ناڕەوا.
مەبەستى بۆردیۆ لە بەرژەوەندى هەر تەنها بەرژەوەندى ئابورى نییە، بەڵکو
بەشێوەیەکى بەرفرەوانتر لەو چەمکە دەڕوانێ و دەیخاتە دووتوێى
بەرژەوەندى رەمزى و قازانکردنى رەمزییەوە.[iv]
(3)
هەموو کۆمەڵەیەک بارودۆخى کۆمەڵایەتى خۆى هەیە و پەیوەندى بە
بارودۆخەکانى دەوروبەرەوە دەکات، ئەوەش بە کایەکانى فەزا دەچوێنێ، بۆیە
کۆمەڵگە بە زاراوەى فەزاى کۆمەڵایەتى ناو دەنێ، بارودۆخى رێژەیى لەنێو
ئەو فەزایەدا دەبێتە دیاریکەرى ناسنامەى بکەر و کۆمەڵى کۆمەڵایەتییە
جۆراوجۆرەکانەوە. کەواتە زاراوەى کایە لاى بۆردیۆ دەکەوێتە سەر حاڵەتى
ململانێى نێوان دوو بکەرى کاراى نایەکسان لە هێز بەسەر سەرمایەدا، جا
ئەو سەرمایەیە هەر جۆرێک بێت، بۆیە کۆمەڵگە لە پەیوەندى هێزدا
دەبینێتەوە هێزێک کە دەکەوێتە نێوان چینەکانى کۆمەڵگەوە، ململانێ بۆ
بەدەستهێنانى ئەو هێزەش لەپێناو جیاکارى ئابورى و رۆشنبیریى زاراوەى
کایەى کۆمەڵایەتى گشتیە، ئەو کایە گشتییانەش بەرەو کایەى فەرعى دابەش
دەبن، وەک کایەى فێرکردن، ئابورى، کایەى بەرهەمهێنانى رۆشنبیریى، کایەى
ئایین...
بۆردیۆ سێ قۆناغ بۆ شیکردنەوەى کایەى کۆمەڵایەتى دەخاتە روو: یەکەم،
پێویستە ئاستى کایەکە لە بەرژەوەندى بە کایەى بڕیاردەر، کە کایەى
سیاسییە دەستنیشان بکەین، چونکە ئەو کارە روونى دەکاتەوە کە ئەو کایەیە
چ مانا و بایەخێکى لە بەرانبەر کایەکانى دیکەدا هەیە. دووەم، پێویستە
لەپاش ئەوە وێنەیەکمان لەسەر پەیوەندییە بابەتییەکانى نێوان پێگە
جیاوازەکان لەبەر چاو بێت، کە لە کایەیەکدا هەن. واتە پێویستە بزانین
شەڕە رەمزییەکانى ناو کایەکە لەسەر چین. سێیەم، دەبێت لە هاپیتوسى
بکەرە کۆمەڵایەتیەکان بکۆڵینەوە. واتە پێویستە بزانین چ هەڵوێستێک لە
ناو کایەکەدا بڕیاردەرە و تواناى دەستنیشانکردنى جۆرەکانى سەرمایەى ناو
کایەکەى هەیە.[v]
(4)
هەڵبەتە تێڕوانینى بۆردیۆ بۆ سەرمایە (Cabital) زۆر بەرفرەوانترە لەوەى
کە لە ئابوریناسى مارکسیدا دەبینرێت، چونکە چەمکى سەرمایە وەک
بەدیهێنەرى پەیوەندى و ئاڵوێرى و سەودا تەماشا دەکات، ئەو تێروانینەى
بۆردیۆ بۆ سەرمایە بۆ تێگەیشتن لە دنیاى کۆمەڵایەتى زۆر بە سوودتر
دەکەوێتەوە. بۆردیۆ پێیوایە هەموو ئەو هێزەى کە وەک میکانیزم لە پرۆسەى
ململانێى کۆمەڵایەتى بەکار دەهێنرێت بۆ سەرمایە دەگەڕێتەوە. بۆیە چەمکى
سەرمایە هەموو جۆرە خاوەندارییەک لەخۆ دەگرێت، کە بکەرەکان پرۆسیسەى
دەکەن.[vi]بۆردیۆ جگە لە سەرمایەى ئابورى قسە لەسەر شێوەى جۆراوجۆرى
سەرمایە دەکات لەوانەش سەرمایەى رۆشنبیریى، ئەو سەرمایەیەش دابەشى دوو
جۆر دەکات، یەکێکیان بۆماوەیە و هەموو ئەوانە دەگرێتەوە کە تاک لەمیانى
گەشەکردنى کۆمەڵایەتییەوە بەدەستى دەهێنێت، وەک رەگەزەکانى بونیادى
عەقڵى و دەستەواژەى زمانەوانى. ئەویدیکەشیان وەرگیراوە و هەموو ئەوانە
دەگرێتەوە، کە تاک لەڕێگەى توانا و بەها و فێربوونەوە بەدەستى دەهێنێت.
هەڵبەتە بۆردیۆ پێماندەڵێت چۆن سەیرى سەرمایەى ئابورى دەکەین، بە هەمان
شێوەش سەیرى سەرمایەى رۆشنبیریى بکەین، بە تایبەتى ئەوەى کە پەیوەندى
بە کەڵەکردنەوە هەیە. بەو مانایەش دەیەوێ بڵێ سیستمى ئابورى لەپشت
سەرمایەى رۆشنبیرییەوەیە. بەڵام سەرمایەى کۆمەڵایەتى کۆى بەیەکەوە
بەندبوون و پەیوەندى کۆمەڵایەتى بکەرەکان لەخۆدەگرێت. ئەو پەیوەندییە
بەرانبەرانەى تاک بە ئەوانیدیکەوە بریتییە لە تۆڕێکى کۆمەڵایەتى کە
بەهۆى سەرمایەى گشتییەوە پشتیوانى لە تاکەکان دەکات، بنەماى ئەو
رەوایەتى و پشتیوانییەش بۆ بیروباوەڕ و بڕوابوون دەگەڕێتەوە. هەڵبەتە
لەو بارەدا هەموو جیاوازییە چینایەتییەکان و جیاوازییەکانى دیکەش وەک
سەرمایەى رەمزى تەماشا دەکرێت و مافى جیاکارى خۆى لە پەیوەندى و
بڕوابوون دەخەمڵێنێ.[vii] بەڵام سەرمایەى سیاسى، کە وەک یەکێک لە
سەرمایە رەمزییەکان تەماشا دەکرێت، جگە لە سەرمایەى ئابورى، کۆمەڵایەتى،
رۆشنبیریى شتێکى دیکە نییە، واتە ئەو جۆرە سەرمایەیە بەپێى شێوازیکى
تایبەتى وەرگرتن بە فەرمى دەناسرێت و دانى پێدادەنرێت. بە مانایەکى
دیکە هەر جۆرێکى سەرمایەى ئابورى و رۆشنبیریى و کۆمەڵایەتى بە پلەى
جیاواز وەکو سەرمایەى رەمزیش بەرجەستە دەبن. بایەخى سەرمایەى رەمزى لە
شیکردنەوەى کۆمەڵگەدا جوانتر دەردەکەوێت.
______________________________
سەرچاوەو پەراوێزەکان:
[i] - بوردیو،بییر،
اسباب
علمیة، ت: انور
مغیث، طرابلس: الدار
الجماهیریة
للطبع والنشر، 1966.
ص: 202 – 203. هەڵبەتە چەمکى
هاثیتوس
لەلایەن بۆردیۆ دانەهێنراوە بەڵکو بەرفرەوانکراوە، چونکە ئەو چەمکە لە
کارەکانى ئەرستۆ، نۆربێرت ئەلیاس Norbert Elias ، ماکس فیبێر، ئەدمۆند
هۆسرەل Edmund Husserl.
[ii]- بڕوانە:پییەر بۆردیۆ و کۆمەڵناسى فەلسەفى، رێبوار سیوەیلى،
دەزگاى توێژینەوە و بڵاوکردنەوەى موکریانى،
ض 2010 هەولێر ل67.
[iii] - بۆردیۆ پێیوایە هەموو جۆرێک لە سەرمایە دەبێتە شوێنى ململانێى
لە کایەکەى خۆیدا.
[iv] - بوردیو، بییر ،
اسباب
علمیة، مرجع سابق ،
ص: 176
[v] - پییەر بۆردیۆ و کۆمەڵناسى فەلسەفى، ه.س.پ. ل60-61.
[vi] - انصار، بیار، العلوم الاجتماعیة المعاصرة، ت:
نخلةفریفر،
ط1، بیروت: المرکز الثقافی
العربی، 1992.
ص: 97.
[vii] - بوردیو، بییر، الرمز والسلطة، ت: عبد السلام بنعبد العالى،
ط2، الدار البیضاء: دار توبقال، 1990.
ص: 76.
ماڵپەڕی عەبدولمتەلیب عەبدوڵا
|
