٣٠\٧\٢٠٢٥

چەند بابەتێک.

ئەرسەلان مەحمود      

کورد وەک پێویستییەکی نەبینراو.

دەزانن سەیرترین شت چییە؟ کاتێک کە شەقامی عەرەبی جا لە بەیروت بێت یان لە قاهیرە لە دیمەشق بێت یان لە بەغدا فرمێسک بۆ خەڵکی برسی غەززە دەڕێژێت، هەر ئەو شەقامە دوێنێ چاوی لەسەر ئەو تەلەڤیزیۆنە دادەخست کاتێک کە وێنەی منداڵانی کوردی نیشان دەدا - جا چ لە هەڵەبجە یان شەنگال، کۆبانێ و لە عەفرین بوو بێت. ئەمە هەر دووڕوویی نییە، ئەمە ئایدیۆلۆژیا کە چۆن کاردەکات و چۆن بیرکردنەوە  کۆنتڕۆڵ دەکات.

دەبێ فیلمی "لیستی شیندلەر"ـتان لە یاد بێت کە چۆن وای دەکرد بۆ جولەکە قوربانییەکان بگرین؟ بەڵام هەر ئەو فیلمە هیچ باسێک لەسەر کوشتارگەی ڕۆماکان ناکات کە لە هەمان ئەو کەمپانەدا کوژران. دەزانن بۆچی؟ چونکە سیستەمی ئایدیۆلۆژی پێمان دەڵێت دەبێت بۆ کێ بگرین و بە کێ پیبکەنین. هەر ئەم سیستەمەیە کە دیاری دەکات کێ شایانی هاوسۆزییە و کێ نا.

میدیای عەرەبی وەک ئەو دایکەیە کە یەک منداڵی نەخۆشی هەیە بەڵام ئەگەر بۆی بکرێت نیشانی هەموو دنیای دەدات تا بەزەییان پێیدا بێتەوە، بەڵام ئەو منداڵانەی تری کە لە ژێرزەمینی ماڵەکانیاندا زیندانیان کردوون، هەرگیز باسیان ناکەن. کورد منداڵانی ئەو ژێرزەمینانەیانن - ئەو ڕاستییە شاراوەیەن کە ناهۆشیاری شەقامی عەرەبی نایەوێت بیبینێت و بیزانێت و ڕووبەڕووی ببێتەوە.

با بچینە سەر خاڵی سەرەکی وتارەکە: لە ڕوانگەی دەوڵەتە عەرەبییەکانەوە، کورد بوونی نییە، بوون بە مانا جەستەیی و فیزیکییەکەئ نا - بەڵکوو مەبەستم ئەوەیە کە لە سیستەمی سیاسی و کەلتووری عەرەبیدا کورد جێگەیەکی نییە. کورد ئەو پێکهاتەیەیە کە دەبێت هەبێت تا سیستەمەکە کار بکات، بەڵام نابێت بینرێت یان دان بە بوونیدا بنرێت.

تەماشا بکەن: کاتێک سەدام هەڵەبجەی بە گازی کیمیایی بۆمباران کرد، میدیای عەرەبی گوتی "کێشەی ناوخۆییە - نا ئەمە ئێران"ـە. بەڵام کاتێک ئیسرائیل بۆمبارانی غەززە دەکات، دەبێتە "کارەساتی سەدە" و "جینۆساید". جا سەیرەکە ئەوەیە هەمان کەسانێک کە دەڵێن ئیسرائیل دەوڵەتێکی درۆیینە و مافی هەبوونی نییە، کورد تەنها بە "کەمینەیەکی ئیتنی" دەناسێنن، نەک نەتەوەیەک!

با قووڵتر بچینەوە ناو مەسەلەکەوە. پرسیار ئەوە نییە بۆچی عەرەب هاوسۆزی لەگەڵ کورد ناکات. پرسیارە سەرەکییەکە ئەوەیە: بۆچی سیستەمی فکری عەرەبی پێویستی بەوە هەیە کە هاوسۆزی لەگەڵ کورد نەکات؟

وەڵامەکە لەناو چێژە دەروونییەکەیەتی. غەززە شوێنێکە کە عەرەب دەتوانێت خۆی وەک قوربانییەکی پاک بێتاوان پیشان بدات - قوربانی دوژمنێکی بیانی. بەڵام کورد چی؟ کورد بیرەوەرییەکی تاڵە کە پیشانی دەدات عەرەبیش دەتوانێت ستەمکار بێت. کورد ئەو ئاوێنەیەیە کە عەرەب ناتوانێت لێیەوە تەماشای خۆی بکات.

کاتێک ناسیۆنالیستە عەرەبەکان بانگەشەی "هەموومان فەلەستینین" دەکەن، لە ڕاستیدا دەیانەوێ بڵێن "هەموومان قوربانین". ئەمە جۆرێکە لە چێژوەرگرتنی نەخۆش - چێژ لە دۆخی قوربانیبوون. هەر بۆیە ناتوانن بڵێن "هەموومان کوردین"، چونکە ئەمە واتە دانپێدانان بەوەی کە خۆشیان ڕۆڵیان هەبووە لە ستەمکاریدا.

ئەگەر چاوەڕوانی ئەوەن پێتان بڵێم کورد دەبێت چی بکات، هەڵەن، ڕێگەچارەکە ئەوە نییە. بەڵکوو لە تێگەی ئەم دۆخە سەیرەدایە: کورد دەبێت دان بەوەدا بنێت کە لە نەزمی سیاسی ئێستادا "بوونی نییە". تەنها کاتێک ئەم ڕاستییە قبوڵ دەکات، دەتوانێت کاری لەسەر بکات و بیگۆڕێت.

نیچە دەڵێ "ئەوەی نامکوژێت بەهێزترم دەکات"، کورد دەبێ بڵێت "ئەوەی بوونی نییە، ناکرێت بکوژرێت". ئەمەیە هێزی نهێنی کورد - نەک هەوڵدان بۆ سەلماندنی هەبوونی، بەڵکوو گۆڕینی نەبوون بۆ سەرچاوەی هێز. وەک چۆن خاڵی سفر لە بیرکاریدا بنەمای هەموو ژمارەکانە، نەبوونی کورد دەتوانێت ببێتە بنەمای بوونێکی نوێ.

هەر بۆیە کێشەی کورد ناکرێ تەنها وەک کێشەیەکی سیاسی ببیندرێ، بەڵکوو کێشەیەکی دەروونناسی قووڵە. مەسەلەکە ئەوە نییە کە کورد پێویستی بە دەوڵەتە، بەڵکوو ئەوەیە کە سیستەمی جیهانی پێویستی بەوەیە کورد هەروا بێدەوڵەت بمێنێتەوە. کورد نیشانەی ناتەواوی سیستەمەکەیە، ئەو کەلێنەیە کە دەبێت هەبێت تا سیستەمەکە بەردەوام بێت.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

مرۆڤ شایانی ئەوەیە بە ئازادی لە دایک ببێ.

جاڕنامەی جیهانیی مافەکانی مرۆڤ لە ماددەی یەکەمیدا دەڵێت: "هەموو مرۆڤێک بە ئازادی و یەکسانی لە کەرامەت و مافەکاندا لە دایک دەبێت." ڕستەیەک کە لە یەکەم نیگادا وەک حەقیقەتێکی سادە و ڕوون دەردەکەوێت. بەڵام کاتێک لێی ورد دەبینەوە، پاڕادۆکسێکی قووڵ خۆی دەنوێنێت: چۆن کەسێک دەتوانێت "بە ئازادی" لە دایک بێت، لە کاتێکدا کە وەها ویستێک لە دەست خۆیدا نییە؟، هیچ منداڵێک ناتوانێ  بژاردەی ئەوە بکات ئاخۆ لە کوێ، کەی، لە چ خێزانێک و لە چ کۆمەڵگەیەکدا چاو بکاتەوە. ئایا ئەمە خۆی لە خۆیدا نکۆڵیکردن نییە لە بنەمای ئازادی؟

ژان ژاک ڕۆسۆ، ئەو فەیلەسوفە فەڕەنسییەی کە کاریگەری گەورەی لەسەر بیری سیاسیی مۆدێرن هەبووە، لە دەستپێکی شاکارەکەیدا "پەیماننامەی کۆمەڵایەتی" دەنووسێ: "مرۆڤ بە ئازادی لە دایک دەبێت، بەڵام لە هەموو شوێنێکدا زنجیر کراوە." ڕۆسۆ بەیەک ڕستە گرێیەکی فەلسەفی قوول دەخاتە بەردەممان: ئەگەر ڕاست بێت کە مرۆڤ بە ئازادی لە دایک دەبێت، ئەی ئەم زنجیرانە لە کوێوە دێن؟ ئایا لەگەڵ یەکەم هەناسەدا دەست پێدەکەن، یان لە یەکەم دەستلێدانی دایک، یان لە یەکەم فێربوونی وشەی زمانێک کە پڕە لە کۆد و یاسای کۆمەڵایەتی؟

کەی ئازادی دەمرێت؟

تەماشای منداڵێک بکە کە لە کەمپێکی پەنابەراندا لە دایک دەبێت، سنوورەکانی کەمپەکە تەواوی جیهانەکەیەتی. یان منداڵێکی کورد کە لە ژێر سێبەری سیاسەتی ئینکارکردندا چاو دەکاتەوە و کوردبوونی لێدەکرێتە تاوان. بە کام لۆژیک و کام پێوەر دەتوانین بڵێین ئەم منداڵانە "بە ئازادی" لە دایک بوون؟ ئەگەر بڵێین ئازادییەکی میتافیزیکی یان ڕۆحییان هەیە کە جیایە لە واقیعی ماددی، ئایا ئەم جیاکردنەوەیە خۆی لە خۆیدا دانپێنانێک نییە بەوەی کە ئازادیی ڕاستەقینە بوونی نییە؟

مارتن لوسەر کینگ، پێشەنگی مافە مەدەنییەکان، لە نامە بەناوبانگەکەیدا لە زیندانی بێرمینگهام دەنووسێت: "ئازادی هەرگیز بە خواستی ئەوانەی زوڵم دەکەن نادرێت، دەبێت لەلایەن ئەوانەوە داوا بکرێت کە زوڵمیان لێدەکرێت." قسەیەکی پڕ لە هیوا و ورە، بەڵام کینگ لێرەدا خاڵێکی گرنگ لەبیر دەکات: ئەی ئەگەر زوڵملێکراو تەنانەت نەزانێت ئازادی چییە؟ کۆیلەیەک کە نەوە دوای نەوە لە کۆیلایەتیدا ژیاوە، چۆن دەتوانێت شتێک داوا بکات کە هەرگیز نەیچێشتووە و نەیبستووە و نەیزانیووە؟ وەک ئەوەی کوێرێکی لەدایکماک داوای ڕەنگی سوور بکات - چۆن دەتوانێت شتێک بخوازێت کە تەنانەت ناتوانێت خەیاڵی بکات؟

سیمۆن دی بۆڤوار، فەیلەسوف و نووسەری فێمینیست، ڕستەیەکی هەیە کە بووەتە بنەمایەک لە تێگەیشتنی مۆدێرن لە ناسنامە: "کەس بە ژن لە دایک نابێت، بەڵکو دەبێتە ژن." بۆڤوار دەیەوێت بڵێت کۆمەڵگە ڕۆڵ و چاوەڕوانییەکان دیاری دەکات، نەک سروشت. بەڵام ئەگەر ئەم لۆژیکە درێژ بکەینەوە، دەگەینە پرسیارێکی مەترسیدارتر: ئایا دەتوانین بڵێین "کەس بە ئازادی لە دایک نابێت، بەڵکو دەبێ ئازاد ببێت"؟ ئەگەر وایە، ئەی جاڕنامەی مافەکانی مرۆڤ چی؟

زنجیرەکان تەنها ئەوانە نین کە دەبینرێن. زنجیرە قورسترەکان ئەوانەن کە لە ناخی مرۆڤدا دەچێنرێن. فرانتز فانۆن، دەروونناس و فەیلەسوفی کۆلۆنیالیزم، باس لەوە دەکات چۆن داگیرکاری "مێشکی کۆلۆنیکراو" دروست دەکات - مرۆڤێک کە باوەڕی وایە خۆی شایانی ئازادی نییە. منداڵێک کە لە کۆمەڵگەیەکی توندوتیژدا گەورە دەبێت، توندوتیژی وەک سروشتی ژیان قبوڵ دەکات. کچێک کە فێر دەکرێت دەنگی نەبێت، دواجار خۆی دەنگی خۆی دەکوژێت. ئەم زنجیرانە بەهێزترن لە هەر زیندان و سنوورێک، چونکە مرۆڤ خۆی دەبێتە زیندانەوان و زیندانی لە یەککاتدا.

ئازادی وەک توانا.

ئامارتیا سێن، وەرگری خەڵاتی نۆبێل لە ئابووری، پێشنیاری چەمکێکی نوێ دەکات: ئازادی وەک توانا. بە بۆچوونی سێن، ئازادی تەنها نەبوونی کۆت و بەند نییە، بەڵکوو بوونی توانای ڕاستەقینەیە بۆ هەڵبژاردن. منداڵێکی برسی کە دەتوانێت بچێتە قوتابخانە بەڵام ناچێت چونکە دەبێت کار بکات بۆ بژێوی ژیانکردن، ئازاد نییە. بەڵام تەنانەت ئەم پێناسەیەش کێشەی هەیە: کێ دیاری دەکات "توانا" چییە؟ ئەوەی لە کۆمەڵگەیەکدا وەک توانا دەبینرێت، لەوانەیە لە کۆمەڵگەیەکی تردا وەک هەڕەشە تەماشا بکرێت.

پرسیارێکی سەیر کە کەمتر باسی لێوە دەکرێت: ئەگەر هەموو مرۆڤێک بە ئازادی لە دایک دەبێت، کەواتە دیکتاتۆر و سەرکوتکەرەکانیش بە هەمان ئازادییەوە لە دایک بوون؟ چۆن دەبێت کەسێک کە بە ئازادی لە دایک بوو بیت، ببێتە دوژمنی ئازادیی کەسانی تر؟ ئەم پرسیارە دەریدەخات کە ئازادی بەبێ بەرپرسیارێتیی ئەخلاقی دەتوانێت ببێتە چەکێک دژی خۆی.

هانا ئارێنت، یەکێک لە گرنگترین فەیلەسوفەکانی سەدەی بیستەم، چەمکێکی نوێ دەخاتە ڕوو: "مافی هەبوونی ماف." ئارێنت دەڵێت پێش ئەوەی باس لە مافە تایبەتەکان بکەین - مافی قسەکردن، مافی دەنگدان، مافی خوێندن - دەبێت سەرەتا کەسەکە بە مرۆڤ دابنرێت. مێژوو پڕە لە نموونەی گروپەکان کە ئەم مافە سەرەتاییەیان لێزەوت کراوە: کۆیلەکان، ژنان، کەمینە نەتەوەیی و ئاینییەکان. کاتێک کورد لە وڵاتی خۆیدا بە "تورک کێوی" ناو دەبرێت، یان کاتێک ڕۆهینگیا لە میانمار بە "بیانی نایاسایی" وەسف دەکرێت، ئەوان مافی هەبوونی مافیان لێدەسەنرێتەوە.

کەواتە چۆن لەم جاڕنامەیە تێبگەین بەبێ ئەوەی تووشی سادەگەرایی یان خۆفریودان ببین؟ لەوانەیە کلیلی تێگەیشتن لەوەدا بێت کە ئەم ڕستەیە نەک وەسفێکی واقیع، بەڵکوو بانگەوازێکی ئەخلاقییە. کاتێک دەڵێین "هەموو مرۆڤێک بە ئازادی لە دایک دەبێت"، لە ڕاستیدا هاوار دەکەین کە "دەبێت وا مامەڵە لەگەڵ هەموو مرۆڤێکدا بکەین وەک ئەوەی بە ئازادی لە دایک بووبێت." ئەمە داواکارییەکە بۆ دروستکردنی جیهانێک کە تێیدا ئازادی حەقیقەت بێت، نەک تەنها خەون.

ئەم تێگەیشتنە بارێکی قورس دەخاتە سەر شانی هەموومان. ئەگەر مرۆڤەکان بە سروشت ئازاد نەبن، بەڵکوو دەبێت ئازادییان بۆ دروست بکرێت، ئەوا هەموومان بەشدارین لەم بەرپرسیارێتییەدا. ناتوانین پشت بە دروشمی "ئەوان بە ئازادی لە دایک بوون" ببەستین و دەست لەسەر دەست دانیشین. بەڵکوو دەبێت بڵێین "ئەوان شایانی ئازادین، با پێکەوە کار بکەین بۆ دەستەبەرکردنی."

لە خەونەوە بۆ واقیع.

"مرۆڤ شایانی ئەوەیە بە ئازادی لە دایک ببێت" - ئەمە ڕستەیەکی ڕاستتر و مانادارترە لە ڕستە ئەسڵییەکەی جاڕنامەکە. شایستەبوون واتە داواکاری و هەوڵدان، نەک بەڵێنێکی ئامادەکراو. ئەمە ئەرکێکە لەسەر تاک و کۆمەڵگە و دەوڵەت و مرۆڤایەتی بە گشتی. 

تەنها کاتێک دان بەم حەقیقەتە تاڵەدا دەنێین - کە ئازادی شتێک نییە مرۆڤ پێیەوە لە دایک دەبێت، بەڵکو شتێکە دەبێت بیدۆزێتەوە و بیپارێزێت و بۆ کەسانی تریش دەستەبەری بکات - تەنها ئەو کاتە دەتوانین دەست بە کاری ڕاستەقینە بکەین. کارێک بۆ بنیاتنانی جیهانێک کە تێیدا ئازادی نەک تەنها دروشمێک لە کاغەزدا، بەڵکو واقیعێکی ژیراو بێت بۆ هەر منداڵێک کە چاو دەکاتەوە، لە هەر کوێیەک بێت، لە هەر ڕەگەز و نەتەوە و ئاینێک بێت.

ئەم خەونە گەورەیە، بەڵام مرۆڤایەتی بەبێ خەونە گەورەکان چییە؟

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

چڵکاوخۆرەکان، پارازیتەکانی جەستەی کۆمەڵایەتی.

لە کۆمەڵگەیەکدا کە کاری داهێنەرانە و بەرهەمهێنانی فکری دەبێت ببنە بنەمای گەشەسەندن، مۆرانەیەکی مرۆیی هەن، لە جیاتی دروستکردن و بنیادنان، خۆیان بە وێرانکردن و لەناوبردنی کەسێتی فیگەرە بەتواناکانەوە خەریک دەکەن. ئەمانە "چڵکاوخۆرەکان"ن - کەسانێکی ترسناک کە تەنها لەسەر خواردنی پاشماوەی ئەوانی تر دەژین، کەچی خۆیان وەک خزمەتکاری هێڵە گشتی و تایبەتەکانی نیشتمانی یان دامەزراوە جیاکان لە دیدی گشتیدا وێنا دەکەن.

مارتین هایدگەر لە فەلسەفەی بوونگەراییدا باس لە "بوونی ناڕەسەن" دەکات - ئەو بوونەی کە مرۆڤ تێیدا ملکەچی "ئەوانی تر" دەبێت و کەسێتی خۆی لەدەست دەدات. چڵکاوخۆرەکان نموونەی هەرە باڵای ئەم بوونەوەرە ناڕەسەنەن. ئەوان نەک تەنها خۆیان لە بوونی ڕەسەن دوور دەخەنەوە، بەڵکو هەوڵ دەدەن ئەوانی تریش لە گەیشتن بەو هەبوویە ڕەسەنە بێبەش بکەن.

لە ڕوانگەی فەلسەفییەوە، چڵکاوخۆری دەرخەری قووڵترین بۆشایی کەسێتی و داڕووخانی ئاستە ئەخلاقییە مرۆییەکانە. ئەرستۆی فەیلەسوفی یۆنانی دەڵێت: "مرۆڤ بە سروشت بوونەوەرێکی کۆمەڵایەتییە"، کەچی چڵکاوخۆر دێت و دەیەوێت ئەم سروشتە بشێوێنێت و بیکاتە پەیوەندییەکی پارازیتی.

ژان پۆڵ سارتەر لە فەلسەفەی ئەگزیستانسیالیزمدا دەڵێت "مرۆڤ مەحکومە بە ئازادبوون" و بەرپرسە لە بژاردنەکانی خۆی. چڵکاوخۆرەکان ئەو کەسانەن کە لە ترسی ئەم ئازادیی و بەرپرسیارێتییە هەڵدێن و بژاردەی "بوونی درۆیینە" دەکەن. ئەوان لە جیاتی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ قەیرانی بوونی خۆیان، پەنا دەبەنە بەر تێکدانی بوونی ئەوانی تر.

مرۆڤی بچووک و ئەخلاقی سێبەرخۆرەکان.

فریدریش نیچە لە تێڕوانینەکانیدا بۆ "مرۆڤی بچووک" ئاماژە بەوە دەکات کە هەندێک کەس ناتوانن لە خۆیاندا گەشەپێدان بکەن و توانستەکانیان بەرز بکەنەوە. ئەمانە هەلپەرستانە دەڕواننە ژیانکردن و پێیان وایە ڕێگەی ڕاستەقینە دوور و درێژ و پێچاوپێچە. بۆیە هەوڵ دەدەن لەوانی تر کەم بکەنەوە و زیان بە کەسێتی و ئاستەکانیان بگەیەنن.

لە ڕوانگەی نیچەوە، ئەمە "ئەخلاقی سێبەرخۆرەکان"ـە، کە تێیدا کەسە لاوازەکان بە یەکگرتن و پیلانگێڕی، هەوڵی لەناوبردنی کەسە بەهێزەکان دەدەن. چڵکاوخۆرەکان پەیڕەوی ئەم ئەخلاقە دەکەن؛ لە جیاتی گەشەکردن بەرەو "مرۆڤی سەروو"، دەبنە کۆسپ و لەمپەر لە بەردەم گەشەی ئەوانی تر.

لە ڕوانگەی فینۆمینۆلۆژییەوە، چڵکاوخۆری دیاردەیەکە کە لە "ئینتێنشناڵیتی" خراپدا سەرچاوە دەگرێت. ئێدمۆند هۆسێرڵ پێیوایە هەموو هۆشیارییەک ئاراستەکراوە بەرەو شتێک. لە حاڵەتی چڵکاوخۆردا، ئەم ئاراستەکردنە بەرەو تێکدان و وێرانکردن دەڕوات، نەک بەرەو بنیادنان.

مۆریس مێرلۆ-پۆنتی لە فەلسەفەی جەستەدا باس لە "بوون-لە-جیهاندا" دەکات. چڵکاوخۆرەکان شێوازێکی تایبەتی بوون-لە-جیهاندا پەیڕەو دەکەن کە تێیدا جیهان تەنها وەک سەرچاوەیەکی دزین و بەکارهێنان دەبینن، نەک وەک مەیدانێک بۆ هاوبەشی و داهێنان.

میکانیزمەکانی کارکردنی چڵکاوخۆرەکان.

یەکەم: شناسایی و هەڵبژاردن، چڵکاوخۆرەکان بە وردی چاودێری کەسانی تر دەکەن، بەتایبەت سەرکەوتووان و داهێنەران. بەدوای کەموکوڕی یان زانیارییە شەخسی و تایبەتییەکانیاندا دەگەڕێن. میشێل فۆکۆ لە تیۆری "پانۆپتیکۆن"دا باس لەوە دەکات چۆن چاودێری دەبێتە ئامرازی دەسەڵات. چڵکاوخۆرەکان ڤێرژنێکی بچووک و ناڕەسمی پانۆپتیکۆن دروست دەکەن.

دووەم: کۆکردنەوە و شیکاری زانیاری، هەموو ڕێگەیەک، هەر لە گوێلێگرتنی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ و کارگەلی تەونی ڕیپۆرتەرانەوە تا چاودێری دیجیتاڵی، بەکار دەهێنن بۆ کۆکردنەوەی زانیاری. ژان بۆدریار لە تیۆری "سیمولاکرا"دا باس لەوە دەکات چۆن واقیع دەبێتە کۆپی کۆپیکردنەوە. چڵکاوخۆرەکان واقیعێکی ساختە دروست دەکەن لە ڕێگەی دەستکاری زانیارییەکانەوە.

سێیەم: بازرگانیکردن بە زانیاری، زانیارییە بەدەستهاتووەکانیان دەکەنە کاڵا و لە یەک کاتدا بە زیاتر لە کەناڵێک - بە کەمێک ترش و خوێکردنی جیاوازەوە - دەیفرۆشنەوە. کارڵ مارکس لە تیۆری "کاڵابوون"دا باس لەوە دەکات چۆن هەموو شتێک دەبێتە کاڵا. چڵکاوخۆرەکان تەنانەت ژیانی تایبەتی مرۆڤەکانیش دەکەنە کاڵا.

دیالێکتیکی چڵکاوخۆری.

گیۆرگ ڤیلهێڵم فریدریش هێگڵ لە دیالێکتیکی خۆیدا باس لە پەیوەندی "خاوەن و کۆیلە" دەکات. چڵکاوخۆرەکان لە پارادۆکسێکی دیالێکتیکیدا گیریان خواردووە؛ ئەوان دەیانەوێ بەسەر زانیاری و ژیانی ئەوانی ترەوە خاوەندارێتی بکەن، بەڵام لە واقیعدا دەبنە کۆیلە - کۆیلەی ئەو کەسانەی کە چاودێرییان دەکەن.

سلاڤۆی ژیژەک لە خوێندنەوەی لاکانیدا بۆ دیالێکتیکی هێگڵ، باس لە "گۆڕانی دیالێکتیکی" دەکات. چڵکاوخۆرەکان لە هەوڵی تێکدانی ئەوانی تردا، دواجار خۆیان تێک دەچن. ئەوان دەبنە قوربانی ئەو سیستەمەی کە خۆیان دروستی دەکەن.

کاریگەرییە فرەڕەهەندەکانی چڵکاوخۆری.

لە ڕووی ئابوورییەوە: کوشتنی ڕۆحی داهێنان، چڵکاوخۆرەکان زەمینە ئاسایی و ڕەوشتییەکانی کارکردن تێک دەدەن، داهێنان کپ دەکەنەوە، ڕا دەخنکێنن، جیابینییەکان دەپووکێننەوە. جۆزێف شومپێتەر لە "وێرانکاری داهێنەرانە"دا باس دەکات کە ئەمە بنەمای سەرمایەدارییە، بەڵام چڵکاوخۆرەکان بە پێچەوانەوە کار دەکەن: "وێرانکاری بێ داهێنان". هەروەها یورگن هابەرماس لە تیۆری "کردەی ڕاگەیاندن"دا باس لەوە دەکات کە ئابووری پێویستی بە متمانە و ڕاگەیاندنی ڕاستەقینەیە. چڵکاوخۆرەکان ئەم بنەمایانە لەناو دەبەن و سیستەمی ئابووری دەخەنە مەترسییەوە.

لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە: شکاندنی متمانەی کۆمەڵایەتی، چڵکاوخۆرەکان متمانەی نێوان تاکەکانی کۆمەڵگە لەناو دەبەن. دۆخێک دروست دەکەن کە کەس ناتوانێت متمانە بە کەسی تر بکات، کارێک دەکەن کە هەر کەس لە دیدی ئەویتردا وەک چڵکاوخۆرێک دەربکەوێت. ڕۆبەرت پوتنام لە تیۆری "سەرمایەی کۆمەڵایەتی"دا باس لەوە دەکات کە متمانە بنەمای هەموو پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانە. چڵکاوخۆرەکان ئەم سەرمایە کۆمەڵایەتییە تێک دەدەن. ئێرڤینگ گۆفمان لە کتێبی "پێشکەشکردنی خود لە ژیانی ڕۆژانەدا" باس لە "ڕووکاری پاشەوە" دەکات. چڵکاوخۆرەکان ئەم سنوورە دەشکێنن و ژیانی تایبەتی مرۆڤەکان دەکەنە گشتی، ئەمەش پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان تێک دەدات.

لە ڕووی کەلتوورییەوە: گەندەڵی بەها و نۆرمەکان، چڵکاوخۆرەکان بەهای ڕاستگۆیی و دەستپاکی کاڵ دەکەنەوە و فێڵ و درۆ دەبێتە نۆرم. پیتەر بەرگەر و تۆماس لۆکمان لە "دروستکردنی کۆمەڵایەتی واقیع"دا باس لەوە دەکەن چۆن واقیع بە شێوەیەکی کۆمەڵایەتی دروست دەکرێت. چڵکاوخۆرەکان واقیعێکی نوێ دروست دەکەن کە تێیدا گەندەڵی و فەسادی ئەخلاقی دەبێتە شتێکی ئاسایی و شای هەموو شتێک.

سایکۆلۆژیای چڵکاوخۆر - شیکاری دەروونی تاریکی.

چڵکاوخۆر کەسێکە کە تووشی نەخۆشی دەروونی بووە. ئیرەیی، باوەڕبەخۆنەبوون و هەستکردن بە کەمی و بێشوێنی، دەیباتە ئەو شوێنەی کە لە بری چاککردنی خۆیان، خەریکی خراپکردنی کەسانی تر بن. سیگمۆند فرۆید لە شیکاری دەروونیدا باس لە "پڕۆجێکشن" دەکات - میکانیزمێکی بەرگری کە تێیدا مرۆڤ کەموکوڕییەکانی خۆی دەخاتە سەر ئەوانی تر. چڵکاوخۆرەکان هەستی بێبەهایی خۆیان دەخەنە سەر ئەوانی تر. ئەلفرێد ئەدلەر باسی "عوقدەی کەمتەری" دەکات. چڵکاوخۆرەکان بۆ پڕکردنەوەی ئەم عوقدەیە، هەوڵی بەدەستهێنانی دەسەڵات بەسەر ئەوانی تردا دەدەن لە ڕێگەی زانیارییەوە. ژاک لاکان باس لە "نەبوونی بنەڕەتی" دەکات - ئەو بۆشاییەی کە لە ناخی هەموو مرۆڤێکدا هەیە. چڵکاوخۆرەکان ئەم بۆشاییە بە شێوەیەکی نەخۆش پڕ دەکەنەوە - بە پڕکردنی خۆیان لەسەر حسابی ژیانی ئەوانی تر.

چڵکاوخۆری لە سەردەمی دیجیتاڵدا.

بیونگ-چوڵ هان لە کتێبی "کۆمەڵگەی شەفافیەت"دا باس لەوە دەکات چۆن تەکنۆلۆژیای دیجیتاڵ مرۆڤەکان دەکاتە شەفاف و بێ نهێنی. چڵکاوخۆرەکان بەکارهێنەرانی سەرەکی ئەم شەفافیەتەن بۆ مەبەستی خراپ. شۆشانا زوبۆف لە "سەرمایەداری چاودێری"دا باس لەوە دەکات چۆن داتای مرۆڤەکان دەبێتە سەرچاوەی قازانجی تایبەت. چڵکاوخۆرەکان ڤێرژنێکی مایکرۆیی ئەم سەرمایەدارییە پەیڕەو دەکەن.

چارەسەری فرەڕەهەند - بەرەو ڕزگاربوون.

یەکەم: پەروەردەی ئەخلاقی و فەلسەفی، پێویستە لە خوێندنگەکانەوە، منداڵان فێری بەهای ڕاستگۆیی و دەستپاکی بکرێن. جۆن دیۆی لە فەلسەفەی پەروەردەدا باس لە پەروەردەی دیموکراتی دەکات کە تێیدا منداڵان فێری بیرکردنەوەی ڕەخنەیی و بەهای هاوبەشی دەبن. ئیمانوێل کانت لە "ڕەخنەی عەقڵی پراکتیکی"دا باس لە "ئیمپێراتیڤی کاتێگۆریکاڵ" دەکات - ئەو یاسا ئەخلاقییەی کە دەبێت هەموو مرۆڤێک پەیڕەوی بکات: مامەڵە لەگەڵ ئەوانی تر بکە وەک ئامانج، نەک وەک ئامراز.

دووەم: دامەزراندنی سیستەمی عەداڵەت و یاسای کاریگەر، پێویستە یاسای توند دژی پیلانگێڕی و بەرخۆری و پێشێلکردنی تایبەتمەندی کەسەکان دابنرێت. جۆن ڕاولز لە "تیۆری عەداڵەت"دا باس لە عەداڵەت وەک دادپەروەری دەکات. سیستەمی یاسایی دەبێت چڵکاوخۆرەکان وەک پێشێلکارانی عەداڵەت سزا بدات. هابەرماس باس لە "دیموکراسی ڕاوێژکاری" دەکات. دەبێت یاساکان لە ڕێگەی گفتوگۆی دیموکراتیکەوە دابنرێن بۆ بەرەنگاربوونەوەی چڵکاوخۆری.

سێیەم: بنیادنانی کەلتووری داهێنان و پاراستنی تواناکان، کۆمەڵگەی مەدەنی و دامەزراوەکان دەبێت خاوەن ڕا و توانستە جیاکان و داهێنەران بپارێزن و ڕێزیان لێبگرن، نەک ڕێگە بە چڵکاوخۆرەکان بدەن تێکیانبشکێنن. ئەمارتیا سێن لە "توانایی و ئازادی"دا باس لەوە دەکات کە گەشەی مرۆیی پێویستی بە پاراستن و گەشەپێدانی تواناکانە.

چوارەم: دروستکردنی میکانیزمی بەرگری کۆمەڵایەتی، پیێر بوردیۆ باس لە "هابیتوس" دەکات - ئەو کردار و باوەڕانەی کە لە ناخەوە دێن. دەبێت هابیتوسێکی نوێ دروست بکرێت کە تێیدا چڵکاوخۆری ڕەتبکرێتەوە و شەرمەزار بکرێت. پوتنام و جەیمس کۆڵمان باس لە "سەرمایەی کۆمەڵایەتی" دەکەن. دەبێت تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەهێز بکرێن بۆ ئەوەی چڵکاوخۆرەکان نەتوانن کار بکەن.

پووختەی باس، بەرەو کۆمەڵگەیەکی ڕەسەن.

چڵکاوخۆرەکان نیشانەی نەخۆشی قووڵی دەروونی و کۆمەڵایەتی و سیاسی و مەدەنی کۆمەڵگەن. ئەوان وەک میکرۆب لە جەستەدا بڵاودەبنەوە، گەندەڵی و تەشەنە دروست دەکەن و دەکەونە تیرۆرکردنی کەسێتی کەسانی تر. ئیمانوێل لیڤیناس لە فەلسەفەی ئەخلاقدا باس لە بەرپرسیارێتی بێسنوور بەرامبەر بە "ئەوی تر" دەکات. ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ چڵکاوخۆری پێویستی بە وەرگرتنی بەرپرسیارێتی ئەخلاقی هەیە - نەک تەنها بۆ پاراستنی خۆمان، بەڵکو بۆ پاراستنی کۆمەڵگە بەگشتی.

بەڵام وەک چۆن جەستە دەتوانێت خۆی لە میکرۆب بپارێزێت، مەدەنیەت و دامەزراوەکانیش دەتوانن خۆیان لە چڵکاوخۆرەکان پاک بکەنەوە و بپارێزن. ئەمە پێویستی بە "گۆڕانکاری پارادایمی" هەیە - وەک ئەوەی تۆماس کوون باسی دەکات لە فەلسەفەی زانستدا. پێویستە هەمووان وەک تاکەکانی کۆمەڵگە بەرپرسیارێتی هەڵبگرین. دەبێت چڵکاوخۆرەکان ئاشکرا بکەین، ڕێگەیان پێ نەدەین، دەبێت کەلتوورێک دروست بکەین کە تێیدا داهێنان و ڕاستگۆیی بەرز بنرخێندرێت. هایدگەر دەڵێت "زمان ماڵی بوونە". با زمانمان ببێتە ماڵێک بۆ ڕاستی و داهێنان، نەک بۆ درۆ و چڵکاوخۆری. تەنها بەم شێوەیە دەتوانین کۆمەڵگەیەکی ڕەسەن دروست بکەین - کۆمەڵگەیەک کە تێیدا هەر کەسێک دەرفەتی هەبێت بگاتە "بوونی ڕەسەن"ی خۆی.
____________________________________________
پەراوێزەکان:
بوونی ناڕەسەن: چەمکێکی بنەڕەتییە لە فەلسەفەی هایدگەر، بە مانای ئەو شێوازەی بوونە دێت کە مرۆڤ کەسێتی ڕاستەقینەی خۆی لەدەست دەدات و دەبێتە بەشێک لە "زۆرینە"ی بێناسنامە.
پارازیتی: بوونەوەرێک کە لەسەر حسابی بوونەوەرێکی تر دەژی.
ئەگزیستانسیالیزم: ڕەوتێکی فەلسەفییە کە جەخت لەسەر ئازادی تاک، بەرپرسیارێتی و هەڵبژاردن دەکاتەوە. سارتەر یەکێکە لە نوێنەرە سەرەکییەکانی.
فینۆمینۆلۆژی: لقێکی فەلسەفەیە کە جەخت لەسەر لێکۆڵینەوەی دیاردەکان دەکاتەوە هەروەک چۆن خۆیان دەردەکەون.
ئینتێنشناڵیتی: بە مانای ئەوە دێت کە هۆشیاری هەمیشە ئاراستەکراوە بەرەو شتێک.
پانۆپتیکۆن: دیزاینێکی زیندانە کە جێرێمی بێنتام داینا، فۆکۆ وەک مێتافۆرێک بۆ چاودێری و کۆنترۆڵی مۆدێرن بەکاری دەهێنێت.
سیمولاکرا: کۆپییەک کە هیچ ئەسڵێکی نییە، واقیعێکی ساختە جێی واقیعی ڕاستەقینە دەگرێتەوە.
دیالێکتیک: میتۆدێکی فەلسەفییە کە جەخت لەسەر پەیوەندی نێوان دژەکان دەکاتەوە.
پڕۆجێکشن: میکانیزمێکی بەرگرییە کە کەسێک خەسڵەتە ناپەسەندەکانی خۆی دەخاتە سەر کەسانی تر.
ئیمپێراتیڤی کاتێگۆریکاڵ: بنەمایەکی ئەخلاقی کانتە کە دەڵێت: بەپێی ئەو بنەمایە کار بکە کە دەتەوێت ببێتە یاسایەکی گشتی.
هابیتوس: چەمکێکی بوردیۆیە بۆ ئەو ئامادەکارییە جەستەیی و دەروونییانەی کە لە ڕێگەی ژیانی کۆمەڵایەتییەوە پەیدا دەبن.
گۆڕانکاری پارادایمی: گۆڕانکارییەکی بنەڕەتییە لە چوارچێوەی بیرکردنەوە و تێگەیشتن، چەمکێکی تۆماس کوونە لە فەلسەفەی زانستدا.

ماڵپه‌ڕی ئه‌رسه‌لان مه‌حمود