|
چەند سەرنجێک
لەسەر پرۆسەى هەڵبژاردنى داهاتووى عێراق و کوردستان.
نەجیبە مەحمود
کەباس لە هەلبژاردن دەکەین بیگومان دەبێ
ئاۆریک لە جۆرى حوکمرانى بدەینەوە ، حوکمرانیش دوو جۆرى هەیە.
یەکەمیان دیکتاتۆریە ، دووەمیان دیموکراسیە ،ئیمە لیرەدا کە بمانەویت
باس لە هەلبژاردن بکەین بیگومان دەبیت پەیوەستى بکەینەوە بە
دیموکراسیەتەوە، چونکە پیکەوە بەستنیکى دیالکتیکى لە نیوان هەر
دووکیاندا هەیە ، لەبەر ئەوەى لە سیستمى دیکتاتۆریدا هیچ بایەخیک بە
راى گەل نادریت حوکمرانى تیایدا پەیوەستە بە پێراستنى بەرژەوەندى
بژاردەیەکى حوکمرانى و هیچى تر .لەم قۆناغە دا هەلبژاردن وچۆنیەتى
بەریوەبردنى ئەم پرۆسە دیموکرا تیە بۆتە باسى گشتى و قسەى رۆژ لە
ولاتەکەماندا زۆر پیویستە ،شیکردنەوەیەکى واقیعیانەى پیکهاتەى
کۆمەلگاکەمان لەبەرچاوبگرین ، لا ى هیچ کەس نامۆ نیە لەم نیشتیمانەى
ئیمەدا خەلکانیکى جیاواز دەژین و بەرژەوەند یەکى بالا پیکەوەى گرآ داون
،پیکهاتەى خەلکى عیراق لە چەند نەتەوەیەک پیکهاتووە ئەویش عەرەب وکورد
و تورکمان و کلد وئاشور ، ویراى بوونى چەند ین نەتەوەى جیاواز ى خاوەن
زمان و فەرهەنگ و کەلەپور و کلتور و داب ونەریتى جیاواز ، چەندین ئا
ینیش هەن کە بریتین لە موسلمان و مەسیحى و جولەکە و (هەرچەندە جولەکە
ئیستا نەماون ئەگەر مابن زۆر کەمن ) لە نیو ئەم ئاینەش بە تایبەتى
موسلمان بە دوو مەزهەبى زەق دەبینریت کە دەورى سەرەکى دەبینن لە
بنیادنانى داهاتووى عیراقدا، ئەوانیش پیکهاتوون لە زۆرینەى شیعەو
کەمینە یەکى سووننە ،بەلام بە دریژایى میژووى عیراق چەندین حکومەتى یەک
لە دواى یەکى عیراقى کەمینە ى سوننە هەمیشە تییدا بالادەست بووە .
لیرە دا ئەوەى زیاتر مەبەستمە جەختکردنەوەیە لەسەر پرۆسەى هەلبژاردن کە
دەبیت زۆر بە وریایى مامەلەى لەگەلدا بکریت بە تایبەتى لە ولاتیکى وەک
عیراقدا کە پرە لە کیشمەکیش و ململانآ ى خویناوى کە زۆر جێر دوژمنانى
دەرەکى بە سوودى خۆیان رۆل لەو مەسەلەیە دا دەبینن ،کە دەلیم بە وریایى
مامەلەى لەگەلدا بکریت مەبەستم لە خەفەکردنى دەنگدان و ساختەکردن لە
پرۆسەکەدا نیە ، بەلکو زیاتر مەبەستم دووبارە بوونەوەى
ئەوئەزموونانەیەکە میژوویەکى نزیکى رابردوودا لە ئەلمانیا و جەزائیر
گوزەراوە ،بەتایبەتى هاتنە سەر دەسەلاتى نازیەکان و دەرکەوتنى هیتلەر
ودروست بوونى ئەو کارەساتانەى لە جەنگى جیهانى دووەم بەسەرجەم
مرۆفایەتیدا هات وجگە لە بردنەوەى دەنگەکانى خەلکى جەزائیر لە
بەرژەوەندى سەلەفیە توندرەوەکانى ئەو ولاتە .
لەم بارەیەوە پیویستە زۆر بەریک وپیکى جەخت لەوە بکریتەوەکە :
1- دەستەیەکى هەلبژاردنى خاوین وبیلایەن پیکبهینریت بۆ ئەژمار کردنى
دەنگەران و دیارى کردنى نەتەوەو رەگەز و تەمەن و بنەرتیان .
2- مەلبەندەکانى دەنگدان دیارى بکریت بە پێى هەریمەکان و یان مەلبەندى
گەورە وبچووک بەسەر ناوچە جیا جیا کان هەر ناوچەیەک چەند مەلبەندیکى
تیدا دابنریت بە پێى پیویست
3-.سستمى دەنگدان دەبیت بەووردى رەچاو بکریت ، جێ ئەکەر بەتاک بیت ئەوە
سەر بەخۆش تواناى خۆ کاندید کردنى دەبیت ، بەلام ئەگەر بەلیست بیت
دەبیت بە هەمان شیوە ریگە نەدریت لەسەر حسابى خەلکى ناحزبى پیادە بکریت
چونکە (ستمى لیست ) رەنگە زیاتر گرفت بۆ حزبەکان دروست نەکات بەلام بۆ
خەلکى ناحزبى دەبیتە ریگر .
4- سستمى هەلبژاردن دەست نیشان بکریت (رەها _متلەق ) یان (ریژەیى
_نسبى) بیت ، بیگومان ئەگەر سستمى رەها پیادە بکریت ئەوسا زیاتر
لەبەرژەوەندى تاکە حزبیکدا زیاتر دەشکیتەوە و ئەنجومەنى وەزیرانیش بە
زۆرى لە کەسانى سەر بەوان دادەنرین ،بەلام ریژەیى بوارى فراوانتر
دەرخسینآ بۆ رۆل گیرانى زیاترى ئەوانەى لە مەیدانى سیاسیدا کار دەکەن .
5- رۆلى کەمە نەتەوایەتیەکان لەبەر چاو بگیریت ،چونکە ئەگەر یاسا یەکى
دادپەروەرانە بۆ ئەم کیشەیە پیادە نەکریت ئەوسا نەتەوەى زۆرینە دەبیت
بەتەوەى بالا دەست و بەدەر لەرەچاو کردنى مافەکانى کەمینە لەوانەیە
هەنگاو بنیت ،بەتایبەتى لەولاتیکى وەکو عیراق کە جگە لە عەرەب نەتەوەى
سەرەکى پیکهاتەى دانیشتوانى عیراقە ،ئەگەر بیتوو بەوردى مامەلەى لە
گەلدا نەکریت دەبیتە هۆى سەر نەکەوتنى ئەزموونەکەو لە بار چوونى .
بە شیوەیەکى گشتى هەنکاوەنان بەرە و هەلبژارد نیکى دیموکراسى ئازادانە
لە عیراقدا نویترین قۆناغى گواستنەوە یە بۆ دەرهیانى گەلانى عیراق لەو
سیا سەتە سەرکوتکەراییانەى لە میژووى رابردوو ولات لەسەر دەستى
حوکمرانى دەسەلاتدا و بەسەر یاندا سەپێوە .
سەبارەت بە کورد ستا نیش کەلە رابردوو دادوانزە سال بەر لە ئیستا لە
ئەزموونى هەلبژاردندا تیپەریۆە ،بەلام چۆن هەلبژادنیک؟ لاى هەموومان
ئاشکرایە کەلە سالى 1992 پرۆسەى هەلبژاردن لە کوردستاندا ئەنجێمدرا
،ناچینە ناو میکانیزمى بەریوەبردنى ئەو ئەزموونە بەسەر چووە کە دەبوایە
زۆر دەمیک بوو بگۆردرا بایە ، پەرلەمانى هەلبژاردراو هەلبوەشایەتەوە
وهەلبژاردنى دیکە ئەنجێم بدرایە ،بەلام ئەوەى جیگاى ئاماژە پیدانە
بەرنامەریژى چۆنیەتى پیادەکردنى پرۆسەکە بووکە :
یەکەم: بریار درا هەلبژاردنەکە (رەها) بیت و بەمەش دەستدریژى کرایە سەر
ما فى حزبەکانى تر و خەلکیش لە لایەن دوو زلهیزەکەى کوردستانەوە
پەرلەمانى دەسەلات پێوان کراو ئەنجێم دراو کوردستانیش لە نیوانیادا
دابەشکرا .
دووم : بایەخ نەدان بە لیژنەى چاودیرى سەرپەرشتى سندوقەکانى دەنگدان کە
ئەمەش ریگە خوشکەربوو بۆ ئەوەى ساختەى زۆر ئەنجێم بدرآ .
سێیەم : کرینى دەنگ وچەواشەکردنى خەلک وجولاندنى هەست وسۆزى
بەکارهینانى رق وکینەى ئەم وئەو لەو حزب و ئەو حزب .
چوارەم : رۆلى کەنالەکانى راگەیاندن بە خراپى لەخزمەت هەلبژاردنەکان ،
چونکە راگەیاندنەکان بەگشتى لە خزمەت هەلبژاردنەکان ، چونکە
راگەیاندنەکان بەگشتى لەخزمەت پروپێگەندەى حزبەکاندا بوو نەک هوشیارى
خەلکى .
پینجەم : نەبوونى چاودیرانى ریکخراوەکانى کۆمەلگەى مەدەنى لە بنکەى
دەنگداندا ئەمەش واى کردووە کە ململانآ لە نیوان حزبەکان زەق بیتەوەو
کیشە بۆ لیژنەکانى دادوەرى و سەرپەرشتیارانى سندوقەکان دروست بکات .
* کەواتە لەم بارودۆخەدا هەمووئەمانە وا دەخوازیت لە داهاتوو دا ئەم
خالانە رەچاو بکریت :
1-هەول بدریت میکانزمیکى گونجێو بدۆزیتەوە بۆ هەنگاونان لەسەندنەوەى
شەرعیەت لە پەرلەمانە حزبیەکەى ئەزموونى رابردوو.
2-بریارى یەکجێرى وەربگریت بۆ یەکگرتنەوەى هەردوو ئیدارەکە و
پیکەوەنانى حکومەتیکى یەکگرتوو بۆ هەریمى کوردستان .
3-بیر بکریتەوە لە کەنالیکى راگەیاندنى سەربەخۆ یى ناحزبى (تەلەفزیۆن
–ئیزگە-بلاوکراوە).بۆرەخساندنى هەل بۆ کاند یدە غەیرە حزبیەکان تا لەو
ریگەیەوە پروپێگەندە بۆخۆیان بکەن و لەلایەن خەلکەوە بناسرین .
4-بەرەچاو گرتن ودانانى ریژەى لە 25% ى کورسیەکانى بەلایەنى کەمى ریژەى
بەشدارى ژنان لە پەرلەماندا .
چی پیویستە بەر لە هەلبژاردندا ئەم ئەرکانە جێبەجێ بکریت :
1- دانانى بوودجەی تایبەتى بە مەبەستى پروپێگەندەو خەرجیە کانى تەرخان
بکریت بۆ پێلیوراوان .
2- دەبیت ئەزموونى رابردووى بکریتە وانە و پەند تاریگە بگیریت لە قۆرخ
کردنى هەردووئەنجومەنى یاسادانان و بەریوە بردن لەلایەن حزبە
گەورەکانەوە.
3- پیکهینانى لیژنەى سەرپەرشتیار وپیدانى دەورى کارو کاریگەر بۆ
سەرپەرشتى کردنى دەنگدان .
4- لیژنەى چاودیرى بۆ تۆمارکردنى خروقات و بەرگرتن لەو ریگا یانەى
بنەما سەرەکیەکانى هەلبژاردن پیشیل دەکەن .
5- بەرقەرار کردنى کەشیکى ئارام و ئازاد بۆ هاولاتیان بۆ ئەوەى بویرانە
دەنگى خۆیان بدەن بە نوینەرەکانیان .
6- لیژنەى بیلایەن لە خەلکانى شارەزا بۆ جیا کردنەوەى دەنگەکان دابنریت
بە دوور لە دەست تیوەردانى لاوەکى .
7- بوونى چاودیرانى ریکخراوەکانى کۆمەلگاى مەدەنى لە بنکە کانى دەنگدان
دا زۆر گرنگە..دەبیت بۆ سەرخستنى ئەزموونەکە ئامادە باشى تەواو
وەربگریت ولە (تشنجێت)وچەقو لە یەکتر سوین کە:
- هەموو بریارى تەواو بدەن بۆ ملکەچ بوون بۆ ئەنجێمەکانى هەلبژاردن .
- لەجیاتى کۆسپ و تەگەرە خستنە سەر یگەى یەکتر رابگە یەنین لە دواى
هەلبژاردن .
هەموو ئەمانە بەلایەک وبوونى نەتەوەیەکگرتووەکان ولیژنەى پسپۆرەکان ولە
گەرمەى هەلبژاردنەکان پیویستیەکى گرنگە ونابێ پشت گوێ بخریت وجەخت
بکریتەوە لەپیناوى بە ئەنجێم گەیاندنى هەلبژاردنى دیموکراسى و ئازادانە
، لیژنە تایبەتیەکانى لە مەیدانى هەلبژاردندا بوونیان هەبیت لە بوارى
سەرپەرشتى و چاودیرى .
لە هەمووشى گرنگتر دروست کردنى باریکى ئارام و تۆکمەى ئەوتۆیە دلنیایى
بۆ هاولاتیان دابین بکات لە مەترسى و هەرەشەى تیرۆریستان بیانپێریزیت .
جگە لە پەرلەمان دەبآ حکومەت کار بۆ پێلاوتنى چەندین کەسایەتى ناسراو
کە هەمیشە بە هەلویست ونیشتیمان پەروەر بوون بە ناوى ئەنجومەن کە ئەم
ئەنجومەنە دەبآ دەستیکى بالاى هەبآ بۆ رایى کردنى یاساو چارەسەر کردنى
کیشە کۆمەلایەتیەکان .
__________________________________
ئەم بابەتە لە رۆژنامەى راسان ژمارە(36) بەفرانبارى 2704
بلاوکراوەتەوە.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ووتارى (نەجیبە محمود) نوێنەرى ناوەندى
هاوبەشى رێکخراوەکانى ئافرەتان لە سلێمانى.
- بەشداربووانى کۆنفرانسى داخوازینامەى ژنى کورد .
- هاوڕێو هاوخەباتانى بزوتنەوەى ژنان .
- میوانانى کۆنفرانس .
بەوپەڕى شانازىیەوە سڵاوى ناوەندى هاوبەشى ڕێکخراوەکانى ئافرەتانى شارى
سلێمانیتان پێ دەگەیەنم ، ئەو ناوەندە کە من لەم کۆنفرانسەدا
نوێنەرایەتى دەکەم ، پێک هاتووە لە (9) ڕێکخراوو (2) کەسایەتى ژنى
دیارى ناو بزوتنەوەى خەباتى ژنانى کورد ، ئەو ناوەندە یەکێکە لە
چالاکترین نێت ۆرکەکانى داکۆکیکار لە مافەکانى ژنان لە کوردستان و
عێراقدا ، ئەو ڕێکخراوانەى لەم ناوەندەدا ئەندامن ، بریتین لە ڕێکخراوە
چالاکەکانى بوارى خزمەتکردن بە ژن و داکۆکیکار لە مافى یەکسانىو وەک
یەکى و هەریەکەیان خاوەنى چەندین پڕۆژەو بەرنامەى واقیعىیە کە دەبێتە
پێڵپشتى ژنانى کورد بۆ دوورخستەوەیان لە چەوساندنەوەو دەست درێژى و
توندو تیژى ، لە هەمان کاتدا ئەم ناوەندە لە ڕێگەى ڕێکخراوو کەسایەتىیە
ئەندامەکانیەوە ، بوارى خۆ ڕێکخستن و گروپ دروست کردن و بەدواداچوون و
پشتیوانى کردنى بۆ هەموو داخوازى و پێداویستىیەکانى ژنان ڕەخساندووە و
لەم بوارەشدا چەندین چالاکى نواندووە.
ئەندامانى کۆنفرانسى داخوازینامەى ژنى کورد :
زەمینەى دروست بوونى ئەو ناوەندە داکۆکیکارە لە مافەکانى ژنى کورد ،
زەمینەى ڕەخساوى سەردەمى ئازادى مرۆڤى کوردە لەپێش ڕاپەڕینە مەزنەکەى
ساڵى 1991 ى خەڵکى کوردستان ، ئەو ڕاپەڕینەى کە ژن و پیاو تیایدا
کارامانەو بێ جیاوازى ڕۆڵى خۆیان تێدا بینى و ژنانى کورد بە هاوشانى
پیاوەکان ڕاپەڕین و خوێنیان بەخشى و دەزگا سەرکوت کەرەکانى ڕژێمى بەعسى
فاشیستىیان ڕووخاند . ڕاپەڕینى ئێمەى ژنان و براو هاوسەرە پیاوەکانمان
لە (13) ساڵ لەمەو بەردا بەگژداچونەوەى سیاسەتى ( جینۆساید و تەعریب و
تەبعیس و تەرحیل و تەهجیر ) ى ڕژێمى بەعسى فاشیست بوو ، ئەو ڕژێمەى کە
جیاوازى نەکرد لە نێوان ژن و پیاوو گەورەو مناڵ و دەستى نەپێراست لە
بەکارهێنانى توند ترین و دڕندانەترین شێوازى سەرکوتکردن دژى خەڵکى
کوردستان و بەبەرنامەى داڕێژراوو پێش وەخت سیاسەتى جینۆسایدى بەسەر
ئێمەدا جێبەجێ کرد و لەو چوارچێوەیەدا بەگازى کوشندە (5000) پێنج هەزار
ژن و پیاوو منداڵى لە هەڵەبجەدا شەهید کردوو نزیکەى (13000) هەزار کەسى
تریشى بریندارو ئاوارە کرد ، تاکو ئێستاش ئاسەوارى خراپى ئەو گازە
کوشندەیە لە جەستەى زۆر لە ژنانى هەڵەبجەدا ماوە و توشى چەندین جۆرى
نەخۆشى وەک ( شێرپەنجەى خوێن ، نەزۆکى ، نەخۆشىیەکانى هەناسە ،
نەخۆشىیەکانى پێست ) و چەندین نەخۆشى جۆراوجۆرى ترى کردوون . هەر دوا
بەدواى کارەساتى هەڵەبجەو لەهەمان ساڵدا ( ساڵى 1988) لە فراوانترین
پرۆسەى لەناوبردن و قڕکردنى مرۆڤ لە کۆتایى سەدەى بیست دا ، ڕژێمى
بەعسى ڕووخاو ( پرۆسەى ئەنفال ) ى بەدناوى بە پێنج قۆناغ لە کوردستاندا
جێبەجێکرد، لەم پرۆسەیەدا نزیکەى (5000) گوندو شار و شارۆچکە بەدەستى
سوپێى بەعس خاپور و سوتماک کران و ژێرخانى ئابوورى کوردستان وێران کراو
(182000) ژن و پیاوى کوردى تیادا بێسەرو شوێن کراو چەندین کچى کورد لەو
پرۆسەیەدا وەک عەبد بە ووڵاتە عەرەبىیەکان فرۆشران ، لە نێوانیاندا ئەو
(18) کچەى کە دۆکیومێنتى مخابراتى عێراقى باسیان دەکات کە فرۆشراون بە
کۆمارى میێرى عەرەبى ، جگە لەو شێوازى ئاشکرایانەى کوشتن و بڕین ،
ڕژێمى بەعسى بەدەستى سوپێ داگیرکەرەکەى زیاتر لە (15) ملیۆن مینى لە
خاکى کوردستاندا چاندووە کە هەمیشە و بەبەردەوامى هەڕەشەن بۆسەر ژیانى
ژن و پیاوو مناڵى کورد ، قوربانیانى ئەم سیاسەتى مین ڕێژکردنە تەنها لە
نێوان ساڵانى 1991 بۆ 2001 گەیشتۆتە نزیکى (9600 ) کەس لە ژن و پیاوو
لە نێوانیشیاندا (3500) منداڵى تەمەن خوار پێنزە ساڵى تێدایە .
بەشدارانى کۆنفرانس :
هەمووان دەڵێن ( جەنگ ماڵ وێرانکەرە ) ، بەڵام ئێمەى ژنان دەڵێین کە
زۆربەى ماڵوێرانى و قوربانىیەکە بەر ئێمە کەوتووە ، ئێمە زۆرترین
زەرەرمەندین ، چونکە ئێمە یان دەکوژرێین یان کەم ئەندام و بێچارە دەبین
، یان براو مناڵەکانمان دەکوژرێن جەرگ سوتاو دەبین، یان مێردەکانمان
دەکوژرێت و بێوەژن دەکەوین ، ئەوساش کۆمەڵگا ڕەحممان پێناکات و و بە
چاوێکى نزمتر سەیرمان دەکات و توشى چەندین کێشەو تەنگ و چەڵەمەمان
دەکات ، کە ئەمەش باجى کلتورى کۆن و دواکەوتووە کە ژنان لە بەشێکى زۆرى
دنیادا پێوەى دەناڵێنن .
ئامادەبووانى کۆنفرانسى داخوازینامەى ژنى کورد :
ڕاپەڕینى خەڵکى کوردستان بە ژن و پیاوەوە ، تەنها دژى دەسەڵات و سوپێى
ڕژێمى بەعس نەبوو ، بەڵکو ڕاپەڕینى ڕیشەیى بوو دژى هەموو کاریگەرى و
سیاسەتە چەوتەکانى ئەو ڕژێمە کە لەماوەى (30) ساڵى پێشودا هەوڵى
چەسپێندنى دەدا و دەیویست بیکات بە بەشێک لە ڕەوشتى کۆمەڵى کوردەوارى و
پیادە بکرێت . ئەو ڕژێمە دەیویست نەک ژن مافى نەبێت ، بەڵکو دەیویست
مرۆڤیش مرۆڤ نەبێ و ئیرادەى نەبێ .. بۆ سڕینەوەى ئەم سیاسەتە ، ڕاپەڕین
بەتەنها بەس نەبوو … بەڵکو چەندین چاکسازى و خۆرێکخستنەوەو گۆڕانکارى
پێویست بوو … ئالێرەدا ڕۆڵى گرنگى خەڵکانى پێشکەوتخواز لەناو ژنان و
پیاوانى کوردا دەرکەوت ، ڕێکخراوەکان پێکهێنران ، ناڕەزایىیەکان لەسەر
پیادەکردنى ئەو ڕەوشتە نەشیاوو نادروستانە بەرامبەر بە ژنان لە
کۆمەڵداو لەبەردەم یاسادا زیادیان کردوو کران بەیاداشت و بەرزکرانەوە
بۆ دەسەڵاتى کوردى … لێرەدا پێویستە ئەوە بڵین کەدەست کەوتەکانى
ڕێکخراوەکانى ژنان و ئافرەتان لە کوردستاندا کەم نین ، بەڵام هێشتا زۆر
ماوە بکرێت و بەدەست بێت :
- ڕاستە بڕیارى (59) دەرچووە و ڕێگرى دەکرێت لە کوشتن بە بیانوى ناموس
پێرێزىیەوە ، بەڵام هێشتا ئەم جۆرە توندو تیژىیە هەرماوە .
- ڕاستە یاساى (62) دەرچووەو ڕێگرە لەبەردەم کولتورى دوو ژنەدا بەڵام
هێشتا بن بڕنەکراوە .
- ڕاستە لێپرسینەوە هەیە بەرامبەر بەهەر توندوتیژىیەک ، بەڵام هێشتا
توندوتیژى دژ بەژنان هەرزاڵ و باوە .
سڕینەوەى ئەم ئاسەوارە خرپێنە لە کلتورى باودا ، خەباتى دەوێ ،
تێکۆشانى دەوێ ، لەوەش گرنگتر یەک ڕیزى و یەک دەنگى ژنانى دەوێ ،
ماندونەبوون و دانەمرکانەوەى دەوێ ، لەهەمان کاتدا هەڵمەتى ووشیارى
دەوێ ، چونکە هەرچەندە یاساکانیش مودرێن و پێشکەوتوو بن گەر ژنان وشیار
نەبن ئەوا هەر دەست درێژى دەکرێتە سەریان و مافەکانیان دەخورێت ،
لەبەرامبەریشدا بەشێک لە ژنان بێباکانە و زۆر نادروستانە وەک ئەوەى
چارەى تریان نەبێت خۆیان دەسوتێنن و کێشەکانیان نەک چارەسەر ناکەن
بەڵکو گەورەترى دەکەن ،ئەم تەقلیدە باوەى تۆڵەکردنەوەى ژنان لە
دەوروبەرى ( خۆسوتاندن ) و بێ دەربەسى بەرامبەر ئاکامەکەى ، لەلاى
پیاوان قۆستراوەتەوە و زۆر جێر پیاوان دەستیان هەیە لە سوتاندنى
هاوسەرو خوشکەکانیدا و لەکۆتایشدا هەر ژنەکان دەکەنەوە بە خەتابار ، لە
لێکۆڵینەوەیەکى مەیدانى یەکێک لە ئافرەتە چالاکەکانى بوارى مافەکانى
ژنان ، دەرکەوتووە ئەو ژنانەى کە خۆیان کوشتووە یان خۆیان سوتاندووە لە
نێوان ساڵانى (2001-2002 ) دا تەنها لە هەردوو پێرێزگاى هەولێرو
سلێمانىدا گەیشتۆتە (297) ئافرەت ، لەگەڵ ئەمەشدا لەئاکامى توندوتیژى
بێسەرو بەرى کۆمەڵگا دژ بەژنان و بەبیانووى شەرەف پێرێزىیەوە لەساڵانى
(1991 تاکو 2000) لە سنورى هەرێم لە سنورى هەرێمکەى (1500) ئافرەت
کوژراون .
بەڕێزان بەشدارانى کۆنفرانس :
ئالێرەدا ئێمە وەک ناوەندى هاوبەشى ڕێکخراوەکانى ژنانى کوردستان لە
سلێمانى ، بە پێویستى دەزانین کە پەیامى هاوپشتى و هاوخەباتى بۆ سەرجەم
ڕێکخراوەکانى ژنانى کورد لەدەرەوەو ناوەوەى کوردستان بەهەر چوار
پێرچەکەیەوە دووپێت بکەینەوە و پەیامیشمان بۆ سەرجەم ژنە
ئازادیخوازەکانى کوردو ژنە دۆستەکانى کورد لە ئەوروپێ ئەوەیە کە
پشتگیرى ماف و داخوازىیەکانى ژنانى کورد بن لەهەر کوێیەک هەن ،
بەتایبەت دەمانەوێت هەموو لایەک بانگهێشت بکەین بۆ پشتگیرىکردن لە
"دۆکیومێنتى داخوازینامەى ژنى کورد " کە تاکە ئامانجى گرنگ و دیارى ئەم
کۆنفرانسەیە .
ئامادەبووانى کۆنفرانس :
بۆ ئەم قۆناغەى ئێستاى ژنى کورد یەک هەڵوێستى ، یەک پەیامى ، یەک دەنگى
، یەک ڕێزى لە گرنگترین پێداویستىیەکانى داکۆکى کردنە لە مافەکانمان و
گەرەنتى سەرکەوتنى خەباتمانەو هۆکارى سەرەکیشن بۆ شکاندنى تەوقى بەکەم
زانین و چوارچێوبەندى بەشدارى ژن بەڕێژەى 25 % لە پلەو پۆستە دیارەکانى
دەسەڵاتدا ، بۆیە دەخوازین ئەو یەک دەنگىیە چەندى زووە بێتە دى .
لەکۆتایدا ، بەو پەڕى ڕێزەوە سەرى پێزانین و نەوازش لە ئاست خەبات و
ماندووبوون و خوێن ڕشتنى ئەو ژنانەى بوونەتە قوربانى ئەو ڕێگایە
دادەنەوێنین کە ئێستا ئێمە لەسایەى تێکۆشانیاندا بێباکانە لە ماف و
داخوازىیەکانمان دەدوێین و پێدادەگرین .
ئێوەش ئامادەکاران وڕێکخەران و بەڕێوەبەرانى" کۆنفرانسى داخوازینامەى
ژنى کورد " .
شادو سەربەرز و سەرکەوتوو بن ..
____________________________________________
ئەم ووتارەلە بەروارى 22/6 / 2004 کۆنفرانسى بەریتانیا دا خۆیندرایەوە
- وەلە23/6 /2004 لە کوردستانى نوێ بلاوکراوەتەوە.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
گۆڕینى یاسا دەتوانێ مافەکانى ئافرەت
دەستەبەر بکا.
هاتنە مەیدانى ئافرەتان چەند پەیوەندى بە هۆشیارى ئافرەتانەوە هەیە
،هیندەش پەیوەندى بە ریکخراوبوونیانەوە هەیە .لە ژیر بالى رژیمە یەک لە
دواى یەکەکانى عیراق ،ئافرەتانى کورد لە کەمترین ما فە سەرەتا ییەکانى
خۆى بآ بەش کراون ،هەموو ئەو یاسایانەى داریژراون ،لانى کەمى مافى
ئافرەتانى رەچاونەکراوە ،بەلکو بە پیچەوانەوە بۆتە هۆى زیاتر
چەوسانەوەى ،هەر بۆیە ئەو هەلەى دواى راپەرین هاتە ئاراوە تا رادەیەک
زەمینەیەکى رەخساندبۆ کارى ریکخراوەکان و کۆمەلیک ریکخراو بە شیوازى
جۆراوجۆر دریژەیان بە تآکۆشانیان دا،بەمەبەستى هۆشیار کردنەوەى
ئافرەتان و داواکردنى لانى کەمى مافى ئافرەتان لە بوارى کۆمەلایەتى و
یاسایى دا ، لەگەل هەول و کۆششى ئەو ریکخراوانە تیرۆرو تۆقاندن ورەشە
کوژى وسوکایەتى کردن بە ئافرەتان بەردەوام بووە وبگرە هەندیک کات لە
زیاد بونیشدا بووە لەژیر برووبیانوى جۆراو جۆر داو ،یاساو دەسەلاتیش
هیچ هەلویستیکى نەبووە و بگرە هەندى کات بۆتە حەشارگە ،وتاوانبارانى لە
سزا پێراستوە ،بەلام لەم چەند سالەى دوایى هاوکارى نیوان ریکخراوەکان و
پیک هینانى ناوەندى هاوبەشى ریکخراوەکان ،ئەوەى سەلماند کە بە
یەکگرتویى و هاوکارى کردنى گشت لایەک دەتواندریت کارى باش و بەرهەم هین
بیتە ئەنجێم .
بەهەول وکۆششى سەرجەم ریکخراو لایەنەسیاسیەکان ،چەندین یاداشتنامە بۆ
دەسەلاتداران ودەربرینى نارەزایى لە دژى تیرۆرو توندوتیژى وپیشیل کردنى
مافەکانى ئافرەتان ئەوە بوو لەدواى هەردوو ریپیوانەکەى (8/3/1999 ) ولە
(8/3/200 ) کارى باش کرا بەتایبەت بۆ گۆرینى یاساو ئامادە کردنى بەدیل
بۆ یاساى بارى کەسیتى (الحوال الشخصیة)و لە مانگى 4/2000 بریارى (59
-62 )دەر کرا .ئەگەر تیشکیک بخەینە سەر بریارى (59 ) کە تایبەتە بە
تاوانى شەرەف پێریز ،کە بە پێ ئەم بریارە چیتر بە هەردوو برگەى
(130_132 ) یاساى ژمارە (111) ى سزاى عیراقى کار نا کرآ کە سزاى
بکوژانى ئافرەتان سووک دەکەن بەلام بە پێ بریارى (59) لە مەو دوا بکوژى
ئافرەتان وەک تاوا نبارى یاسایى لە دادگا دا مامەلەیان لەگەل دا دەکرآ
ئەمەش بۆ خۆى سنور دانان و ترس دەخاتە بەردەم ئو کەسانەى کە بیانوى
شەرەف پێریزیەوە زۆر جێر تاوانى ئەم جۆرە بە ئەنجێم دەگەیەنیت ئەو
بریارە لە بەرژەوەندى ئافرەتان دایە و دەبیتە هۆى ئەوەى کە بەشیک لە
مەینەتیەکانى سەر شانى ئافرەتان سووک بکات لەرووى یاسایى یەوە ، هەر
چەندە یاسا لە هەموو کات و ساتیکدا پیویستى بە لایەنى جێبەجێ کردن هەیە
، چونکە هەندیک بەندى یاسایى (الحوال الشخصیة )هەیە ئەگەر جیبە جێ
بکریت لە بەرژەوەندى ئافرەتان دایە ، بەلام بەهۆى نارەوشنى برگە
کانیەوە دەتواندریت بە شیوازى تر لیک بدریتەوە و لەوآ دا مافە
بنەرەتیەکەى ئافرەتان جێبەجێ نەکرێ ، زۆر کاتیش بریارى یاسایى و جیبە
جێ کردنى ناتوانآ ئەو پەرژینە کۆملایەتیە توندو تۆلە بشکینآ ،ئەگەر
کۆمەلگا پشتگیرى لى نەکات ،زۆر کات ئەو ئافرەتانەى کە ژنیان بەسەر دیت
شەرم و ترس وهەرەشە وایان لى دەکات بىدەنگ بن یاخود بە پێ خۆیان بچن
ورەزامەندى خۆیان دەرببرن ،لە بەر ئەوەى ئەرکى گەورە زیاتر دەکەویتە
سەر ریکخراوە کانى ئافرەتان وکەنالەکانى راگەیاندن بۆ هۆشیار کردنەوەى
کۆمەل بە گشتى و ئافرەتان بەتایبەتى بەرامبەر بە مافەکانیان تا بگەنە
ئەو ئاستەى کە خۆیان داواى مافى خۆیان بکەن و نزیک ببنەوە لە
ریکخراوەکانى ئافرەتان لەو کاتەشدا یاسا بە هەموو شیوەیەک پشتکیرى لى
ئەکات .
دەربارەى یاساى (الاحوالى الشخصیة) وبریارى (62 ) ئەوگۆرانکارییانى
کراون یەکجێر کەمن و بەهیچ جۆریک مافى هاونیشتیمانییەتى ئافرەت وەک
رەگەزیکى یەکسان بە پیاومسۆگەر ناکەن ئەمەش بە پێی داوا وخواستى
ریکخراوەکان نەبووە بەلکو هەندێ برگەى زۆر نارۆشنن،بەوپییە دەتوانین
بلیین ئەم گۆرانکارییە بچوکانە بۆ چارەسەر نەبووە بەلکو بۆ پێساو
هینانەوە بووە بۆ یاساى پیشوو ئەگەر سەیرى یەکە یەکەى برگەکان بکەین
لەسەر (مارەیى –تەلاق –زەواج –میرات ) هەر قسەى لى نەکراوە کە ئەمانەن
بوونەتە هۆى ئیدامە دانى چەوسانەوەى ئافرەتان ،فرە ژنیەکەش زۆر
نارەوشنى پیوە دیارە کە باس لە ئافرەتى نەخۆش دەکات یا مندالى نەبیت
هەق بە پیاو دەدات کەژنى دووەم بهینیت بەلام بەلام بە هیچ شیوە یەک باس
لە لە مافى ژن ناکات ئەگەر هاوسەرەکەى نەخۆش و نەزۆک بوو .
* میرا دەبوایە گۆرانکارى تیدا بکرایە ،ناکرێ وەختیک کە یاسا بگۆردرێ
بە یاسایەکى یەکسان لە هەندێ بەندا ئافرەت مرۆف بیت و لە هەندیکى تردا
نیوە مرۆف بیت یاساکە دەلى :ئەگەر براکەى خۆى ویستى لە حەقى خۆى خۆش
بیت دەتوانێ بیدات بە خوشکەکەى ن بە بیانوى ئەوەى کە ئەمە لە شەریعەتدا
هاتووە ئەمەش بەردەوامى دەدات بە چەوسانەوەى ئافرەتان بۆیە بۆ گۆرینى
یاسا پیویستە پشت بە بەندەکانى مافى مرۆف ببەستریت .
* تەمەنى هاوسەریتى خۆى 18 سالە بەدیلى ریکخروەکان بە هەمان شیوەیە
هەتا لە زۆربەى ولاتان تەمەنى 18 سال بە تەمەنى یاسایى دادەنرێ ولە
خوار 18 سال بە تەمەنیکى هەرزە کار دادەنرآ لەو کاتانەدا بریار دان سەر
پیى دەبیت و لە دواییدا پەشیمان دەبیتەوە .
* گۆرینى وشەى( ناشز ) لە یاسادا بە (عەدم المتاوعە) کە بە ماناى ملکەچ
بوونى ئافرەتان بۆ میردەکانیان دیت ئەمەش بۆ خۆى پیشیلى مافى
ئافرەتەکەیە کە لە کاتى جیابونەوە لە (2)سالەوە کراوە بە (6) مانگ هەر
چەندە لەو شەش مانگەش پیویست نەبوو بەلام لە (2) سالەکە باشترە چونکە
زۆر جێر ئافرەتەکە لە پیناوى ئەوەى زووتر جیا ببیتەوە ئەوەندە هاتووچۆ
ناکات ناچار چاو پۆشى لە مافى خۆى دەکرد.
سەربارى ئەوەى ئەو تیبینیانەمان هەیە لەسەر ئەو گۆرانکارییە کەمە کە
لەبوارى یاسادا کراوە بەلام نابیت واتا بگەین هەتا ئەگەر گۆرانکارى زۆر
بنەرەتیش لە یاساى (الحوالى الشخصیة) وئە ودواى یاساکانى تردا
لەبەرژەوەندى ئافرەتاندا بکریت بەلکو ئەرکى ئیمەى ریکخراوەکان ئەو
خەلکانى یەکسانخوازو نوخبەى رۆشنبیرانە کە کاریکى گەورە بکەین لە بوارە
جیا جیاکاندا لەوانە پیش هەر هەنگاویکى تر پیویستە لە بوارى کلتوریدا
هەروەها دەبآ خەباتى ئافرەتان بەسەر بەخۆییەکى زیاترەوە بیتە مەیدان و
وەک هیزیکى کۆمەلایەتى و کارگەر، کار بۆ گۆرانکارییە بنەرەتیەکان لە
بونیادە کۆمەلایەتییە کۆنەکان ولەبوارى ئابورى سیاسیدا بکەین کە لە
ئەنجێمى ئەمانەش کۆمەلگا دەچیتە دۆخیکى نۆیوە وژینگەیەک مسۆگەر دەبیت
کە تیایدا دەتوانیین داکۆکى لە ئافرەتان بکەین .
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
مێزگردى بڵاوکراوەى (یەکسانى) سەبارەت
بەگۆڕینى قانونەکانى ئەحوال شەخسى و وەستانەوە بەدژى تیرۆرى ژنان.
خوێنەرانى ئازیزى یەکسانى! سەر لەبەیانى رۆژى 17/6/1999 نەجیبە کریم
مێزگردێکى بۆ بەڕێزان نیشتمان کەمال نوێنەرى یەکێتى ئافرەتانى
زەحمەتکێشان لەناوەندى هاوبەشى رێکخراوەکان، نەجیبە مەحمود نوێنەرى
کۆمەڵەى ئافرەتانى کوردستان لەناوەندى هاوبەش، نازەنین ێالح لێپرسراوى
سەنتەرى پێرێزگارى ژنان لەکوردستان، روناک فرج جێگرى سەرنووسەرى
رۆژنامەى ژیانەوە.. سازدا ئەوەى لێرەدا بڵاوبۆتەوە بەشى یەکەمى ئەو
مێزگردەیە..
چەند ساڵە رێکخراوەکانى ژنان لەکوردستان و لایەنگرانى مافەکانى ژنان
باس لەگۆڕینى قانونەکانى ئەحوال شەخسى و قەدەغە کردنى تیرۆرى ژنان
دەکەن لەکوردستان لە8ى مارسى ئەمساڵدا رێکخراوەکانى ژنان رێپێوانێکى
گەورەیان بۆ ئەم مەبەستە ساز کردو هێزێکى جەماوەرى بەرین لەدەورى
دروشمەکانى ئەم رێپێوانە کۆبووەوە، لەو دروشمانەش:
* گۆڕینى قانونەکانى الاحوال شەخسى و مەدەنى هەنگاوێکە بۆ بەدیهێنانى
کۆمەڵگایکى مەدەنى.
* قەدەغە کردنى تیرۆرى ژنان و سزا دانى تاوانباران.
* نەهێشتنى ێوڵحى عەشایەرى کە ژنان تیایدا وەک کاڵایەک مامەڵەیان پێوە
دەکرێت.
بەڕێز نیشتمان کەمال، دەتوانى رەخنەى ناوەندى هاوبەشى رێکخراوەکانى
ژنانمان لەقانونەکانى ئەحوال بۆ روون بکەیتەوە، هەروەها ئەم ناوەندى
لەسەر چ بنەمایەک رەخنەى لەقانونەکان هەیە؟
نیشتمان کەمال: بەڕاستى ئەگەر چاوێک بەقانونەکانى ئەحوال شەخسیدا
بخشێنیین، دەبینین کە هەمووى تەئکید لەپلە دوویى و بێ توانایی و
سودزدارى ژن و زاڵ بوونى سۆزى بەسەر عەقڵدا دەکاتەوە، ئێمە رەخنەى
خۆمان لەسەر ئەم ئەساسە ئاڕاستەى قانونەکانى ئەحوال شخسى دەکەین و
بنەماى بیرو رەخنەکانمان لەدوو خاڵەوە بۆى ئەچم: یەکێکیان کە خاڵى
سەرەکییە بەسەرداچوونى کاتە بەسەر قانونەکانى ئەحوال شەخسیدا.
قانونەکانى ئەحوال شەخسى لەساڵى 1959وە داڕێژراوە، ئەگەر چى تا
ساڵەکانى 70 و سەرو حەفتاشەوە تعدیلاتى تێدا کراوە بەڵام ئەگەر سەیرى
کۆمەڵگاى ئێستا بکەین کە کۆتاییەکانى ساڵى 1990 لەگەڵ ساڵى حەفتاکان و
پەنجێکان، تەماشا دەکەین وەزعى ژنان گۆڕانێکى تەواوى بەسەردا هاتووە،
کە واتە ئەم قانونانە ئێستا رەنگدانەوەى واقعى ژنان نییە. ئەمە لەلایەک
لەلایەکى ترەوە قانونەکانى ئحوال شەخسى لەسەر شەریعەتى ئیسلامیەوە
بنەماى خۆى داڕشتووە کە بەڕاستى وەڵام دەرەوەى پێداویستیەکانى ژنان
نییەو حەتمیەتى گۆڕانى هاتۆتە پێشەوەو قانونیەیکانى ئەحوال شخسى ئەبێ
بگۆڕدرێ!
بەڕێز نەجیبە مەحمود، بەدواى حەرەکەتى 8ى مارسەوە هیچ کارێکى ئاشکرا
لەلایەن ناوەندى هاوبەشەوە نەبراوەتە پێشەوە بۆ بەدواداچوونى
دروشمەکانى 8ى مارس، ئێوە ئەمە چۆن ئەبینن؟
نەجیبە مەحمود: لەدواى 8ى مارسەوە راستە شتى ئاشکر و ئەوتۆ نەکراوە.
بەڵام زۆر هەنگاوى جدى نراوە لەسەر ئەو دروشمانەى کە ناوەند هەڵى
گرتووە. بۆ نمونە ئەو ئافرەتەى کە لەهەولێر اغتێاب کراوەو هاتۆتە ئێرە،
ئێمە چەندین هەنگاومان ناوە بۆ ئەوەى مافەکانى لەڕێگەى یاساییەوە بۆ
بەدەست بهێنینین،هەروەها لەمەسەلەى کچەکەى شێخ رەئوفى هەنجیرەو
مهاباددا هەنگاوى جدى نراوە، هەتا چووین لەگەڵ ئاسایش و شورتەدا قسەمان
کردووە، دیارە ئێمە وەکو ناوەندى هاوبەش لەسەر ئەو مەسەلەیە خۆش نابین
کە تاوانباران سزا نەدرێن، هەتا هەوڵى ئەوە دراوە ریبوان ریک بخریت دژى
ئەو کەسانە کە هەڵدەستن بەو تاوانانەو لەدواییدا ئازاد دەکرێن و بەر
ئەبن، هەنگاوى زۆر جدى لەدواى 8ى مارس نراوە بەڵام عەلەنى نەبووە.
نەجیبە کریم: بەڕێز نازەنین ێاڵح، دەسەڵاتداران هاتن قسەیان کرد
تەنانەت سکرتێرى (ى.ن.ک) پشتیوانى لەمافەکانى ژنان کردو وتى: ئێمەش دژى
تیرۆرى ژنانین و دەبێ قانونەکان بگۆڕدرێن و هەر سکرتێرى (ى.ن.ک) وتى:
هەر ژنێ ترسى تیرۆرى لەسەرە بابێتە ماڵەکەى من دەیپێرێزم، بەڵام
دەبینین کە تا ئێستا تیرۆرى ژنان هەروەکو جێران بەڕێوە دەچێ و
قانونەکانیش وەکو خۆى ماوەتەوە، نمونەش مەسەلەى تیرۆرى تریفەو مهابادە.
ئێوە ئەمە چۆن لێک دەدەنەوە؟
نازەنین ساڵح: دیارە بەڕاى من ئەوەى کە دەسەڵاتداران لە8ى مارسى
ئەمساڵدا پشتیوانى خۆیان راگەیاند بەرامبەر بەخواستەکانى ژنان ئەمە بۆ
خۆى جێگەى خۆشحاڵى و دڵخۆشییە بۆ بزوتنەوەى ژنان، هەرچەندە ئەم
پشتیوانییە زۆر درەنگ کەوت، چونکە 8 ساڵە لەکوردستان گەورەترین تاوان
دەرهەق ەبە ژنان ئەنجێم دەدرێت، 8 ساڵە بەبەرچاوى دەسەڵاتدارانەوە پۆل
پۆل ژنان دەکوژرێن و بکوژانیان ئازادانە دەسوڕێنەوەو هەر ئێستاش زۆرێک
لەبکوژانى ژنان لەڕیزەکانى ئەحزابى دەسەڵاتداردایەو لەلاى ئەوان خۆیان
حەشارداوە تا 8ى مارسى ئەمساڵ ئەوان هەر بێدەنگ بوون. بزوتنەوەى ژنان و
رێکخراوەکانى ژنان دەمێکە لەئاست ئەم وەزعیەتەى ژناندا دەنگیان
هەڵبڕیوە، بەبرواى من فشارى ئەم بزوتنەوەیە واى لەدەسەڵاتداران کرد کە
لە8ى مارسدا بێن هەڵوێست وەر بگرن. بەدواى بەڵێنەکانى سکرتێرى ى.ن.ک وە
وەک ئێوە ئیشارەتان پێکرد تیرۆرى ژنان هەر بەردەوامەو بڕیارى قەدەغە
کردنى گوشتنى ژنان هەر بەردەوامە و بڕیارى قەدەغە کردنى کوشتنى ژنان کە
قەرار بوو پەسەندى بکەن لەفایلەکانیاندا ماوە، قانونەکان هەروەک پێشوو
بەڕێوە دەچن، بۆیە تا ئێستا بەڵێنەکانى مام جلال هیچ ئاکامێکى عەمەلى
بەخۆوە نەبینیوە. ئەمە لەلایەکەوە لەلایەکى ترەوە ئایا رێکخراوەکانى
ژنان و ناوەندى هاوبەش چییان کردووە، چەندێ خواست و بدیلەکەیان ئامادە
کردو بەدەست و بردى بردیان بۆ بەردەم دەسەڵاتداران! هەرچەندە ئەگەر
دەسەڵاتداران لایەنگرى مافەکانى ژنان بن پێویستیان بەوە نییە کە
رێکخراوەکانى ژنان بەدیل بخەنە بەردەمیان، ئەوان هەر ئێستا ئەگەر
بیانەوێت دەتوانن قانونەکان بگۆڕن و کوشتنى ژنان بەبڕیارێک قەدەغە بکەن
و تاوانباران گەورەترین سزا بدەن.
بەڕێز رووناک فەرەج، ئێوە لەبارەیەوە دەڵێن چى؟
رووناک فەرەج: بەڕاى من مەسەلەى قسە کردنى سکرتێرى گشتى (ى.ن.ک) لە8ى
مارسدا دەگەڕێتەوە بۆ هەوڵ و تێکۆشانى رێکخراوە ئازادیخوازەکانى ژنان،
ئەگینا 8ى مارسى ساڵەکانى تر تێپەڕى بەکۆمەڵێ دروشم بەبێ ئەوەى هیچ
قسەیەکى لەسەر بکرێ، بەڵام بەڕاستى بۆ خۆى قسە کردنى ئەو گوڕو تەوژمێکى
دا بەڕێکخراوەکانى ژنان لەکوردستان بەڵام لەوێدا سکرتێرى گشتى (ى.ن.ک)
بەئێمەى ووت: رێکخراوەکانى ژنان ئێوە ئەڵێن ئیحێائیەى زۆرى تیرۆرمان
هەیە ئەوا ئێمە وەکو حیزب و دەسەڵاتدار پشتگیریتان دەکەین، لەوێدا
رێکخراوەکانى بەرپرس کردو وتى ئەى ئێوە چى دەڵێن، ئێوە بەدیلمان بدەنێ،
داواى دەست و بردى لەئێمە کرد،بەڵام من لەگەڵ یەک بڕگەى ئەو پرسیارەدا
نیم کە دەڵێت ئایا بۆچى نەیان کردووە؟ من هیچ شتێک لەپیاوانى کۆمەڵگاى
پیاوسالارى توقع ناکەم، لەبەرئەوەى چەوساندنەوەکە لەسەر ژنان خۆیانە،
واتە هەرگیز نابێ ئێمە چاوەڕێى دەسەڵات بکەین ئەو بێتە پێشەوەو بڵێ من
شتێکى باشت بۆ دەکەم، بەتایبەتى دەسەڵاتێک کە خۆى هیچ دیدەیەکى ئینسانى
تێدا نییە، قسە کردنى (ى.ن.ک) ئەو رۆژە لەو مینبەرەوە دەگەڕایەوە بۆ
هەوڵى رێکخراوە ئازادیخوازەکان هەم (ى.ن.ک) هەستى کرد کە ئەم رێژە زۆرە
لەتیرۆرى ژنان پێشە کشەیە لەڕەوتى نوێخواز لەم ساحەیەدا کە ئەم
دەسەڵاتدارە تیایدا، کە پێشە کشە کرا بەڕەوتى نوێخواز، تە سیریشى بۆ
سەر دەسەڵاتەکەى ئەو هەیە. چونکە ئەو خۆى لەبەرەیەکى سۆسیال دیموکرات و
علمانیدا حساب دەکات، بەڵام لەهەمانکاتدا ئەو داواى بەدیلى خۆى
لەبەرەیەکى سۆسیال دیموکرات و علمانیدا حساب دەکات، بەڵام لەهەمانکاتدا
ئەو داواى بەدیلى خۆى لەئێمە کرد من دەپرسم ئێمە چیمان کرد؟ ئێمە هەتا
ئێستا ئەوە مانگى حەوتە چ ناوەندەکە و چ ئەنجومەنەکە کە مافى مرۆڤ و
دەسەڵاتى لەگەڵدایە چییان کرد بۆ ئەم بەدیلە؟ من تا ئێستا کەمتەرخەمى
خۆمانى تیا ئەبینم لەبڕگەیەکى ترى پرسیارەکەدا ئاماژەت بەوەدا کە تۆ
هیچ هەنگاوێکى عملى بۆ مەسەلەى نەهێشتنى تیرۆر نابینى بەپێچەوانەوە من
شێوەیەکى تر ئەبینم دیارە بەبەڵگەشەوە ئەو قسەیەت لەگەڵ ئەکەم ئێمە
ئەگەر ئیحێائیەى ساڵى پێر وەربگرین لەدواى 8ى مارسەوە چەند تیرۆرمان
هەیە بەراوردى بەم ساڵ زۆر فەرقى هەیە، ئێستا خۆشتان کە بنکەیەکتان
هەیەو ئێمەش بنکەیەکمالن هەیە، ئیحێائیە لاى خۆتان وەربگرن و ئیحێائیەى
لاى ئێمە وەربگرن، ئێمە ئێستا ژمارەیەکى زۆر ژنمان لەلایە ئەگەر ئەو
ژنانە رایان نەکردایە حەتمەن ئەو ژنانە ئێستا تیرۆر ئەکران، (ى.ن.ک)
لەهەموو شوێنێکدا بنکەى دەسەڵاتدارى خۆى نیشان کردووەو وتوویەتى هەر
ژنێ لەناوچەکەى ئێوەدا بکوژرێ ئێوە بەرپرس دەبن، ئێمە بۆ خۆمان تا
ئێستا پێنج ژنمان لەڕێگەى ئەوانەوە پێگەیشتووە، کەواتە ئەمە بۆ خۆى
هەنگاوێکى عەمەلى ئەم حیزبەیە، ئەى ساڵەکانى تر بۆ نەیکرد لەتەنیشت
ئاسایشەوە بوو ئەکوژرا لەبەردەم مەحکەمەدا ئەکوژرا. جگە لەوەى تەعمیم
بۆ هەموو مەڵبەندەکان دابەزیووە کە نابێ تیرۆر هەبێ، ئەبێ تەحقیق لەو
تیرۆرانە بکەن. ناڵێم ئەمە شتێکى ئومێد بەخشە، ئومێد لەئێمەوەیە
لەئێمەى رێکخراوەکانى ژنانەوەیە. نازەنین خان وتى: دەەسڵاتداران بۆ
قانونەکان هیچیان نەکردووە، من وەڵامم دایەوە ئەبێ بەدیل لەئێمەوە بێ
وەکو چۆن جوڵانمانن دەبێ هەر بیانجوڵێنین چونکە دەسەڵاتى پیاوسالارى
هیچ دیدێکى ئینسانى نییەو هەست ناکات بەمعاناتەکانى من. کەواتە ئێوە
فەرموو دەست بەکار بن و ئەگەر ئەوان نەیان کرد با ئێمە مڤاهرەى بۆ
بکەین، ئێوە دەست بەکار بن. هەموو شار ئەزانێ مهاباد عبداللە چۆن
کوژراوە دەى با خۆپیشاندانێکى
بۆ ساز بکەین با دە مانى تیا بکوژرێین. نەچینە مەحکەمە، با
لەڕۆژنامەکانەوە قسە بکەین، با ناوەندەکە بێتە پێشەوە، با ئەنجومەنەکە
کە بەحسابى خۆى ئێستا دەسەڵاتى لەپێشتەوەیە هەنگاوى عملى بنێین. من خۆم
لەمەحکەمەى ساڵە مزەڵى بووم، بەڕاستى شەڕێ دروست بوو بەپەلە هاتینە
دەرەوە ئەو بۆ خۆى دەسەڵاتى عەشایەرى لەپشتەوەیە. بەنیسبەت تریفە شەوە
من ناتوانم لەمەیا غەدر لەناوەندى هاوبەش بکەم هەنگاوى باشیان بۆ ناوە،
لەدوورەوە ئاگادارى ئیشەکانیانم.
نەجیبە کەریم: بەڕواى من هەر ئەوەى لەکاتى 8ى مارسدا تریفەو مهاباد
تیرۆر کران نیشانە ئەوەیە کە دەسەڵات بەعەمەلى نەهاتۆتە پێى بەرگرتن
بەتیرۆرى ژنان. روناک فەرەج ئیشارەى بەئەنجومەنەکە دا، من دەڵێم
ئەنجومەنێ کە ئیسلامیەکانى تیا بێ کە خۆیان فتوادەرى تیرۆرى ژنانن،
خۆیان چەوسێنەرى ژنانن، خۆیان ژن بەپلە دوو دائەنێن، ئیتر چ
چاوەڕوانییەک لەو ئەنجومەنە ئەکەیت کە هەنگاوى عەمەلى بنێ بۆ گۆڕینى
قانونەکان. قسەیەکى تریشم لەسەر ئەوەیە کە رێکخراوەکان شتێکى ئەوتۆیان
نەکردووە، هەڵبەت ئێمە بەدواى 8ى مارسدا ئەو گەرم و گوڕیە لەناوەندى
هاوبەشى هەبووەکە دانیشتن لەگەڵ بەڕێز مام جەلال بکات بۆ ئەوەى کە
بەدیلى خۆى هەروەها بەرنامەى ناوەندەکەى لەگەڵدا باس بکەین، هەروەها
لەسەر مەسەلەى تیرۆرى تریفەو مهاباد قسەى لەگەڵ بکەین و بزانین ئەو
بەڵێنانەى کە لەو کاتەدا داویانە تا چەند بۆمان جێبەجێ دەکەن. ئەو
موعیدەمان بۆ دیارى نەکراوە ئەوە دوو مانگ زیاترە ئێمە چاوەڕوانى ئەو
مەوعیدەین و سێ جێریش نامەى رەسمیمان ناردووە.
رووناک فەرەج: بەنیسبەت مەوعدى مام جەلالەوە بەڕاستى من لەگەڵتام، خۆم
دوو سێ جێر ئاگادارم کە داواى مەوعدتان کردووە، تۆ ئەتوانى هەر خۆت
لەڕێ ئەم رێپۆرتاژەوە پرسیار لەبەڕێز مام جەلال بکەیت خۆى داواى کرد
چاوى پێتان بکەوێ بۆچى ئەو موقابەلانە تەئجیل دەکات و بەبانگراوندێک
بۆى بنووسە بەخەتێکى رەش و تۆخ ئەمە من لەگەڵ ئێوەدام..
دواى ئەوەى لە8ى مارسدا رێپێوانێک ساز کرا بۆ بەردەم ئەنجومەنى وەزیران
دەەسڵاتداران پێشوازیان لەڕێکخراوەکانى ژنان کردو وتیان کە ئەوانیش دژى
تیرۆرن وپشتیوانى خۆیان نیشاندا بۆ گۆڕینى قانونەکان.
پرسیارەکەم ئەوەیە ئایا ناوەند لەپەیوەند بەگۆڕینى قانونەکانى ئەحوال
شخسى و وەستانەوە دژى تیرۆر هیچ کارێکى ئەنجێم داوە لەگەڵ
دەسەڵاتداراندا؟
نەجیبە مەحمود: بەڕاستى ئێمە وەک ناوەندەکە لەو بڕوایەداین کە ئەم جۆرە
گۆڕانکارییە لەکۆمەڵگایەگى وەکو کۆمەڵگاى ئێمە کە رەگ و ریشەى
کۆنەپەرستى تیا داکوتراوە تەنها بەئێمە چارەسەر ناکرێ بەڵکو پێویستى
بەخەڵکێکى پێشکەوتوو خوازو لایەنە سیاسییەکان و دەسەڵاتداران هەیە، هەر
بۆیە ئێمە لەگەڵ زۆربەى لایەنە سیاسییەکان و وەزارەت و ئاسایش و شورتەو
ئەوانە چەندین دانیشتنمان کرد بۆ ئەوەى هاوکاریمان بکەن، تاوانباران
بەسزا بگەیەنیین. هەروەها سەردانى کاک کۆسرەتمان کرد بۆ لابردنى بڕیارى
111ى کە مزەکەریەکیش تەقدیمیان کرد ئەمە یەکێکە لەو بڕیارانەى کە کاتى
خۆى لەساڵى 1991 رژێمى بەعس داینا کە ئەم بڕیارە بەڕاستى فاکتەرێکى
گرنگ بوو بۆ تیرۆرى ژنان و زەمینەیەکى لەبارى رەخساند بۆى، تا ئێستا
چەندین ئیحێائیات لەبەردەستە کە بەپێى ئەو بڕیارە ژن تیرۆر کراوە.
سەردانى زۆر شوێنى ترمان کردووە کە ئەوانیش بەڕاستى پشتگیرى خۆیان
دەربڕى بۆ هاوکارى کردن. بەڵام هەتا ئێستا لەمتابعە کردنداین.
نەجیبە کەریم: راستە لەناو کۆمەڵگادا بەرەى کۆنەپەرستى هەیە، پیاو
سالارى ماوە، پەیڕەوى لەدین و داب و نەریتى عەشایەرى لەکۆمەڵگادا ماوە.
بەڵام هاوتاى ئەمە بەرەى پێشکەوتو خوازى و یەکسانیخوازى لەکۆمەڵگادا
زیاترە، هەر ئەم بەرەیە لە8ى مارسدا بەرەى کۆنەپەرستى و عەشایەرى خستە
کونەوەو پەلە قاژەى پێخستن. بەرەى پێشکەوتنخوازى لە8ى مارسدا هێزێکى
بەرینى کۆمەڵایەتى هاتە پشت، هەر ئەوەى کە هونەرمەندان و شاعیران و
رۆشنبیران هاتنە پشتى ناوەندەکەو شیعارەکانى ئێمەیان بەرز کردبووەوەو
دژى بەرەى کۆنەپەرستى راوەستانەوە بەڵگەیە بۆ بەهێزى ئێمە، بەڵام بەرەى
کۆنەپەرستى پیاوسالارى کردووە بەیاسایەک و سەپێندوویەتى بەسەر
کۆمەڵگادا. بەرەى پێشکەوتنخوازیش دەبێ ئەو بەدیلەى کە هەیەتى بۆ گۆڕینى
قانونەکان بیکات بەیاسا.
بەڕێز نیشتمان کەمال، تۆ ئەتوانى سەر خەتى بەدیلى ناوەندمان بدەیتێ بۆ
قانونەکان و ئەگەر ئێستا دەەسەڵاتداران داواى بەدیلێکیان کرد،
ناوەندەکە چى تەرح دەکات لەبەرامبەر ئەو قانونەى کە ئێستا بەڕێوە دەچێ؟
نیشتمان کەمال: بەڕاستى داواى رێکخراوەکان بۆ گۆڕینى قانونەکانى ئەحوال
شەخێى زۆر لەمێژە، ناوەند هەر لەبەرنامەى کاریدا هەبوو بەدیلێ بۆ
قانونەکانى ئەحوال شەخێى داڕێژێ بەڵام ئەوەبوو تەیارە توندو تیژیەکان
کە تیرۆرى ژنان ئەنجێم ئەدەن ئەمەى پێش خست. یەکەم دانیشتن لەدواى 8ى
مارس خۆمان سەرقاڵى ئەوە کرد کە بەدیلێ ئامادە بکەین، بۆ ئەوەى ئامادە
بێت و تەقدیمى دەسەڵاتدارانى بکەین، رەش نوسێکمان ئامادە کرد وەکو
بەڵام هەندێ جیاوازى بیرو بۆچوون ماوە کە ئەوانیش ئەتوانین مناقەشەى
بکەین و بیکەینە بڕیارو بیدەینە دەستەیەکى مەحامى و بۆ ئەوەى بیخاتە
قاڵبێکى قانونیەوە.
ئەگەر دەسەڵاتداران داواى بەدیلیان کرد ئێمە بەدیلى خۆمان هەیەو
ئامادەیە. ئێمە چەند جێرێک داواى دانیشتنمان لەگەڵ مام جلال کردووە.
ئێمە بەبەدیلەکەى خۆمانەوە لەسەردانەکەدا ئامادە دەبین بۆ موناقەشە
کردنى لەگەڵ مام جلال. بێگومان ئەو بەدیلەى کە ناوەندیش تەرحى دەکات
تەواو دژى ئەو قانونانەیە کە ئێستا بەڕێوە دەبرێن، لەسەرەتاشەوە
ئاماژەم پێکرد کە ئەو قانونانە پێداگرتنە لەسەر پلە دوویى و کەم عەقڵى
و بێئیمکانیەتى ژنان، ئەو بەدیلەى ئێمە تەرحى دەکەین ئەبێ ئیسپێتى
بکەین بۆ کۆمەڵگا کە ئەمڕۆ ئافرەتان رێ بەوە نادەن بەپلە دوو تەماشا
بکرێن، بۆیە بەدیلى ئێمە رەتکردنەوەى ئەو بیروبۆچوونە کۆنەپەرستانانەیە
کە ئافرەت بەپلە دوو کەم عەقڵ دادەنێت و پێشکەوتن خوازیە لەگەڵ واقیعى
ئەمڕۆى سەردەمدا.
نازەنین: لەپرسیارى پێشوودا باس لەبەدیلى هاوبەش کرا بۆ گۆڕینى
قانونەکانى ئەحوال شەخێى و مەدەنى بەبڕواى تۆ کە بەدیلێکى ئاوا سەرى
گرت بەرەى کۆنەپەرستى و ئیسلامى سیاسى لەبەرامبەر ئەمەدا قسەى چى
ئەبێت؟
نازەنین ساڵح: دیارە بەبڕواى من هەر بەو دەلیلەى کە ئەم قانونە
لەشەریعەتى ئیلامیەوە وەرگیراوەو لەساڵانى رابردوودا سەرجەم
رێکخراوەکانى ژنانى لایەنگر لەئیسلام و سەرجەم ئەو ئەحزابانەى کە
نوێنەرایەتى ئیسلام ئەکەن رایانگەیاندووەو چەندەها جێر دووپێتیان
کردووەتەوە کە ئێمە هیچ نەقدێکمان بەم قانونانە نییە، ئیتر بۆمان
مەعلومە کە ئەم قانوونانە تەعبیرە لەخواستى ئەوان هەر بەم دەلیلەش
ئەگەر کاتێک بەرەى علمانییەت بەدیلێکى مەدەنى و پێشکەوتوخوازى وەک
قانون جێگیر کرد مەعلومە ئیسلامى سیاسى نیگەرانى دەبێت، رەنگە بکەونە
پەلە قاژەو بۆ دیفاع کردن لەخۆشیان هەرا ساز بکەن. بەڵام یەک راستى
هەیەن ئەویش ئەوەیە وەختێک ئێمە توانیمان ئەم قانونانە بگۆڕین و بیکەین
بەقانونى دەوڵەت بەدڵنیاییەوە ئەوانیش لەبەرامبەر ئەوەدا کز دەبن و ئەو
وەختە ئەوان ئەکەونە پەراوێزى کۆمەڵگاوەو بۆ شوێنێک دەگەڕێن کە
عەمامەکانى سەریانى تیا بشارنەوە.
بەڕێز رووناک فەرەج، وەڵامى تۆ بۆ ئەم پرسیارە چییە؟
رووناک فەرەج: ئەو کز بێ یان کز نەبێ، هیچ لەمەسەلەکە ناگۆڕێ ئێمە
ئەمڕۆ خەبات دەکەین کە قانونەکان بگۆڕێن بۆ خۆشى وایە گۆڕینى قانونەکان
گۆڕینى سەرخانى کۆمەڵە، یەعنى تا رادەیەک گۆڕینى سەرخانى کۆمەڵگا ئەمە
کاریگەرى هەیە بۆ گۆڕینى ژێرخانیش، کاتێ کە تۆ ئەو قانونەت سەپێند بێ
کە نابێ فرە ژنى بکرێ، نابێ ژن وەک کاڵا مامەڵەى پێوە بکرێ، نابێ ژن
پلە دوو بێ ئیتر ئیعتیادى پەیوەندییەکانى ژێرەوەش ئەگۆڕێ و کۆمەڵگا
رێچکەى خۆى ئەگرێ ئیتر ئیسلامى سیاسى قسەى لەسەر بکا یان قسەى لەسەر
نەکا ئەو تازە شتەکەى لەدەست دەرچووە. بەڵام گرنگى لەوەدایە کە یاسا
سەروەرى خۆى بسەلمێنێ لەسەپێندنى ئەو یاسایەدا، ئیتر ئەویش بۆ خۆى وەکو
فەردێکى ئەو کۆمەڵگایە یان ئەبێ رەو بکات یان ئەبێ ملکەچى بێ!
دەمێکە باس لەبەستنى کۆنفراسى رێکخراوەکانى ژنان ئەکرێ باس لەهێنانە
دەرەوەى بەدیلێک ئەکرێ بەڵام تا ئێستا هیچیان سەرى نەگرتووە چ شتێکە
رێگەى لەبەستنى کۆنفراس گرتووە؟. ئایا رێکخراوەکانى ساغ نینن یان هەل
ومەرج لەبار نییە بۆ گرتنى ئەم کۆنفراسە؟.
نیشتمان کەمال: ئەگەر عەفووم بکەن ناتوانم وەک نوێنەرى ناوەند قسە
بکەم. بۆ بەستنى کۆنفراس کە تایبەتە بەگۆڕینى قانوونەکانى ئەحوال شەخسى
رێکخراوەکانى مناقەشەى خۆیان کرد. ئەوەى ئاماژەت پێکرد کە ئایا
رێکخراوەکان ساغ نین یان هەل ومەرج لەبار نییە، من هەردووکیان ئەبینم،
کاتێ کۆنفراسێک ئەبەسترێ بۆ مەبەستێک ئەبێت تەرحێکى موشتەرەکمان هەبێ،
لەدواى ئەو هەموو جەلەساتانە رێکخراوەکان نەگەیشتوونەتە تەرحێکى
موشتەرک بۆ بەدیلى قانوونەکانى ئەحوال شەخسى، ئێستا ناوەند ئەو ئەرکەى
خستۆتە ئەستۆو جێبەجێى دەکات، ئینجێ کە کۆنفراس دەکرێ بەڕاستى ئەبێ بۆ
هەموو هەرێمەکە بێ و بۆ بەشێکى نەبێ، بەڕاستى ئەبینین جیاوازییەکى زۆر
هەیە لەبەینى ئەو دوو روقعە جوگرافیەى کە لەکوردستاندا هەیە، ئەبینین
رێکخراوەکانى ژنان زۆر چالاکن لەم بەشەدا بەڵام لەبەشەکەى تردا زۆر سست
و بێدەنگن. بۆ کۆنفراس دەبێ بەلانى کەمەوە روقعەیەکى جوگرافى بەرفراوان
و ژمارەیەکى زۆرى ژنان بەشدارى تێدا بکات.
لەلایەکى تریشەوە بەڕاستى زۆرێک لەڕێکخراوەکان ئەوەندە ساغ نین تا
ئێستا گفتوگۆ لەسەر ئەوەیە کە هەندێ رێکخراو لەگەڵ ئەوە نییە کە هەموو
قانوونەکان.
________________________________
ئەم میزگردە لە رۆژنامەى یەکسانى ژمارە (33) 26/6 /1999 بلاوکرایەوە.
ماڵپەڕی نەجیبە مەحمود
|
