|
١٢\٩\٢٠١٣
دەنگی هاوئاهەنگ و
دەنگی ناهاوئاهەنگ.*
نەهرۆ
* لە
بواری مۆسیقا. * لە بواری
فەلسەفە. * لە بواری سیاسەت.
* لە بواری ئەدەب.
*
لە بواری مۆسیقا.
لە بواری مۆسیقا بێگومان پیانۆ دابەشکراوە بەسەر حەفت تۆندا.. ئەوانیش
پێکهاتوون لە (سی و دی و ی و ئیف و گێ و ئا و هۆ)، ئەوە جگە لە
تۆنەکانی سەرەوە کە ئەوانیش (سیس و دیس و فیس و گیس و هیس)ن.
ئامێری گیتاریش دابەشبووە بەسەر شەش رایەڵ و ژێدا، ناوەکانی ئەوانیش لە
سەرەوە بۆ خوارەوە بریتیین لە (ئێ و ئا و دێ و گێ و هو ئێ)، لێرەدا
ئەگەر بەردەوام لەسەر یەک تۆن ئیش بکەی ئەوە دەنگێکی ناهاوئاهەنگ
دەرئەچێ بۆیە ئاوازدانەران و ئەوانەی ئەرکی دابەشکردنی مۆسیقییان
لەسەرشانە دەنگەکان تێکەڵ دەکەن یان لەسەر ئەکورد ئیش دەکەن کە لە یەک
کاتدا چەند تونێک پێکەوە ئەبەستێ، بەو شێوەیە دەنگەکە هاوئاهەنگ
دەرئەچێ، تەنانەت تۆنی دەنگەکان دابەشکراون بەسەر تۆنی خۆشیی و
دڵتەنگییدا، بۆ نموونە گۆرانیەکەی (سیلیا دایون) کە لە میانەی فیلمی
(تایتانیک)دا هاتووە بە ناونیشانی (مای هیرت ول بی گۆ ئون) لە ئامێری
پیانۆدا ئاوازە دڵتەنگەکەی زیاتر لە سەرەتادا دابەشکراوە بەسەر تۆنی
(سی و هۆ)دا دواتر درێژکراوەتەوە بۆ (ئیف)، لە ئامێری گیتاریش پێم وایە
(دی) تۆنی دڵتەنگییە لە کاتێکدا تۆنی (ئا و ئی) خۆشیی بە گوێگر
دەبەخشێ!
لە زمانی نۆتەش دا چەند ئێمە بۆ سەرەوە بچین هەڵسانەوەی تێدایە بە
پێچەوانەوە تا بێینە خوارەوە دامرکاندنەوە و گەڕانەوەی تێدایە!
هەرچەندە لێرەدا من بانگەشەی ئەوە ناکەم کە شارەزاییەکی ئەوتۆم لە
بواری مۆسیقا و ئاوازدا هەیە بەڵام بەو پێیەی من لێی تێگەیشتووم
دەتوانم دەنگی ناهاوئاهەنگ و دەنگی هاوئاهەنگ هەڵاوێرد بکەم!
*
لە بواری فەلسەفە.
لێرەدا من قووڵ نابمەوە لە مێژووی سەرهەڵدانی فەلسەفە و تێکڕای
قوتابخانە فەلسەفییەکان بخەمە بەر شەن و کەو بەڵکو تەنیا جەخت لەسەر سێ
فەلسەفەی دیارکراو دەکەم، لە نێوانیاندا کۆشش دەکەم دەنگی ناهاوئاهەنگ
و دەنگی هاوئاهەنگ بخەمەڕوو، کە ئەوانیش فەلسەفەی مارکسیزم و فەلسەفەی
ئیکستانسیالیزم و فەلسەفەی نەهیلیزمە، ئەگەر ناوەرۆک و یاسا
فیزیاییەکانی ماتریالیزمی دیالیکتیکی بگرین ئەوە زەمان و شوێن
تێئەپەرێنی لەبەرئەوەی مارکس لە داڕشتنیدا پشتی بە زانست بەستووە بە
مەبەستی دیارکردنی یاساکانی گەشەکردنی دیاردەکان کە ئەوانیش یاسای
(یەکێتیی دژەکان) و یاسای گەشەکردنی (چەندایەتی بۆ چلۆنایەتی) و یاسای
(نەفی نەفی)یە!
بەڵام ماتریالیزمی مێژوویی مارکس بەو زنجیرەی ئەو باسی کردووە بەسەر
هەموو کۆمەڵگایەک پەیڕەو ناکرێ یاخود مەرج نییە هەموو کۆمەڵگایەک بەو
قوناغانە تێپەرێ، کەواتە دەتوانین بڵین فەلسەفەی مارکس هاوئاهەنگە
لەگەڵ دەنگی نارەزایی تێکڕای هەژاران دێتەوە! لە ئەنجامی درێژبوونەوەی
چەمکەکانی ئەم فەلسەفەیە، فەلسەفەی ئیکستانسیالیزم بە رابەریی (جان پۆڵ
سارتەر) هاتە کایەوە، گەرچی لە سەرەتادا سارتەر ئەندامی حیزبی شیوعی
فەرەنسیی بوو بەڵام دواتر هەڵگەڕایەوە، ئەم هەڵگەڕانەوەش بە رای من
ئیشکردنی سارتەر بوو لەسەر بۆشایی و ئەڵقە ونبووەکانی فەلسەفەی
مارکسیزم سەبارەت بە ئازادیی و مافی تاک لە کێشە چارەنووسسازەکاندا
بەڵام لایەنی ناهاوئاهەنگ و نەرێنیی سارتەر ئەوەیە لە رادەبەدەر چڕ
بۆتەوە لەسەر ئازادیی تاک! تەنانەت لە شوێنێکدا دەڵێ (ئەوانی دی
دۆزەخن!) یان هەڵویستی دەربارەی کاتی رابردوو و ئایندە نییە، چەمکی
تێگەیشنی بۆ کات هەنووکەییە!
زۆر پێداگریی لەسەر خود دەکا، خودێک کە بێز لە هەموو شتەکان بکاتەوە!
مەبەستم پەیوەندیی کۆمەڵایەتی و ئیشی بەکۆمەڵە، دیارە هیچ فەلسەفەیەک
بە تاقی تەنێ نابێتە وەڵامدەرەوەی تێکڕای داخوازییەکانی ژیان، بە رای
من هەر فەلسەفەیەک هەڵگری دیوێکی راستییەکانە، رووناکیی دەخاتە سەر
دیوێکی ژیان، سەرئەنجامی پراکتیکیی ژیان تەزکیەی خودی ژیان ئەکا نەک
فەلسەفە و تیۆرەکان، فەلسەفە و تیۆرەکان دەکرێ و دەشێ یاریدەدەر بن،
ئەگەر بە شێوەیەکی رێژەیی بۆ ئەم مەسەلەیە بڕوانین ئەوە لە سەدا ٣٠ بەر
تیۆری فەلسەفە دەکەوێ لە سەدا ٧٠ بەر پرۆسەی پراکتیکیی ژیان دەکەوێ.
ناهاوئاهەنگترین دەنگی فەلسەفە، فەلسەفەی نەهیلیزمە، نەهیلیزم بە واتای
چەمکی پووچگەرایی، بە رای من خاوەنی تێڕاوانین و دامەزراندنی ئەم
فەلسەفەیە خۆی بە دیاردەکانەوە ماندوو نەکردووە، تەنیا وێنای دیوی
تاڵاو و خوڵەمیشیی و بێهودەیی ژیان کردووە، راستە ئەم دیوە لە ژیانی
هەموو مرۆڤێک و تێکڕای کۆمەڵگا بە گشتیی تا رادەیەک بوونی هەیە بەڵام
ناکرێ بکرێتە تێۆر و چوارچیوەی بۆ داتاشرێ لەم رێگایەوە گۆشەنیگای خەڵک
بگەیەندرێتە بنبەست، کایەکردن لە نێو خۆڵەمیش و تاریکیی و دیوی
شەڕانگێزیی و خولیای لە ناودانی خود یان ئەوانی دی، هیچ واتایەکی نییە،
نەبۆتە سەربەرزیی بۆ مرۆڤەکان بەڵکو مایەی شەرمەزارییە، کەواتە
فەلسەفەی نەهیڵیزم دەنگێکی ناهاوئاهەنگە و لە تونێلیکی تاریکەوە
دێتەدەرێ، رێک وەک قاندانی مێشهەنگ وایە بە دووکەڵ کە چۆن مێشەکان
خۆیان لە شانەکانیان دووردەکەونەوە و خاوەن بەرژەوەندییش هەنگەکەیان
دەبا!
دەقاودەق هەڵگرانی بیری پووچگەرایی لاوەکانمان، نەوەی تازەپێگەیشتوو لە
رێڕەوی ئاسایی خۆیان و خۆشەویستیی بۆ ژیان لایان ئەدەن و دووچاری
رەشبینیی و بێ ئومیدییان دەکەن، ئێمە وەک میللەتی کورد جارێ خەونی
زۆرمان ماوە، هیچ کاتێ پێویستمان بەو فەلسەفەیە نییە، بۆیە دەبێ چەشنی
جاڵجاڵۆکە تەون بۆ ئێستا و ئایندە بچنین، گەرچی جاڵجاڵۆکە تەون بۆ
خستنەداوی نێچیر دەچنێ بەڵام من لێرەدا مەبەستم تەونی زانست و زانیاریی
و زمانە، شێوەی تەرزی ژیانە بە شێوەیەک کە بخرێتە خزمەتی رۆڵەکانی
گەلەکەمان بەرەو ئایندەیەکی باش و پر مەعریفە کە تێیدا نەوەکان یەک لە
دوای یەک راسپاردە مێژوویەکە بە یەکتر بدەن بێ ئەوەی بۆشایی تێکەوێ یان
لە دەستیان بەربێتەوە، هەڵپەرستان و دوژمنان هەڵەکە بقۆزنەوەو زەفەرمان
پێ بەرن!
*
لە بواری سیاسی.
سیاسەت بە واتای شێوازی بەڕێوبردنی وڵات بە پێی یاسا، لە پشت سیاسەتەوە
گرووپ و رێکخراو و حیزب هەن نوێنەرایەتی چینە جۆراوجۆرەکانی کۆمەڵگا
دەکەن، هەر لایەنێک تاکتیک و ستراتیژی خۆی هەیە، هێزەکان لە ململانی
دان بۆ بەرەوپێشەوەبردنی دەسەڵاتیان.. ئاکام خزمەتکردنی کۆمەڵگا و
وڵات، لێرەش دا دەنگی ناهاوئاهەنگ و دەنگی هاوئاهەنگ بەر گوێ دەکەوێ،
دەنگی ناهاوئاهەنگ ئەوەیە لە پشت سیاسەتەوە بازرگانیی بکەی، یان لە پشت
سیاسەتەوە پارە لە بانک مۆڵ بدەی یان بەرژەوەندیی خۆت بخەیتە سەروو
بەرژەوەندیی کۆمەڵگاوە یان پەنا ببەیە بەر کوشتن و تیرۆری سیاسیی لەگەڵ
لایەنی بەرانبەردا، دەنگی ناهاوئاهەنگ ئەوەیە ساختە بکەی لە پرۆسەی
هەڵبژاردن، دەنگی ناهاوئاهەنگ ئەوەیە لە پشتەوەی سیاسەت بنەماڵە و
خێزان وەک سیمبۆڵی سیاسیی و ئابووریی ببوژێنیتەوە، دەنگی ناهاوئاهەنگ
ئەوەیە حیزب دامەزراوەیی نەبێ بە گیانێکی مافیایی بەڕێوەبچێ!
دەنگی ناهاوئاهەنگ ئەوەیە کاری حیزبیی و حکومیی تێکەڵ بکرێ، دەنگی
ناهاوئاهەنگ ئەوەیە بودجە روون نەبێ، دەنگی ناهاوئاهەنگ لە سیاسەت
ئەوەیە نەیارەکانت پاکتاو بکەی بە شێوەیەکی نامرۆیی و شەڕانگێزیی،
دەنگی ناهاوئاهەنگ ئەوەیە دین تێکەڵاوی سیاسەت بکرێ، دەنگی ناهاوئاهەنگ
ئەوەیە جەنگ لەسەر بنەمای پڕوپووچ هەڵگیرسێندرێ وەک جەنگی ئێران و
ئێراق، جەنگی رژێمە داگیرکەرەکان دژ بە گەلی کورد، دەنگی ناهاوئاهەنگ
ئەوەیە لە ململانێی سیاسیدا رژێمک چەکی کیمیایی بەکاربهێنێ دژ بە
گەلەکەی وەک رژێمی پیشووی ئێراق و رژێمی ئێستای سوریا، دەنگی
ناهاوئاهەنگی سیاسیی ئەوەیە بە تۆبزیی بیروباوەرێکی دیارکراو بسەپێنێ
بەسەر خەڵکدا لە رێگای دەزگای ئاسایش و سیخوڕییەوە!
کاتێ سیاسەت دەبێتە دەنگێکی هاوئاهەنگ کە پێگەکانی لەسەر ئاشتیی و
بەرەوپێشبردنی کۆمەڵگا ئیش بکا، کۆمەڵگایەک کە یەکسانیی و دیموکراسیی
تێدا پایەدار بێ، کۆمەڵگایەک کە تێیدا مافی منداڵ و لاو و ئافرەت و پیر
دابین و دەستەبەر کرابێ، کۆمەڵگایەک کە دوور لە گوشار، هاوڵاتیانی
خەریکی ژیانی ئاسایی خۆیان بن.. بە شێوەیەک کە خوشگوزەران بن،
کۆمەڵگایەک کە چەمکی هاوڵاتیبوون تێیدا جێگیر بێ، کۆمەڵگایەک کە رێگا
خۆش بکا بۆ رێزگرتن لە ئازادییەکانی تاک و تایبەتمەندییەکانی!
* لە
بواری ئەدەب.
دەتوانم بڵێم لەگەڵ پەیدابوونی کاری کۆیلەکان ئەدەب هاتەکایەوە،
کۆیلەکان سەرەتا بە دەنگ هاوسۆزیی خۆیان بۆ یەکتر دەردەبڕی دواتر دەنگ
گۆڕا بۆ وشە، وشەش بووە هوی دەبڕین و گێڕانەوە و نوکتە و شیعر و داستان
و چیڕۆک و رۆمان، هەندی بیرمەندی سوسیالیستی دەیانگوت ئەدەب
رەنگدانەوەی واقیعە، رەنگە لە سەردەمانێک وا بووبێ بەڵام ئێستا
جیاوازە، هەندێ ئەندێشەی زانستیی هەیە دەخرێتە بواری ئەدەبەوە یان
هەندێ جار ئەدەب لە پێناوی ئیستاتیکا و جوانناسی دەنووسرێ، لە
سەردەمانێک ئەدەب نووسراوە بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاریی، لە هەندێ
باردا وەک ئەدەبی بەرگریی میللەتێک خۆی نواندووە، بەڵام ئەمرۆ لە سایەی
گەشەسەندنی تەکنۆلۆژیا ئەدەب وەک مادەی (هۆشبەر - مخدر) بەکاردەهێنرێ
بۆ کوشتنی کات و چێژبەخشین بە خوێنەر، کەواتە پەیامی ئەدەب هەمەجۆر
بووە بە درێژایی مێژوو، گۆڕان بەسەر فۆڕم و ناوەڕۆکیدا هاتووە، بەڵام
تێکڕای ئەدەب دەکرێ وەک کەلەپووری مرۆیی سەیر بکرێ گەرچی لێرەش دەنگی
ناهاوئاهەنگ و دەنگی هاوئاهەنگ هەست پێدەکرێ، بە رای من ئەدەبی (کافکا
و کامۆ) ئەدەبی ناهاوئاهەنگن.. ئیش لەسەر بێهودەیی و بێ ئومێدیی و
خۆکوشتن دەکەن بڕوانە رۆمانەکانی (سیسرک و دادگا و کۆشک و تاعون و
مردنێکی بەختەوەرانە و نامۆ)!
کەچی یەکێک وەک مەکسیم گۆرگی رۆمانی دایکی نووسی، لینین دەربارەی ئەم
رۆمانە گوتی ئەم رۆمانە پانزدە ساڵ شورشی ئوکتۆبەری پێشخست، لێرەدا
ئەدەب هاوتەریبی سیاسەت رۆیشتووە، ئەدەب بۆەتە ئاوێنەیەک بۆ سیاسەت،
کەچی لای دانتی ئەدەب تەرخانکرابوو بۆ بە گژداچوونەوەی دەسەڵات بروانە
(کۆمیدیای ئیلاە)، گەرچی دەڵێن لەوانەیە لە (ئەبو عەلا مەعری) دزرا بێ،
لەبەرئەوەی (ئەبو عەلا) پێش چەندین ساڵ باسی ئەو وێنانەی کردووە!
یان بینیمان لای گابریل گارسیا مارکیز واقعیەتی ئەفسوونیی سەریهەڵدا
بۆیە رۆمانەکانی مارکیز روون نییە بۆ خوێنەری کە شارەزای مێژووی
ئەمریکای لاتین نەبێ!
بە رای من دەنگی هاوئاهەنگ لە ئەدەب ئەو دەنگەیە کە زایڵەی ناخی مرۆڤە
بەدبەختەکان دەگێڕێتەوە و رووناکیی دەخاتە سەر ژیانیان و ویژدانی مرۆیی
ئەجوڵێنێ بۆ گۆڕینی ژیانیان و بەدیهینانی خواستەکانیان!
_______________________
*
دەنگی هارمۆنیی و دەنگی ناهارمۆنیی.
٩\٩\٢٠١٣
- نەرویج
ماڵپەڕی نەهرۆ
|
