|
دیگرافیای زمانی کوردی.
حه‌یده‌ر هه‌مه‌وه‌ند
- به‌شی چواره‌م -
چۆنییه‌تی به‌کارهێنانی ئه‌م ڕێنووسه:
سه‌ره‌تا ده‌مه‌وێت رابگه‌یه‌نم که‌ئه‌م
رێنووسه‌شه‌رت نییه‌دوا فۆرمی بێت به‌ڵکو هه‌روه‌ک ووتم زمان ئۆرگانێکی
زیندووه ئه‌م هه‌موار کردنه‌ش که‌من دامهێناوه‌گۆڕه‌نی(قابل للتغییر)
ه.بۆ نموونه ده‌کرێت ئه‌م ده‌نگه‌لێکدراوانه که‌به H داهێنراون ئه‌مانیش
به‌حه‌رفی X دابهێنین.واتهX شوێنیH بگرێته‌وه . یان له‌دواوه‌ی حرفه‌که‌بنوسرێت.وه‌ک
ئه‌مانه‌ی خواره‌وه:
XA،XH،XR،XU،XS،XC،XD،XK،XI،XG،........................................................................
.
یان
AX،HX،RX،UX،SX،CX،DX،KX،IX،GX،........................................................................
.
ئه‌گه‌ر حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان ئه‌م
بیرۆکه‌ی من په‌سه‌ند بکات ئه‌واده‌توانم به‌ماوه‌یه‌کی که‌م فۆرمی
کۆتایی ئه‌م رێنووسه‌م به‌جوانترین شێوه‌بخه‌مه‌به‌رده‌ست.
له‌گه‌ڵ به‌کار هێنانی ئه‌م ئه‌لفابێته‌من به‌پێویستی ده‌زانم که‌تێروانینمان
بۆ رێنووسیش بگۆرین.واته‌مامه‌ڵه‌مان ته‌نیا له‌گه‌ڵ بڕگه‌نه‌بێت به‌ڵکو
ده‌بێت ووشه‌وبڕگه‌هه‌ردووکیان له‌به‌رچاو بگیرێن.با ئه‌م نموونانه‌‌له‌زمانی
سویدی بهێنینه‌وه:
Ett Irländskt barn، ett Iranskt flygplan،att skratta
واتایان: منداڵێکی ئیرله‌ندی،فرۆکه‌یه‌کی
ئێرانی،پیکه‌نین.
ئه‌گه‌ر سه‌یری ئیملای ئه‌م ووشه‌سویدیانه‌بکاین ده‌بینین که‌له‌نموونه‌ی
یه‌که‌م پێنج حه‌رفی بێده‌نگ به‌دوای یه‌کدا ریزبوون بێ ئه‌وه‌ی هیچ
بزوێنێک له‌نێوایاندا هه‌بێت.له‌نموونه‌ی دووه‌م چوار بێده‌نگ و له‌نموونه‌ی
سێیه‌م سێ بێده‌نگ(کۆنسونانت)هه‌ن. له‌ڕاستیدا زۆربه‌ی زمانه‌ئه‌وروپیه‌کان
وان به‌ڵام من نازانم بۆچی ئێمه‌ده‌بێت خۆمان به‌ئیملای تورکی لاتینی
ببه‌ستینه‌وه!!!؟
به‌ڕای من ئێمه‌پێویسته‌به‌لامانه‌وه‌ئاسایی بێت که‌تا پێنج حه‌رفی
بێده‌نگیش به‌دوای یه‌کدا بێن ته‌نانه‌ت له‌یه‌ک ووشه ساده‌ش‌دا به‌لام
هه‌ر ووشه‌یه‌ک پێویسته‌به‌لای که‌مه‌وه‌یه‌ک ده‌نگی ڤۆکاڵی
تێدابێت.ووشه‌ساده‌که‌ش له‌کاتێکدا پێشگر یان پاشگر وه‌رده‌گرێت ئه‌وا
ده‌بێت به‌ووشه‌ی لێکدراو کهلهم حاڵه‌ته‌ش رێنووسه‌که‌ی هه‌مان
رێنووس ده‌بێت.بۆ ووشه‌ی ئاوێته‌ش به‌هه‌مان شێوه‌له‌گه‌ڵ ووشه‌کان و
پێشگرو پاشگره‌کان وه‌ها مامه‌ڵه‌ده‌که‌ین هه‌روه‌ک که‌هه‌ر یه‌کێکیان
یه‌که‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆیه.
له‌ووشه‌ی ساده‌دا ئه‌گه‌ر یه‌کێک له‌م ده‌نگدارانه‌هات A،E،IE،O،U،UU،
ئه‌وا به‌هیج شێوه‌یه‌ک پێویستمان به‌بزوێنی بزرۆکه(نادیار) نییه.بۆ
نموونه:
Nardn،Pelk ،Dietn،Dost،Brusk Duupshk،....HTD
به‌ڵام ئه‌گه‌ر ووشه‌ساده‌که‌ئه‌م بزوێنانه‌ی تێدانه‌نه‌بوو ئه‌وا
پێویسته‌ته‌نیا یه‌ک بزوێنی بزرۆکه‌بنووسین ئه‌ویش له‌بڕگه‌ی یه‌که‌م.چونکه‌ئه‌گه‌ر
زیاتر بنووسین ئه‌وا رێنووسه‌زمانه‌که‌مان نه‌هونه‌ری ده‌بێت نه‌جوانی.بۆ
نموونه:
Girtn،Birdn،Mirdn،Khistn،kirdn،....HTD
- به‌شی پێنجه‌م و کۆتایی -
له‌م به‌شه‌دا هه‌ول ده‌ده‌م رێنووسی ئه‌م ئه‌لفابێتایه‌روون بکه‌مه‌وه:
1ـــ A ئه‌مه‌ده‌نگی (ئا) یه،بۆ نموونه:Agr،Asn،Awat
2ـــ AA ده‌بن به‌حه‌رفی(ع) به‌ڵام من به‌باشی ده‌زانم که‌بۆ ناوی مرۆڤ
( اسم علم) هه‌ر یه‌ک بنووسین تا له‌گه‌ڵ رێنووسه‌جیهانییه‌کان یه‌کبگرێته‌وه.
بۆ نموونه:
عه‌لی عه‌بدوڵڵا، ،Amr،Ali،Abdulla، .....هتد
3ـــ AI ده‌نگی(ێ) ی کوردی ده‌دات.بۆهه‌موارکردنی ئه‌م ده‌نگه‌سوود له‌رێنووسی
ئینگلیزی وه‌رگیراوه کهلهم ووشه‌ئینگلیزیانه‌دا هاتووه;Air،chair،stair
،
نموونه‌ی ووشه‌کوردییه‌کان : Haimn،Hainan،Paiwan
4ـــ IA لێکدانی ئه‌م دوو حه‌رفه‌بۆ به‌ده‌ستهێنانی ده‌نگی(یا) زمانه‌که‌مان
زۆر جوان ده‌کات ویارمه‌تیمان ده‌دات که‌ووشه‌باوه‌کانی جیهان به‌هه‌مان
رێنووسی جیهانی بنووسین هه‌روه‌ک ;
Piano،Albania،Romania
5ـــ E به‌رامبه‌ر حه‌رفی بزوێنی (ه) یه‌له‌سه‌ره‌تای ووشه‌به(ئه)
ده‌خوێنرێه‌وه،له‌ناوه‌ند و کۆتایی ووشه‌به(ه) ده‌خوێنرێته‌وه.بۆ
نموونه: Estaire، Endam، Bepele
6ـــ i ئه‌مه‌ش هه‌میشه‌رۆڵی بزوێنی نادیار ده‌گێرێت ئه‌گه‌ر که‌وته
نێوان دوو ده‌نگداره‌وه بۆ نموونه: Birdn،Khisten،Girtn ،به‌ڵام له‌سه‌ره‌تای
ووشه‌دا به(ئی) ده‌خوێنرێته‌وه،بۆ نموونه;
،Italia Ihmal،Inzar
و له‌کۆتایی ووشه‌شدا به(ی) ده‌خوێنرێته‌وه‌بۆ نموونه:
Dari Azadi،Nachari
7ـــ ئه‌مه‌هه‌میشه‌به(ی) ده‌خوێنرێته‌وه‌و ده‌که‌وێته‌نێوان دوو ده‌نگی
کۆنسۆنانته‌وه،بۆ نموونه:
Diel،Sier،Tier
8ـــ له‌راستیدا ئه‌م ئه‌لفابێته‌بواری هه‌موارکردن تیایدا یه‌کجار
زۆره‌بۆیه‌پێشنیار ده‌که‌م که‌به‌لای که‌مه‌وه‌دوو ڤۆکالی تر دروست بکه‌ین
به‌لێکدانی دوو حه‌رفی بزوێنه‌وه. بۆ نموونه: io بۆ (یۆ) ، ue
بۆ(وێ)،iu بۆ(ئیو) هه‌روه‌ک له‌م ووشانه‌دا ده‌یبینین:
Hetiu،Geniu،Khue،Gue،Banio،vidio
9ـــ C ئه‌مه‌حه‌رفی (پ) ی عه‌ره‌بییه.ئه‌م حه‌رفه‌له‌ئینگلیزیدا به(ک)
و له‌هه‌ندێک حاله‌تدا به(س) ده‌خوێنرێته‌وه.ــ
10ـــ ئه‌م ده‌نگه‌هه‌موارکراوانه‌ی زمانی ئینگلیزی بۆ هه‌مان مه‌به‌ست
له‌م ئه‌لفابێته‌ی من گونجێنراوه: CHبۆ (چ)، DH بۆ(چ)، GHبۆ(غ) ،SH بۆ
(ش)، KH بۆ (خ) ، THبۆ (ژ)،ZH بۆ (ژ).
11ـــ سه‌باره‌ت به‌حه‌رفی X ،دیاره‌ئه‌م حه‌رفه‌بواری زۆری بۆ ره‌خساندووین
که‌چه‌ندین ده‌نگی تر درووست بکه‌ین ،بۆ نموونه: AAیان XA بۆ (ع)، XH
یانHH بۆ (ح) ، XDبۆ (ڤ)،XL بۆ(ڵ) ، RR یان XR بۆ (ڕ) ،XS یان SS بۆ
(ێ) ، XT بۆ (گ) ، UU یان XUبۆ(وو). ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌سه‌ر رای به‌رێزان،
مامۆستایان و پسپۆرانی زمانی کوردی که‌رای خۆیان ده‌ربڕن و هیوادارم له‌چوارچیوه‌ی
ئه‌ڵته‌رناتیڤه‌کانی ئه‌م رێنووسه‌هه‌موارکراوه‌فۆرمێکی په‌سه‌ند بکه‌ن.
رێنووسی گه‌ردانی ڤێربه‌کان(کرداره‌کان):
له‌کاتی گه‌ردانی ڤێربه‌کان قه‌دی چاووگ ده‌ست ده‌که‌وێت ،پێویسته هه‌میشه‌ره‌چاوی
بزوێنی نادیار iبکرێت.واته‌ئه‌گه‌ر i له‌قه‌دی چاووگ هه‌بوو ئه‌وا له‌حاڵه‌تی
گه‌رداندا پێویسته‌له‌شوێنی خۆی بنوسرێته‌وه.بۆ نموونه..
Girtn،mirdn،.....
قه‌دی چاوگ بۆ ئه‌م ڤێربانه‌ده‌بێته:
Gir،mir،.....
ئه‌وکات بۆ نموونه‌له‌حاڵه‌تی رانه‌بردوو
ڤێربه‌کان وا ده‌نووسرێن :
....،Degirm، Demirm
_____________________________________
سه‌رچاوه‌کان:
1- دیاره‌ئێمه‌ی خوێنده‌وارانی کوردی ئه‌مرۆ نابێت رۆڵی پسپۆران و که‌ڵه‌زمانه‌وانانی
کوردی له‌بیربکه‌ین به‌هه‌موو دیالێکته‌کانه‌وه.به‌ڵام ئه‌و که‌سه‌ی
زمانی کوردی لای من شیرینتر و خۆشه‌ویستتر کرد مامۆستا جه‌مال نه‌به‌زه.من
له‌کۆتایی حه‌فتاکانه‌وه‌به‌نووسینه‌کانی مامۆستا جه‌مال نه‌به‌ز
ئاشنام. دیاره‌مامۆستای به‌رزی تریشمان زۆرن.
2 - ?....www.blackwellreference.com/public/tocnode
3 - ....www.cat.inist.fr/?aModel
www.en.wikipedia.org/wiki/Digraphia....
- 4
سوید/ ئۆپسالا
13/11/2009
haider6104@yahoo.se
|
