|
٣١\١٢\٢٠٢٤
دیالێکتیکی زمان و جیاوازی - کێ یەکەمە؟
ئەرسەلان مەحمود
 هەموو ئەوانەی قسەیان لەسەر ڕەگەزپەرستی و نایەکسانی نێوان "نێر و مێ"
کردوە و دەکەن، بە زمانێک قسەی لەسەر دەکەن کە خۆی لە خۆیدا ڕەگەزخواز
یان هەر لە ڕەگەوە بوونیادەکەی بوونیادێکی ڕەگەزگەرایە، کەچی هەر یەک
لەو بیریار و فەیلسوف و ڕەگەزبینانە ڕوانگە و دیدگەی ئەویتر بەو
جیاکاریخوازییە تۆمەتبار دەکەن، لە کاتێکدا کێشەکە نە لە ئاینەکاندایە
و نە لە بیر و فەلسەفە کۆن و نوێ جیاکاندا، بەڵکو لە خودی زمان
خۆیدایەتی، با بە نموونەی کۆنکرێتی لە چەند زمانێکدا شیکاری ئەم بابەت
و پێکهاتە ڕەگەزییە بکەین و هەوڵێک بدەین ئاڵۆزیی ئەم دیاردەیە بخەینە
بەرچاو و شوێنپێیەکانی لەسەر کۆمەڵگە دەستنیشان بکەین.
ڕەگەز لە ڕوانگەی فەلسەفە و ئاینەوە:
با سەرەتا بزانین بیرمەند و فەیلەسوفان چۆن سەیری پرسی جیاوازی و
پەیوەندی نێوان ڕەگەزەکانیان کردووە.
یۆنانییە کۆنەکان: فەیلەسوفانی یۆنانی کۆن وەک ئەفلاتون و ئەرەستۆ
بۆچوونێکی نێرسالارانەیان هەبوو سەبارەت بە ژنان. ئەوان ژنیان وەک
بوونەوەرێکی سەرەتایی و ناتەواو پۆلێن دەکرد و پێیان وابوو کە پیاو زاڵ
و سەروەرە بەسەر ژندا. بەڵام هەندێک فەیلەسوفی دیکە وەک پلۆتینۆس پێیان
وابوو کە نێر و مێ لە ڕووی مەعنەوییەوە وەک یەکن.
سەردەمی ناوەڕاست: لەم قۆناغەدا، فەلسەفەی ئاینی کاریگەری زۆری هەبوو.
بیرمەندانی مەسیحی وەک تۆماس ئاکویناس جەختیان لە بایەخی ژن وەک دایک
دەکردەوە، بەڵام هێشتا پیاویان بە سەرووتر دادەنا. لە ئیسلامیشدا هەمان
بۆچوون زاڵ بوو.
سەردەمی ڕێنیسانس و ڕۆشنگەری: لەم قۆناغەدا بیرۆکەی یەکسانی و مافی
ژنان زیاتر بەرەوپێش چوون. بیرمەندانی وەک کریستین دو پیزان، مێری
وۆڵستۆنکرافت و جۆن ستیوارت میڵ، داوای مافی خوێندن و دەنگدان و
یەکسانییان بۆ ژنان دەکرد.
سەردەمی هاوچەرخ: لە سەدەی بیستەمدا، فێمینیستەکان وەک سیمۆن دو بۆڤوار
ڕەخنەی توندیان لە نایەکسانی ڕەگەزی گرت و وا وێنایان کرد کە ئەم گرفتە
ڕەگەکەی پتر لە فەرهەنگ و کەلتوورە کۆمەڵایەتییەکانی کۆمەڵگەی
بەشەریدان و جەختیان لە ڕزگاری و سەربەخۆیی تەواوی ژنان دەکردەوە.
لێرەوە دەبینین کە دیدی بیرمەندان و فەیلەسوفان سەبارەت بە ڕەگەز زۆر
جار ئاوێنەی کەلتوور و نۆڕمە کۆمەڵایەتییەکانی هەر سەردەمێک بووە. واتە
ڕوانگەی ئەوان زیاتر ڕەنگدانەوەی جیهانبینی زاڵ بووە نەک فاکتەرێکی
سەربەخۆ.
هەرچەندە ناکرێت ڕۆڵی بیروڕای بیرمەندان لە شکڵدان و پاراستنی
پەیوەندییە ڕەگەزییەکان فەرامۆش بکەین و گاڵتەجارانە لێیان بڕوانین،
بەڵام چونکە ڕێی تێناچێ بڵێین درکیان بە گرفتە سەرەکییەکە نەکردوە،
دەبێ بڵێین خۆیان لە چەقی کێشەکە بواردوە و ئەوەی کردویانە و بەرهەمیان
هێناوە لە ڕاستیدا خستنەڕووی چارەسەر بووە بە خوڵقاندن و قووڵکردنەوەی
قەیرانە کەلتوری و فەرهەنگییەکان، ئەمەش تا هاتووە مرۆڤ و کۆمەڵگەی
مرۆڤایەتی زیاتر پێکداداوە لە بۆشاییدا.
لێرە، لەم بابەتە شیکارییەدا، بە نەختێک وردبوونەوە دەردەکەوێت کە
سەرچاوەی سەرەکی ئەم کێشەیە لە شوێنێکی دیکەدایە - شوێنێک کە دەکەوێتە
ناو خودی سروشت و پێکهاتەی زمان.
ڕەگەز و زمان:
با ئێستا بڕوانین چۆن خودی زمان لە بنچینەدا پشت بە دابەشکردنی ڕەگەزی
دەبەستێت و کێشەکە لە بری کێشە وەک دیاردەیەکی "سروشتی" و "ئاسایی"
پێشکەش دەکات. با چەند نموونەیەک بهێنینەوە:
- لە زمانی ئینگلیزیدا، ناچارین جیاوازی لەنێوان "he" بۆ ئەوی نێر و
"she" بۆ ئەوی مێ بکەین، ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە ڕەگەز هیچ پەیوەندییەکی
بە زۆربەی بابەتەکانەوە نییە. بۆ نموونە، کاتێک دەڵێین "The doctor
saved his/her patient." ناچارین ئاماژە بە ڕەگەزی پزیشکەکە بکەین
تەنیا لەبەر ئەوەی ئەو زمانە وامان لێدەکات.
لە زمانی فەرەنسیدا، هەموو وشەیەک یان نێرە یان مێ، تەنانەت ئەگەر
ئاماژە بە شتێکی بێگیان بکات. بۆ نموونە، کورسی (la chaise) مێیە و
کتێب (le livre) نێرە! ڕەگەزی وشەکان پابەندی هیچ لۆژیک و یاسایەک نییە
و دەبێت لەبەریان بکەیت.
لە زمانی عەرەبیدا، فۆڕمی نێر بەکار دەهێنرێت ئەگەر باسی گرووپێک بکرێت
کە تێیدا تەنانەت یەک نێریش هەبێت، سەرەڕای ئەوەی کە زۆرینەی
ئەندامەکانی مێ بن. ئەمە پەیامێکی ناڕاستەوخۆ دەدات کە گوایە بوونی نێر
گرنگترە.
لە هەندێک زمانی دیکەدا، سیستەمی ڕێزمانی پڕە لە ئاماژەی ڕەگەزی. بۆ
نموونە، لە زمانی عیبری و هیندیدا هەر کردارێک پێویستی بە فۆڕمی جیاواز
هەیە بەپێی ڕەگەزی بکەر، سەرەڕای ئەوەی کە زۆربەی کردارەکان
پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆیان بە ڕەگەزەوە نییە.
ئەم نموونانە زۆر سادە و سەرەتاییانە، پیشانی دەدەن کە چۆن زمان
تەنانەت لە ئاستی وشە و ڕستەشدا بۆچوونێکی ڕەگەزی و دووبەشکراوی
جیهانمان پێشکەش دەکات. کەواتە، بۆ ئەوەی بتوانین بە تەواوی مەسەلەی
ڕەگەز چارەسەر بکەین، وێڕای ئاڵوگۆڕی کۆمەڵایەتی و کەلتووری، پێویستمان
بە وەرچەرخانێکی بنەڕەتی هەیە لە خودی پێکهاتەی زماندا. ئەمەش کارێکی
ئاسان نییە و پێویستی بە هەوڵی بەردەوام و یەکگرتووی هەموو توێژەکانی
کۆمەڵگە و ریفۆڕمی بنەڕەتی لە سیستەمەکاندا هەیە، کێ دەتوانێ ئەم زەمان
و زەمینەیە بسازێنێت؟ بێگومان – دەوڵەتان و حکومەتەکانیان، کێ بەربەستی
کردون ئەمە نەکەن، بێگومان سیاسەتی بە بازاڕ و بە کاڵا کردنی بەها
مرۆییەکان لەلایەن خودی خۆیانەوە.
هەر بۆیە هەندێجار بە وردبوونەوە لەوەها حەقیقەتگەلێگ، بێئەوەی بمەوێ
لە بەهای بیر و مەزنی فەلسەفەکان کەم بکەمەوە، دەگەمە ئەو باوەڕەی کە
کۆی ئەو بیریار و فەیلەسوفانەش هەمان ئەو ساحیربازە درۆزنانەن کە خودی
سیستەم و دەسەڵاتەکان بۆ ڕەوایەتیدان بەوەی کە لە داهاتوودا دەیانەوێ
بیکەن، بیرۆکە و ئەندێشەکانیان لە ڕێگەیانەوە بێگومان لە فۆڕمێکی تردا،
پێ بەیان دەکەن.
ئاکام:
لەم وتارەدا هەوڵمان دا سەرچاوەی سەرەکی نایەکسانی ڕەگەزی بدۆزینەوە:
ئایا ئەم دیاردەیە زادەی بیروباوەڕی فەلسەفی و ئاینییە، یاخود لە خودی
زماندا ڕەگی داکوتاوە؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، یەکەم ئاوڕمان لە
مێژووی ئەم بابەتە لە ناو فەلسەفە و ئایندا دایەوە و دەرکەوت کە
بیرمەندان بەگشتی کەمتر هەوڵی چارەسەرکردنی مەسەلەکەیان داوە، بەڵکو
زیاتر ڕەنگدانەوەی بەها زاڵە کۆمەڵایەتییەکان بوون.
پاشان، بە شیکردنەوەی چەند نموونەیەک لە زمانی جیاواز بۆمان دەرکەوت کە
خودی سروشتی زمان لەسەر بنەمای دابەشکردنی جیهان بە دوو ڕەگەز
دامەزراوە و بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بیرۆکەی جیاوازی و
نایەکسانی دەچەسپێنێت. کەواتە کێشەکە قووڵتر لەوەیە کە تەنها پەیوەست
بێت بە بیر و ئایدیۆلۆژیاوە.
لێرەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە بۆ چارەسەرکردنی کێشەی نایەکسانی
ڕەگەزی، جگە لە هەوڵی تاکەکەسی و گۆڕانکاری کەلتووری، پێویستمان بە
شۆڕشێکی زمانەوانی هەیە کە ئەو سیستەمە دووانەییە ڕەها بڕووخێنێت و
بنچینەیەکی هاوسەنگتر و مرۆڤانەتر دابمەزرێنێت. پێویستە سیستەم و
پێکهاتەی زمان بەشێوەیەک دابڕێژینەوە کە کەمترین ئاماژە بە جیاوازی
ڕەگەزی بکات و زیاتر مرۆڤ وەک مرۆڤ ببینێت.
ئەمە ئەرکێکی ئاسان نییە و پێویستی بە کاتێکی درێژخایەن و سەرهەڵدانی
بزووتنەوەیەکی هەمەلایەنەی کۆمەڵایەتی ڕاستەقینە هەیە کە تێیدا هەموو
توێژەکانی کۆمەڵگە، هەر لە ڕۆشنبیران و زمانناسانەوە بگرە تا
سیاسەتمەداران و خەڵکی ئاسایی هۆشیار و هاندەر هەیە بۆ بەشداریکردن لەم
پڕۆسە گرنگەدا. هەروەها پێویستە سیستەمی پەروەردە و ڕاگەیاندن بە
شێوەیەکی جیددی کار لەسەر گۆڕینی پێکهاتە و ناوەڕۆکی خۆیان بکەن بۆ
ئەوەی نەوەی داهاتوو فێری زمان و بیرکردنەوەیەکی جیاواز بن.
کەواتە، ئەگەر بمانەوێت کۆمەڵگەیەکی بەڕاستی دادپەروەر و یەکسان بونیاد
بنێین کە تێیدا ڕەگەز ببێتە فاکتەرێکی لاوەکی و کەم بایەخ، پێویستە لە
هەموو ئاستەکاندا بۆ گۆڕینی زمان هەوڵ بدەین. پێویستە شێوازی قسەکردن و
نووسینمان بگۆڕین، پێویستە چەمک و وشەی نوێ دابهێنین، پێویستە ڕێزمان و
سینتاکسی زمانەکەمان دەوڵەمەند بکەین بەو ئاراستەیەی کە ئاماژە بە
یەکسانی و هاوبەشی مرۆڤەکان بکات نەک جیاوازییان.
لەکۆتاییدا دەمەوێت جەخت لەوە بکەمەوە کە ئەم ئاڵوگۆڕە، وێڕای ئەوەی کە
پڕۆسەیەکی درێژخایەن و قورسە، بەڵام کارێکی شیاو و پێویستە. پێویستە
هەموومان وەک تاک ئەرکی سەر شانی خۆمان بێت کە زمانێکی هاوسەنگ و
دادپەروەر بەکار بهێنین و ببینە هۆکارێک بۆ گۆڕان لەو کۆمەڵگەیەی کە
تێیدا دەژین. هەروەها پێویستە لەسەر ئاستی دامەزراوەیی و حکومی هەنگاوی
جیددی بنرێت بۆ گونجاندنی فۆڕم و ناوەڕۆکی پەروەردە، میدیا، یاسا و
سیاسەت لەگەڵ ئامانجەکانی یەکسانی و ڕەواییدا.
ئەگەر هەموومان پێکەوە و بە گیانێکی بەرپرسیارانە کار بۆ ئەم ئامانجە
بکەین، ئەوا ڕۆژێک دێت کە زمانی ئێمە وێنای جیهانێکی جوانتر و ڕەنگینتر
بکات کە تێیدا مرۆڤ، سەرەڕای هەر ڕەگەز و جیاوازییەکی تر، وەک
بوونەوەرێکی ئازاد و بەنرخ سەیر بکرێت. با هەوڵ بدەین ئەو ڕۆژە نزیک
بخەینەوە.
____________________________________________________
تێبینی: هەر گۆڤار
و ڕۆژنامە و ناوەندێکی بڵاوکردنەوە، ئازادە لە بڵاوکردنەوەی ئەم وتارە
شیکارییە، بێگومان بە ئاگاداری و ڕەزامەندی نووسەر.
ماڵپه‌ڕی ئه‌رسه‌لان مه‌حمود
|
