٢٥\٦\٢٠٢٢

ئەمەریكا و ئەمەریكای لاتین.

عەلی مەحمود محەمەد  

لە كەمتر نیو سەدەی رابردوودا، ئەگەر كودەتا ناڕاستەوخۆكان هەژمار نەكەین، وەك كودەتاكانی بەرازیل و پاراگوای .....، یان كودەتا شكست خواردووەكەی یانزەی ئەبرێلی ٢٠٠٢ی فەنزوێلا، ئەوا هێزە راستگەراكان چوار كودەتایان بە هاوكاری سوپاو ولاتە یەكگرتووەكان ئەمەریكا بە نوێژی نیوەڕۆ بەناوی ئازادی و دیموكراسییەوە لە ولاتانی ئەمەریكای لاتین ئەنجامداوە " شیلی ١٩٧٣، پیرۆ ١٩٩٢و هندۆراس ٢٠٠٩، پۆلیڤیا٢٠١٩"، وێڕای ٦٣٨ جار هەوڵی تیرۆركردنی فیدل كاسترۆ درا لە چوار چێوەی بانگەوازی جاڕنامەی گەردونی مافی مرۆڤدا، وە سەپاندنی ٦٠ ساڵ ئابلوقەی ئابووری، سەرباری كودەتا یاساییەكان لە چەندین وڵاتی دی كە دێینە سەریان.

ئەگەر دەیەی نەوەتەكان دەیەی شكستی بەناو كۆمۆنیزم بوبێت لە ئەوروپای رۆژهەلات، پارتە كۆمۆنیستەكانی وەك مۆز تواندەوە، هەموو كەوتنە ژێر دیوارە روخاوەكەی بەرلینەوە، شكستێكی وایان خوارد ،بە ئێستاشەوە دوای سێ دەیە ،تا هەنووكە چەپ و كۆمۆنیزم لەو وڵاتانە هەناسەی لێبرَاوە، جگە لە روسیاو مۆڵداڤیا.

بە پێچەوانەوە سەرەتای هەزارە، ولاتانی ئەمەریكای لاتین وڵاتە تاقانەكەی كوبایان لە غەریبایەتی ناو دەریاكانی كاریبی رزگار كرد لە دەست قرشەكانی پنتاگۆن، دیارە كوباش بەرگەی بێ وێنەی گرت، بەسەر شەڕی نەرم و رەقی سەرمایەداری سەركەوت، بە گیرفانی بەتاڵەوە توانی تۆوی خۆی لە كیشوەرەكە بچێنێت، سەرەتا لە ساڵی ١٩٩٨ لە فەنزوێلاوە شنە باكە هەڵیكرد، لە ساڵی ٢٠٠١ گەیشتە هایتی، لە ٢٠٠٣ ئەرجەنتین و بەرازیل و ٢٠٠٥ ئۆرۆگوای، ٢٠٠٦ پۆلیڤیاو ٢٠٠٦ هندۆراس و ٢٠٠٧ ئیكوادۆر، ٢٠٠٨ پاراگوای، ٢٠٠٩ سلفادۆر، بەشێوەی گشتی شەپۆڵەكە پێچەوانەی مەزهەبی جیمس مۆنرۆ سەرۆكی پێنجەمی ئەمەریكا لە ساڵی ١٨٢٣ بوو هەڵیكرد، كە ١٩٩ ساڵ لەمەوپێش بنەماكەی لەسەر بنچینەی كردنی ئەمەریكای لاتین بە باخچەی پشتەوەی ماڵی ئەمەریكا داڕێژراوە.

ئەمەریكای لاتین و كاریبی باخچەیەكی بە بەرەكەت بووە بۆ ئەمەریكا، لە نێوان ساڵەكانی ١٩٢٥-١٩٢٩دا، وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ساڵانە ٢٠٠ ملیۆن دۆلاری وەبەرهێنان كردووە لە وڵاتانی ئەمەریكای لاتین، لە بەرامبەردا ساڵانە٣٠٠ ملیۆن دۆلار قازانجیان دەستكەوت بووە، قازانجەكان ١٥٠٪ی سەرمایەگوزاریەكە بووە، نەوتی فەنزویلا و كانەكانی پۆلیڤیا و شیلی و سامانی كوبا ئامانجی چاوچنۆكی ئەمەریكا بوو لە مێژوودا.

لە ٢٣٣ ساڵی رابردوودا، هەر لە هەڵبژاردنی جۆرج واشنتۆنەوە لە ساڵی ١٧٨٩، ئەمەریكا تەنها ١٦ ساڵ لە مێژووی خۆیدا بە ئاشتی تێی پەڕاندووە، وڵاتێكە تایبەتمەندی وایە لەگەڵ ئاشتی هەڵناكات، ولیام بلۆم فەرمانبەری پێشوو لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا دەڵێت: لە ساڵی ١٩٤٥ ەوە ئەمەریكا ٥٠ حكومەتی روخاندووە، بەشی زۆری لە ئەمەریكای لاتین بووە.

ساڵی ١٩٦٩و دوای شەڕی ١٩٦٧، دكتاتۆری پاراگوای ئەلفریدۆ سترۆنسەر"٣-١١-١٩١٢ بۆ ١٦-٨-٢٠٠٦ " رازی بوو ٦٠ هەزار فەڵەستینی لە كەرتی رۆژئاواوە بچنە ولاتەكەی بە مەرجێك شیوعی نەبن.

ناوبراو لە ١٥-٨-١٩٥٤ ەوە بۆ ٣-٢-١٩٨٩ سەرۆكی ولات بوو، بە كودەتا هاتە سەر حوكم بە كودەتاش لابردرا.

لەسەردەمی دەسەلاتیدا ٢٠٨١٤ كەس دور خرایەوە، ١٩٨٦٢ زیندانیكران، ١٨٧٧٢ كەسیان ئەشكەنجە دران، ٤٢٥ كەس بێسەروشوێنن، كۆی گشتی ١٢٨٠٧٦ كەس قوربانی دەستی رژێمەكەی بوون.

ئەمەش بەشێك بوو لە نەخشەی كۆندۆر لە ولاتانی ئەرجەنتین ،شیلی ، ئۆرۆگوای، پاراگوای، بەرازیل و پۆلیڤیا، دواتر ئیكوادۆرو پیرۆش پەیوەست بوون پێوەی، لە لایەن حكومەتە دكتاتۆرییە سەربازیەكان بۆ لێدان و قەلاچۆكردنی چەپ بە پشتیوانی سەربازی و تەكنیكی ئەمەریكا و فەرەنسا پیادە كرا، لە ساڵی ١٩٦٨ بۆ ١٩٨٩ بەردەوام بوو، ٥٠٠٠٠ بۆ ٩٠٠٠٠ كەس تیایدا كوژرا، ٣٠٠٠٠ كەس بێسەروشوێنكران ،٤٠٠٠٠٠ كەس زیندانی و ئەشكەنجە كران، دوای روخانی دیواری بەرلین و نەمانی مەترسی چەپ هەڵوەشایەوە ١.

ئەمەریكا بەردەوام لە رێگەی كۆنتراكانیەوە دەستی خستۆتە ناو كاروباری ولاتەكان بۆ لێدانی چەپ، لە سلفادۆرەوە بگرە تا كۆنتراكانی نیكاراگوا بۆ چەكدارە تاوانكارەكانی كۆڵۆمبیا، ساڵی ١٩٦٢ دوو ساڵ پێش ئەوەی فارك دەست بە كاری چەكداری بكات، كۆڵۆنێڵی ئەمەریكی ویلیام یاربۆرۆ لە میانی سەردانی كۆڵۆمبیای دا، پێشنیاری دروستكردنی تیمی مەرگی كرد بۆ بنەبڕكردنی جوتیارە شیوعییەكان لە كۆڵۆمبیا.

لە ساڵی ١٩٦٣ ژەنەراڵ ئەلبەرتۆ رویزۆ نۆفۆوا، كە لە شەڕی كۆریا بەشداری كردبوو، پێشنیاری دروستكردنی دەستەی چەكداری مەدەنی كرد بۆ شەڕی شیوعییەكان لەناو كۆمەڵگاكانیان.

لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٢ بۆ ٢٠١٠ لەو كاتەی ئۆریبی و ژەنەراڵ ماریۆ مۆنتا كە ئەمەریكا راهێنانی پێكردبوو، زیاتر لە ١٠٠٠٠ خەڵكی سڤیلیان كوشت، زۆرجار قوربانیەكان بەرگی گەریلایان دەكردە بەریان دوای كوشنتنیان ٢.

سەیر بكەن حكومەتی مەكسیك دەستی بەسەر ١٨٠٩١ چەكی ئەمەریكی گرتووە لە نێوان " ١-١-٢٠٢١ بۆ ١٨-١١-٢٠٢١" دا ، ساڵانە نیوملیۆن چەك لە ئەمەریكاوە دەچێتە ناو مەكسیكەوە.

ساڵانە تاوانكاران ٣،٩ ملیۆن تاوان لە مەكسیك ئەنجام دەدەن، ٧٠٪ی چەكەكانیان ئەمەریكین ٣، بەم شێوەیە لە خزمەت كارتێلەكانی چەك مەكسیك كراوە بە بەرەیەكی جەنگی بەرفراوان.

سەیر كەن ئەمەریكا لە رێكەوتی ٢٠-١٢-١٩٨٩ پەنەمای داگیر كرد، بە هێزێكی ٢٥٠٠٠ سەربازییەوە بە بەهانەی دەستگیركردنی سەرۆكی ولات مانۆیل ئەنتۆنیۆ نۆرینگا، وەلێ لە ناوەڕۆكدا پەیوەندی بە دەستگرتن بەسەر نۆكەندی پەناماو هەڵوەشاندنەوەی كۆنتراكتی پەنەما- یابانەوە بوو، بۆ ئەوەی رێگا لە ژاپۆن بگرێت ببێتە هێزێكی جیهانی، ئامەریكا دۆست ناناسێت.

ئەوەی شایانی باسە دوای ئەوەی فەرەنسا شكستی هێنا لە دروستكردنی نۆكەندی پەنەما ١٨٨١ - ١٨٩٤، كۆنگرێسی ئەمەریكا لە یۆنی ١٩٠٢ مافی بە سەرۆك رۆزفێڵت دا نۆ كەندەكە بكڕێتەوە لە فەرەنسا ، لەوكاتە نۆكەندەكە دەكەوتە ناو سنوری كۆڵۆمبیا، پەرلەمانی كۆڵۆمبیا بڕیاری دا نەیفرۆشێت بە ئەمەریكا، بۆیە ئەمەریكا بە هاوكاری بۆرجوازی ناوچەی نۆكەندەكە، بە بەهانەی كردنەوەی نۆكەندەكە لە نیكاراگوا، خۆیان لە كۆڵۆمبیا جیاكردەوە، ئەمەریكاش سوپای پشتیوانی بۆیان ناردو پەنامای لە كۆڵۆمبیا جیاكردەوە، بەمەش مافی بەڕێوەبردنی نۆكەندەكەی بەدەست هێنا"٤.

لە دوای دوو هەزارەوە یەكەم كاردانەوەی ئەمەریكا بۆ كاركردن بە باوەڕی مۆنرۆ لە فەنزوێلاوە دەستی پێكرد، بەلام خۆشەویستی شافێز لە ناو هەژارانی وڵاتەكەی كودەتاكەی هەرەس پێ هێنا، لە ساڵی ٢٠٠٤ سەرۆكی هایتی جان برتران ئاریستید"كاهین و لاهوتی ئازادی بەخشی چەپ، لە یەكەم هەڵبژاردنی دیموكراسی لە هایتی لە ساڵی ١٩٩١ بە رێژەی ٦٧٪ هەڵبژێردرا" كودەتای بەسەردا كرا، ئەمەریكی و فەرەنسیەكان رفاندیان، لە وڵات دوریان خستەوە، ئێستا لە باشووری ئەفریقا پەنابەرە.

٥ ساڵ دوای هایتی، نۆرەی هندۆراس هات، سەرۆك مانۆیل زیلایا كە لەسەر پارتی لیبراڵ كاندید بوو، بەڵام چووبووە ریزی شافێزەوە، كودەتای بەسەردا كراو بۆ دۆمێنیكان پەنابەر ئاسا دیپۆرت كرا.

لە پاراگوای كودەتا لە بەرگی یاسادا ئەنجامدرا، قەشەیەكی دیكەی چەپ بەناوی فرناندۆ لۆگۆ میندیز لە ٢٢ی یۆنی ٢٠١٢ لە دەسەلات دور خرایەوەوە، لە ساڵی ٢٠١٦ ەش دیلما رۆسێف لە بەرازیل كودەتای نەرمی بەسەردا كرا، گرتنی سەرۆك لۆلا لە سەرو بەندی هەڵبژاردنەكانی بەرازیل لە ساڵی ٢٠١٨ دا دور خستنەوەی لە پرۆسەی هەڵبژاردن كودەتایەكی دیكە بوو لەبەرگێكی یایسایدا، كودەتای لینین مۆرینۆ لە ئیكودادۆر كودەتایەكی ناوخۆیی بوو، بۆ هەڵگرتنی قەدەغە لەسەر كۆمپانیاكانی نەوتی ئەمەریكاو رادەستكردنی جولیان ئەسانج و دەركردنی لە باڵوێزخانەی ئیكوادۆر لە لەندەن كە پەنایان دابوو.

تەنانەت پەلاماری وڵاتە پەمبەییەكان شێوازی بەرەییشی بەخۆوە گرت، بۆ لێدان و بەرەو روبونەوەیان گروپی لیما ساڵی ٢٠١٧ دژ بە فەنزوێلا دامەزرا، كە چەپ لە پیرۆ سەركەوت، هاوپەیمانییەتیەكە لە لیماوە هەڵوەشایەوە، مانەوەی بووە گاڵتە جاڕی، رێكەوتی ٢٨-١٢-٢٠٢١ وەزیری دەرەوەی پیرۆ پێشوازی كرد لە باڵوێزی تازەی حكومەتی فەنزوێلا.

كریستینا فرناندیز سەرۆكی پێشووی ئەرجەنتین و جێگیری سەرۆكی ئێستا باسی كودەتای یاسایی دەكات ئەمەریكا لە ولاتانی ئەمەریكای لاتین لە بری كودەتای سەربازی ئەنجامی دەدات، بەشێكی ئەوانەی ئاماژەمان پێیان دا دەچنە ئەو چوارچێوەیەوە.

ئەمریكا هەمیشە دژی جێبەجێكردنی هەموو بەرنامەیەكی سۆشیالیستی و نیشتمانییە لە ناوچەكە، لێ مێژووی ئەمەریكای لاتین لەو جێگایە ناوەستێت كە ئەمەریكا خوازیارێتی، تەنانەت سەردەمی ترامپ هەموو هەنگاوێك بۆ كەرتی گشتی بە كۆمۆنیزم دەزانی، تەنانەت هەندیك وڵاتی وەك دانماركیشی خستبووە ئەو بەرەیەوە.
تا خەبات بۆ دادپەروەری زیاترو كەمكردنەوەی نا یەكسانی كەرامەتی هاوولاتیانی رەسەن و ئەفریقییەكان، ژنان بەردەوام بێت و خەون بۆ گۆڕانكاری درێژەی دەبێت، وەك لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی ساڵانی ٢٠٢٠ و ٢٠٢١ دەبینین، لە ١٢ هەڵبژاردن چەپەكان ١١ەی دەبەنەوە.

ماڵپه‌ڕی عه‌‌لی مه‌حمود محه‌مه‌د