٢٠\٥\٢٠١٠

گۆڕانکاریی.. وەک پرۆسەیەکی ستراتیژیی.

فەرەیدون سامان 

ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پێناسەکردنی چەمکەکانی گۆڕانکاریی گەرەکە پشت بە میتۆدە فەلسەفی و سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەکان ببەستین لەهەڵێنجانی پێناسەیەکی ستانداردا تاهەموومان لەسەری رێکبکەوین کە چەمکی گۆڕانکاریی چییە وتا چ ئەندازەیەکیش ئەم وەرچەرخانە رەگاژۆییە لە دەلیڤە ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتییەکاندا دەکارێ لە وەلانانی ترادسیۆنە نەریتی و کلاسیکیەکان و هێنانە ئارای سیستەمێکی نوێی کارگێری سیاسی و ئابوری وفەرهەنگی لە وڵاتدا رۆڵی پراکتیکی خۆی بگێڕێ ، بەدڵنیایی پراکتیزەکرنی هەرجۆرە گۆڕانکارییەکیش لەهەر کۆمەڵگایەکدا لەسات و شوێنی خۆیدا جیاوازە ، رەنگە لە شوێنێکی دیارکراودا بەسانایی پێشوازی لێ بکرێت و لەشوێنێکی دیکە بەپێچەوانە دووچاری کۆمەڵێک کێشە بێتەوە.

نموونەی جیاوازییەکان لە کۆمەڵگایەکی پیشەسازی و تەکنەلۆژیدا کە خاوەنی پێشینەیەکی شارستانی پێشکەوتوون لە پراکتیزەکردنی چەمکەکانی مافی مرۆڤ و یەکسانی و دادپەروەری کۆمەڵایەتی و سەروەری یاسا ، کە هەر لەسەردەمی رێنیسانسەوە گۆڕانکاریی گەوهەری لەژیانیاندا روویداوەو تەنانەت چەندان زاناو بیرمەندو گەورەهونەرمەندو بوونە قوربانی خواستەکانیان لە گۆڕانکاریی بەسەر سیستەمی سیاسی وئابوری وکۆمەڵایەتی وڵاتەکەیاندا ، تەنانەت پیاوێکی ئایینی وەک (مارتن لۆسەر)بووە پەیامهەڵگری گۆڕانکاریی ریشەیی لە ئایینی مەسیحیەتدا و دژی یاسا داسەپاوەکانی کەنیسە وەستایەوە، بۆیە بەسەرنجدانی گۆڕانکاری خێراو هەر رۆژە داهێنانێکی تازەو بەخشینی دیکە لەگشت بوارەکاندا کە کۆمەڵگاکانی خۆراوا خۆیان بەرهەمهێنەری ئەم ئەفراندنانەن ، بۆیە تاک و جڤاکی ئەوان بەسانایی پێشوازی لە هەر گۆڕانکاڕییەکی تازە دەکەن ، بە بەراورد لەگەڵ کۆمەڵگا خێڵەکی یان فیۆدالییە دواکەوتوەکان کە ئایۆنکراون بەچەندان داو ونەریت و ترادسیۆنی خورافی و سەدان ساڵە وبگرە زێتریش توێژو چینەکانی خەڵکی خۆیانی پێ لەخشتە دەبەن و چەواشەدەکەن ، (لەکاتێکدا کۆمەڵگا ئیسلامی و رۆژهەڵاتییەکان لە بنەڕەتدا بەکاربەرن نەک بەرهەمهێنەر) ، سەرەتا دژایەتی هەموو جۆرە ئەفراندن وگۆڕانکاڕییەک دەکەن و تەنانەت بەجۆرەها شێوازیش بەرپەرچی دەدەنەوەو دەبنە لەمپەر لە بەردەم هەرگۆڕانکارییەکی تازەدا ، بوونی ئەوهەموو تەلاروپارک و کارخانەو هۆکارەکانی تەکنەلۆژی و پیشەسازی و هێنانی مۆدیلی ئۆتۆمبێل و سەتەلایت وکۆمپیتەرو ئینتەرنیت وێڕای هاوردەکردنی فۆرمێک یان بەخشینی رواڵەتیک ئەگینا لە گەوهەرو ناواخندا نەیتوانیوە عەقلی مرۆڤەکانی ئەم کۆمەڵگایەی ئێمە بگۆڕێ.

با بزانین کۆڵەگەکانی گۆڕانکاریی چین و کام گۆڕانکاریی بەسەر کۆمەڵگای ئێمەدا پراکتیزە دەکرێ و کێن ئەوانەی گۆڕانکاری دەکەن و باکگراوەندەکانیان چییە، ئایا ئیدو هزرەکانیان چین و خزمەت بە کێ دەکەن ، لەرووی ئینتماسی سیاسی و کۆمەڵایەتیەوە تاچەند پەرێزیان پاکەو نموونەی باڵای خەڵکن و بەرپرس نین لە هەرجۆرە گەندەڵکارییەک لەدەسەڵاتی حکومرانی وڵاتدا، ئایا گۆڕانکاری وەکو پێشتر ئاماژەم پێکرد هەرتەنها دروشمێکە، یان میتۆدیکە گەرەکە پەیرەوی لە بنەماکانی بکرێ ، بۆیەش ئاساییە لەو جۆرە کۆمەڵگایانەدا کاتێک ئەوانەی بانگەشەی گۆڕانکاری دەکەن دووچاری جۆرەها داپلۆسین و چەوساندنەوە ببنەوە، سەرەرای هەموو ئەوکێشە وگرفتانەش کە رووبەرووی ئەم پرۆسەیە دەبێتەوە ، وەلێ کاتی ئەوە هاتووە لە سەر هەموو ئاستەکاندا گۆڕانکاریی بکرێت و لەواری سیاسیدا دەسەڵات بۆ خەڵک بگەڕێتەوە( نەک هەرتەنها لەلایەن حزبەکانەوە قۆرخ بکرێت ، چونکە لەوڵاتە پێشکەوتووەکاندا جگە لە حیزب و رێکخراوە سیاسیەکان کەسانی تەکنۆکرات و پیشەیی وسەندیکاکانیش مافی خۆ کاندیدکردن و چوونە نێو پەرلەمانیان هەیە )، هەروەها لەواری ئابووریشدا کە زێتر لەبوارێکی دیکە پێویستی بەگۆڕانکاری و ریفۆرم هەیە، مخابن ئەمڕۆ بازارەکانی کوردستان بە قەیرانێکی مەترسیدار تێدەپەڕن و رۆژ لە دوای رۆژیش گرفتە ئابوورییەکان زەقتر دەبنەوە و بێ رێگەچارە دەمێننەوە، بۆ نموونە رەوشی بازرگانی لە کوردستاندا و هەڵایسانی نرخ وبوونی بازاری هەڕەمەکی و (سیستەمی ئابووری ئازادنییە ، لە واقیعدا بازاری رەشە) هەروەها مەسەلەی وەبەرهێنان و بەکاربردن و گرفتەکانی بازاری ناوەخۆی کوردستان و ناردنی نەوت و گەشەی ئابووری و پێشهاتەکانی بازرگانی لە هەرێمی کوردستاندا کە لەسەربنەمایەکی سیستەماتیکی و رێکخراودا بەڕێوە ناچن.

هەڵبەت کەرتى بازرگانى گرنگترین کەرتە لەئابوورى هەر وڵاتێکدا ، لەبەر ئەوەى ئەو کەرتە ئاوێنەیەکە رەنگدانەوەى بارودۆخى ئابوورى ئەو وڵاتە پیشان دەدات، لەهەمان کاتدا جۆر و ئاستى کاڵاکان نیشان دەدات کە ئەو وڵاتە لە چ ئاستێکى ئابوورى دایە و تا چ رادەیەک خۆى بەرهەمهێنەرە و دەتوانێ کاڵاکانى خۆى بخاتە بازارى ناوەخۆ تەنانەت بازارى دەرەوەش ، لە هەمانکاتدا ئەوەش نیشان دەدات بەرهەمهێنان لەم وڵاتەدا تا چەند پاشکەوتووە و پابەندى بازارى دەرەوەیە.. کەرتى بازرگانى رێنیشاندەرە ئەگەر وڵاتێک بیەوێ سود لە پلاندانانى ستراتیژى وەربگرێ و پەرەپێدانى هەبێ، بە پلەى یەکەمیش دانانى بازرگانى رێپیشان دەدات ، دەبێ بزانین کە پێشەکییەکانى ئەم پلاندانانە چین ، بە داخەوە ئێمە لە کوردستان نەگەیشتوینەتە ئەو هەڵسەنگاندنە زانستییەی بۆ تێگەیشتن لەبایەخى کەرتى بازرگانیدا.. کە تارادەیەکى زۆر کەرتێکى تێکەڵە ، بۆ نموونە هەندێک دیاردە لەبازاردا دەبینین وەکو کردنەوەى سوپەرمارکێت کە خەڵکى پرۆفیشناڵ لەم بوارەدا چالاکی ئەنجام دەدەن ، بەڵام لەهەمان کاتدا دەبینین کەرتى بازرگانى لە کوردستاندا هەرەمەکییە و قەوارە و چوارچێوەیەکی نییە. کەواتە هەر ئەم هەڕەمەکیى و نارێکخراوییە لەبوارى کەرتى بازرگانیدا بۆتە هۆى هەڵاوسانى نرخى کاڵا و هێنانى کەلوپەلى ئێکسپایەر.. هۆکارەکانی ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە تێگەیشتنێکى هەڵە بۆ چەمکى ئابوورى ئازاد و بازارى ئازاد هەیە ، ئاستى داهاتى خەڵک کە ئێستاکە بەرزبۆتەوە و ( بەڵام ئەویش بەهەڕەمەکى) ، مووچە زیاد دەکرێت ، بەڵام بنچینەکانى بەرهەمهێنان هەروەکو خۆیان دەمێنێتەوە ، واتە ئەو سەرمایە ماددیە بە خۆرایی دەچێتە دەرێ.

دەبێ بڵێین کە هێشتا عێراق بەکوردستانیشەوە نەیتوانیوە لە سیاسەتێکى ئابوورى پاشکەوتوو خۆى دەرباز بکات، ئەوەش پێى دەڵێن، ئابوورى یەک لایەنى ، واتە هەموو هێز و توانامان بەداهاتى نەوت بەستۆتەوە، بەرامبەر بەوەش کەرتەکانى دیکەى ئابوورى لاوازن، ئێستا رادەى پابەندبوون بە داهاتەکانى نەوت رەنگە دە ئەوەندەى جاران زیاد بووبێ ، بەڵام جاران بەرهەمی پێداویستیەکانى ناوەخۆى لەگەنم و جۆ و سوتەمەنى دابین دەکرد ، کەچی ئێستا هەر هەمووى لەدەرەوە دەهێنن، هەرێمى کوردستان چوارەمین وڵاتە لە یەدەگى نەوتدا. *

جا ئەگەر ئێمە بیناى ئابوورى کوردستان و وەبەرهێنان نەکەین ، ئەم نەوتەش ئاوا بێ بەرنامە بچێتە دەرێ، دەبێ لە ئاییندەدا نەوەکانمان چاوەنواڕی چ کارەساتێک بن ، بۆیە پێویستە بەر لە هەموو شتێک ستراتیژیەتى کەرتى ئابوورى بەهێز بکەین، چونکە ئەمڕۆ سەنتراڵی هێز لەجیهاندا هەیە و بازرگانى دەکات ، ماناى وایە ئێمە تووشی زیانێکى ئابووری زۆر دەبین .

ئاشکرایە کە ئێمە لە کوردستاندا هێشتا داتامان نییە ، لە ساڵى 2001وە یاساى دەزگاى ئامار دەرچووە، بەڵام تا ئێستا ئەم یاسایە نەچۆتە وارى جێ بەجێکردنەوەو هیچ هەنگاوێکیش بۆ رێکخستنى ئامار نەنراوە ، رێگاش لەهەموو بەرهەمهێنەرێک گیراوە کار بکات، هەر کۆمپانیایەک یان بزنسامانێک بیەوێ پرۆژەیەک پێشکەش بکات، ناتوانێ پشت بەم داتایانە ببەستێ ، بەرامبەر بەوەش چەندان بەرپرسی دەسەڵاتدار لەو یاسایە سودمەند بوون بۆ وەرگرتنى زێترى ئیمتیازات ، بۆیە ئەگەر وەزارەتى پلاندانان ببێتە وەزارەتێکى کارا کە (مخابن لەرابردوودا کارا نەبوو)، بۆ ئەوەی خەڵکی شارەزاى تێدا کار بکات ، ئەوا دەبێ پشت بە توێژینەوەى زانستى و جەدواى ئابوورى ببەستێ.

بۆیە ئەگەر بەو جۆرە کار بکەین واتە ئەو سیاسیەتە هەڵەیە جێبە بکەین ، حکومەتی ئێمە چونکە خزمەتگوزارییە نەک بەرهەمهێنان بۆیە دەبێ سیستەمى بازرگانى کاڵاى ئێمە دوو سیفەتى تێدا بێ، یەکەمیان (تێچوونى کەم )تا بتوانین ململانێى کاڵاى بیانى بکات، دووەمیش (جۆرى کوالیتى) واتە سیستەمى دانان کە بۆهەر پرۆژەیەک دادەنرێ، تا ئێستا پرۆژەکان سیستەمیان نییە و هەر کەسە بەجۆرێک کار دەکات، ئەمەش بێگومان باندۆرێکى نەگەتیڤی بەسەر بەرهەمهێنانەوە هەیە ، تۆ ئەگەر بتەوێ توێژینەوەیەک لەسەر رەوشى بازرگانى یان پرۆژەیەکى ئابوورى بکەى ، بەڵام داتات لەبەردەست نییە و ئەمانە هەر هەموویان پێویستیان بە رێکخستن و پێداچوونەوە هەیە...بۆیە سانا نییە وا بە پەلە بڕیار لەگۆڕانکارییەک بدەین کە هێشتا بارودۆخە زاتی وبابەتیەکەی لەبار نییە ، پەندێکی چینیش هەیە دەڵێ رێگای هەزار میل بە هەنگاوێک دەست پێدەکات.

________________________________________
* ئەمڕۆ عێراق یەکەمین دەوڵەتە لە جیهاندا لە یەدەگى نەوتدا.

ماڵپه‌ڕی فه‌ره‌یدون سامان