١٧\٣\٢٠١١

هەڵه‌بجه‌ مەرگەساتێک بۆ سنەییەکان.

عەلی مەحموود محەمەد

ناکرێت مێژووی کوردستان لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا، لە مێژووی گشتگیری پەیوەندییەکانی لایەنە کوردییەکان لە گەڵ ئێرانیەکان جیابکەیتەوە، باجی ئەم پەیوەندییانە ئەوەندە گەورە بوون ،وێڕای ئەوەی سەرتاپای بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردی ناشرین کرد ،هاوکات بونیادی گەلی کوردی سەرتاپا گۆڕی ،تەنانەت پریشکی زیانەکانی پارچەکانی دیکەی کوردستانیشی گرتەوە ،لە کیمیاباران و بۆمبابارانکردنی شارە سنوورییەکانەوە بگرە تا دەگاتە کیمیابارانکردنی بۆتێ و شەهید کردنی پێشمەرگەکانی گوردانی شوانی کۆمەڵە .

لە کوێوە بچیتە ناو کارەساتەکانی ئەو مێژووە ڕەشەوە خوێن بەرت پێ دەگرێت . ئەو لایەنانە پێیان وایە سەرتاپای مێژوویان پاکیزەییە و هیچ لەکەیەکی بەسەرەوە نییە ،تەنها بەوەی لە بەر ئەوەی پێشمەرگە و لە بەرەی نەیاری بەعسدا بوونە، ڕاست ناکەن و دەیانەوێت فێڵ لە مێژوو و گەلەکەمان بکەن .

باسکردنی هەڵەکان ، پەنجە خستنە سەر حەرامەکان ئازایەتی و دەستپێشخەری دەوێت، هەرچەندە ئەوان ئە وڕێگایەیان بە ترس و بە شاردنەوەی ڕاستییەکان لە گەل گرتووە ،بەڵام دەبێت دەرگا داخراوەکانی بکرێنەوەو زانیاری و نهێنییەکانی ئاشکرا بکرێن .

لەو ڕۆژەوەی لە 22 ساڵ لەمەوپێشەوە ،کە خەڵکی شاری هەڵەبجە ساڵانە یادی 5000 قوربانیەکەیان دەکەنەوە، لەگەڵ ئەواندا 72 خێزانی دی لەو دیو سنوورەوە لە جەرگەی شاری سنە ،یادی 72 جەرگ سۆزەیان و، هاوڕێیانیشیان یادی حەفتاو دوو هاوسەنگەریان دەکەنەوە،ئەو قوربانیانیانەش پێشمەرگەکانی گوردانی شوانن و شوێن و کاتیان لەگەڵ ئەو 5000 مرۆڤە جووتە ،بۆیە پێویستە ناوی ئەو قوربانیانەو قوربانییەکانی حدکاش لە گەڵ ئەو ژمارەیە جووت بکرێت .

ئەو لایەنانەی بوونە قۆنتەراتچی هێنانی پاسدار بۆ سەر ناوچەکە ،تەنها قوماریان بە خەڵکی سڤیلی شاری هەڵەبجەو ناوچە ئەنفالکراوەکانەوە نەکرد ،بەڵکە بە کوردی پارچەکانی دیکەشەوە کردییان، لەو هەموو شەڕانەدا ئەگەر بۆ خۆیان بە زیانێکی کەم دەرچوون و ماڵ و مناڵیشیان پارێزرا ،ئەوا مەرگە ساتیان بۆ ئەو خەڵکە ساز دا .

یەکێک لە لایەنە شەرمەزارییەکانی دیکەی شەڕی هەڵەبجە ،وێڕای تاڵان و بە بارمتە گرتنی خەڵکی سڤیلی شارەکە ، شەهید بوونی پێشمەرگەکانی ڕۆژهەڵات و داگیرکردنی بارەگاکانیانە ،کە بە سانایی و بێ بەرامبەر تەسلیم بە کۆماری ئسلامی ئێران کرانەوە .

با لە گەڕان بە ناو وتەی شایەدحاڵەکاندا ، بزانین ئەندازیارانی شەڕی هەڵەبجە ، هەڵوێستیان چۆن بووە لەسەر هێزەکانی ڕۆژهەڵات ، لە کاتێکدا دوژمنەکەیانیان هێناوەتە سەر ناوچەکانیان ؟.

سەرەتای گەشتی هێنانی پاسدار بۆ سەر هەڵەبجە و گفتو گۆکان لە بارەیەوە .

بەڕێز شەوکەتی حاجی مشیر کە بە ئەندازیاری سەربازی شەڕەکە دێتە ژماردن ، لە پەرتووکەکەیدا بۆ خۆی دان بەوەدا دەنێت کە :

1- راستەوخۆ لایەنەکان لە هێرشەکە ئاگادار نەکراونەتەوە،بەڵکە وەک گریمانەی سەربازی هەواڵی هێرشەکەیان پێ گەیەنراوە لە ڕێگەی خۆی و فەرماندە هەرێمییەکانەوە ،نەک وەک ئەوەی هێرشێکی سەربازی سەرتاپاگیری نەخشە داڕێژراوی بەرفراوان بەڕێوەبێت.
2- سەرکردایەتی ئەو لایەنانە کە پەیوەندییەکی گەرم و گوڕیان لەگەڵ ینک هەبوو ، دەشیا لە لایەن سەرۆکایەتییەوە بە شێوەی فەرمی ئاگادار بکرانایەتەوە لەو هێرشە بەرفراوانە،ڕاستییەکانیان پێ بوترایا،جدییەتی زیاتر دەبوو .

کاک شەوکەت بۆ خۆی لە پەرتووکەکەیدا ئاوا باسی دەکات : نەدەکرا ڕاستەوخۆ بەرنامەکەی خۆمانیان پێ بڵێین ، لەبەر پاراستنی نهێنی چالاکی یەکەو ئاشکرا نەبوونی . دیاربوو زۆریان پێ ووتبون بەڵام لایەنی دیموکرات گاڵتەیان بە هەواڵەکە هاتبوو ووتبویان پڕوپاگەندەی کۆماری ئیسلامی ئێرانە بۆ چەواشە کرنی ئێمە ، لە ڕاستیدا لەم لاشەوە چونکە هێز کۆکردنەوەکانی ئێمەو ئێرانیش ئەوەندە بە نهێنی بوو کە بە شەو جموجۆڵمان ئەکرد و بە تایبەتی حکوومەتی ئێران هێزەکانی زۆر بە نهێنی ئەجوڵان بە ئۆتۆمۆبێلی داخراو بە شەو لە ناوچەکانی نێوان (( پاوەو جوانڕۆو باینگاندا)) بڵاوەیان پێ کردبوو لە دۆڵ و شیوو ناو دارستانی ناوچەکەدا جێگایان چاک کردبوو ، هاتوو چۆشیان لەو ناوچەیە قەدەغە کردبوو ((کارەساتی کیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوکەت حاجی مشیر ل106). (( لە هەمان ڕۆژیشدا نامەیەکیان ناردبوو بە کەسێکی دڵسۆزدا کە بیگەیەنێتە لێپرسراوەکانی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی ئێران -((کارەساتی کیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوکەت حاجی مشیر ل 106 ) .

(( ئەم هەوڵانە لە ڕێگەی تیپی 11 ی هەورامانی ینک ئەوە ئەنجام درا (کارەساتی کیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوکەت حاجی مشیر ل105 ) .

ئەو پێشمەرگانەی لەگەڵ حدکا دانیشتوون و پەیامی هێرشەکەیان پێ گەیاندوون ،کاک شەوکەت بەم شێوەیە ڕیزبەندییان دەکات ((ئەوانەی لە گەڵ دیموکرات دانیشتن بریتی بوون لە شەوکەت حاجی مشیر ، مامۆستا ساڵەح قادر، قادر کۆکۆیی، محەمەد حەمە سەعید- کارەساتی کیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوکەت حاجی مشیر ل 107 )).
))کۆمەڵە ئەگەر چی دوورتر بوون لە سنوری ئێمە و تێکەڵاویشمان زۆر کەمبوو پێکەوە لەو سەردەمەدا ،هەندێ ساردیش هەبوو لە نێوان هەندێ لێپرسراوانی ئەو سنورەی ئێمە و ئەواندا ئیتر هەر باوەڕیان بە هەواڵەکە نەکرد و گاڵتەشیان پێ هاتبوو و هیچ وەڵامیشیان نەداینەوە نە بە نامە و نە بە نوێنەریان- کارەساتی کیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوکەت حاجی مشیر ل107.)).

باشە لە گەڵ لایەنێکدا ساردی لە نێوانتانا بێت ،تێکەڵاویش کەم ، دەکرێت بۆ کارێکی وا گەورە بە دڵسۆزێکدا نامە بنێرن ، لە کاتێکیشدا دیار نەبێت ئەو دڵسۆزە کێیە؟، چ کارەیە؟و پەیامەکەی گەیاندووە یان نا ؟،ئەمە تەنها هەوڵێکە بۆ خۆدەرباز کردن لە ئابڕوچونێکی گەورە تا ئاستی خیانەتی نەتەوەیی .

هەرچەندە لە جێگەیەکی دی و لە لێدوانی بۆ بەڕێز یۆست هلتەرمان هەموو مەترسییەکان لە ئەگەری خاپوور کردنی هەڵەبجە و درووست بوونی شەڕ بەرجەستە دەکات ((.... لە مارتی 1988دا جەنگاوەرانی حدکا و کۆمەڵە ،لە شاخەکانی سەروی هەڵەبجەوە بوون و لە لایەن ڕژێمی عێراقەوە دەپارێزران، ئەوان ئەگەر هۆکاری سەرەکیی داگیرکردنەکەی ئێران نەبووبن، ئەوە بە دڵنیاییەوە یەک لە ئامانجە سەرەکییەکانی بوون .هەر کە هێزەکانی ئێران هاتنە ناو عێراقەوە ،هێزێکی تایبەت یەکسەر چووە سەر ئەم دوو گروپە، بەڵام ینک ،کە پەیوەندیەکی باشی هەبوو،لانیکەم لە گەڵ حدکادا،هەردوو حیزبەکەی ئاگادار کردبوەوە لەو پەلامارەی بەڕێوەبوو،وەک هەوڵێک بۆ دەرباز بوونیان ،هەموو فەرماندەکانی ینک لەسەر ئەوە کۆک بوون و بۆ نموونە ، شەوکەتی حاجی مشیر (لە چاوپێکەوتنێکی ساڵی2002دا)وتی کەوا ویستووییەتی دۆستەکانی لە حدکا ڕازی بکات بۆ ئەوەی ئەو ناوە بەجێبێڵن، چونکە بنکەو بارەگایان لە گوندەکانی هاوار و دەرەتفێ بوولە نزیک جەنگاوەرانی ینک ەوە((من چوار کۆبونەوەم لە گەڵ کردن و نەمدەتوانی بڵێم ئۆپەراسیۆن لە کات و ساتدایە.هەموو ئەوەی توانیم کە بیڵێم ئەوەبوو کە عێراق پلانی بۆ ڕووخاندنی هەڵەبجە داناوەو ڕەنگە شەڕ بەرپا ببێت.ئەوان باوەڕیان پێ نەکردین و بێجگە لەوەش لە ژێر فشاری عێراقدا بوون بۆ مانەوە-کارێکی ژەهراوی ،ل255 )).

حاتەم مینبەری یەکێک لە کادیرانی حدکا لە بە شی یەکەمی یاداشتەکانی ئەو ڕۆژگارەیدا ،بە ناوی لە پەراوێزی خنکانی هەڵەبجەدا ،بەم شێوەیە ئەم هەوڵانەی یەکێتیمان بۆ دەگێِرێتەوە ((ئه‌وه‌ی من ئه‌مه‌وێ باسی که‌م زیاتر نه‌قش و رۆڵی حیزبه‌کانی باشووری کوردستان له‌ پێکهاتنی ئه‌م وه‌زعه‌ دا و به‌سه‌رهاتی زیاتر له‌ هه‌زارپینجسه‌د پێشمه‌رگه‌ی رۆژهه‌ڵاتی کوردستان و بنه‌ماڵه‌کانیان له‌م رووداوه‌دایه‌ که‌ زیاتر له‌ سه‌دکه‌سیان کوژران و به‌ سه‌دانیان ناچار بوون خویان راده‌ستی ریژیمی ئێران که‌نه‌وه‌ )).

((هه‌رچه‌ند زۆر جار هاتووچووی پاسدار و کاربه‌ده‌ستانی ئه‌رته‌شی ئێران بۆ بنکه‌کانی یه‌کیه‌تی ئه‌بووه‌ هۆی نگه‌رانی و ناڕازی بوونی ئێمه‌ به‌ڵام چه‌ندکه‌س له‌ به‌رپرسانی ی.ن.ک. ئێمه‌یان له‌ هه‌موو جمووجووڵێکی ده‌وڵه‌تی ئێران ئاگادار ئه‌کرد و له‌به‌رانبه‌ر ره‌خنه‌ی ئێمه‌ش دا بۆ هاتووچووی ئێرانیه‌کان بۆ بنکه‌ی ئه‌وان به‌پێکه‌نینه‌وه‌ ئه‌یانوت که‌ ده‌ستتان بۆ به‌رن ده‌ستیان ئه‌بڕین!).

((دووحه‌فته‌ پێش هێرشی ئێران بۆ سه‌ر شاره‌زوور و هه‌ڵه‌بجه‌ دوو به‌رپرسی یه‌کیه‌تی هاتنه‌ لای ئێمه‌ و به‌رپرسانی ئێمه‌یان ئاگادار کرد که‌ ریژیمی ئێران به‌نیازه‌ هێرشێکی به‌رین بکاته‌ سه‌ر هه‌موو پارێزگه‌ی سلێمانی و نه‌ک هه‌ر هه‌ڵه‌بجه‌ و سه‌یدسادق به‌ڵکوو دوورنیه‌ سلێمانیش بگرن و یه‌کیه‌تی، پارتی و حه‌ره‌که‌ ئیسلامیش هاوکاری ده‌که‌ن و قه‌راره‌ دوای ئازادبوونی، ناوچه‌که‌ بده‌نه‌ ده‌ست هێزه‌ کوردیه‌کان! بۆیه‌ پێشنیارتان پێده‌که‌ین که‌ هێزه‌که‌تان یان هیچ نه‌بێ ژن و مناڵه‌که‌تان له‌مناوه‌ دوور خه‌نه‌وه‌ با تووشی له‌گه‌مارۆ که‌وتن و گیر و گرفتی خراپ نه‌بن! ئێمه‌ پێمان وانه‌بوو له‌ده‌سڵاتی سپای ئێران دا هه‌بێ '' شنروێ''، ''سوونێ'' و ''باڵامبۆ'' که‌ هه‌رکامه‌یان هه‌زاران سه‌رباز و سه‌نگه‌ری بتۆنی و کاناڵ و جێگای سه‌ختی لێ هه‌ڵکه‌نرابوو ده‌ربێنێ، چوونکه‌ پێشتریش ده‌یانجار هێرشیان کردبوو و تێکشکابوون، به‌ڵام ئه‌مجاره‌ دۆستانی یه‌کیه‌تی زۆر به‌دڵنیاییه‌وه‌ قسه‌یان ئه‌کرد و زۆریش دڵخوش بوون که‌ حه‌تمه‌ن ناوچه‌ییکی به‌رین ''ئازاد '' ئه‌بێت و ئه‌وان ئه‌بنه‌ حاکمی ( ساڵێک دواتر هه‌رکه‌ ئه‌مقسانه‌م بیر ئه‌هاتنه‌وه‌ قسه‌ییکی خوشی ک- فه‌تاح کاویانم وه‌بیر ئه‌هاته‌وه‌ و له‌به‌ر خومه‌وه‌ به‌وپه‌ڕی دڵبریندارییه‌وه‌ نه‌م ئه‌توانی پێشی پێکه‌نینی خوم بگرم) به‌هه‌رحاڵ ئێمه‌ به‌قسه‌ی دۆستانمان نه‌کرد، ژن و مناڵ و پیر و په‌ککه‌وته‌ له‌وێ مانه‌وه‌ و رۆژی ده‌ستپێکرانی شه‌ڕیش تازه‌ کار له‌کار ترازابوو، نه‌ک ده‌ربازکردنی ئه‌و گشت خه‌ڵکه‌ بێدیفاعه‌، به‌ڵکوو رزگاربوونی خوشمان که‌وته‌ مه‌ترسییه‌وه‌ و خه‌ریک بوو هه‌موو له‌به‌ین بچین و گه‌وره‌ترین کاره‌ساتی میژوی پێشمه‌رگه‌ی کوردستان له‌سه‌ر ئێمه‌ تۆمار بکرێ )).

پێشمەرگەکانی یەکێتی لە هەوڵەکانیان بەردەوام دەبن بۆ قەناعەت پێ هێنانی حدکا بۆ چۆڵکردنی ناوچەکە (( تێبینی:نابێت لە یادمان بچێت حدکا لەو کاتە لە ناوچەکە بارەگای گەورەی هەبوو بەتایبەتی لە ناوچەی سنووری نەوسوود ،کۆماری ئیسلامی بەهەموو شێوەیەک هەوڵی دەدا لەو ناوچەیە دەریان بکات ،بەهۆی پەیوەندی ینک و ئەو لایەنانە لە گەڵ ئێران ،دەشێت ئەو هەوڵانە وەک فێڵێک بۆ چۆڵکردنی ناوچەکە سەیر کرابێت و بە پڕۆژەی کۆماری ئیسلامی زانرابێت)) و بەڕێز شەوکەت حاجی مشیر بەم شێوەیە درێژەی پێ دەدات (( دوای چوار ڕۆژ جارێکی تر وەفدێکی ترمان چووینەوە بۆ لایان کە ئەمجارەیان "شەوکەت حاجی مشیر+مامۆستا ساڵەح قادر+قادر کۆکۆیی+محەمەد حەمە سەعید"بووین و چووینە بارەگاکانیان لە "دەرە توێ" هەموو لێپرسراوەکانیان کە لەوێ بوون لە گەڵمان دانیشتن و دوو ئەندامی کۆمیتەی ناوەندییان کە " مەنسور ڕەشید هەورامی +کاوەی بارامی "بوون لە گەڵ "محەمەدی وەلەد بەگی "دا ئەمجارەیان زۆر بە جدیتر پێمان ووتن برایان تکامان وایە بە گوێمان بکەن و ئەمسنورە چۆڵ بکەن بۆ ماوەیەک خراپ نییە با دوا ڕۆژ توشی زیان نەبین هەمو لامان .ئەگەر باوەڕیش ناکەن پەیوەندی بکەن بە سەرکردایەتی خۆتانەوە چونکە ئەوان ئەتوانن پەیوەندی بکەنبە سەرکردایەتی یەکێتی و باشتر باوەڕ ئەهێنن- کارەساتی کیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوکەت حاجی مشیر،ل107 )) .

کاک شەوکەت دان بەو ڕاستییەدا دەنێت کە بەو هەموو تەم و مژو دەر نەخستنی ڕاستی و دڵنیا نەبوون لە یەکتری و گومانەوە ،نەیان توانییووە قەناعەتیان پێ بێنن لە مەترسی پەلامارەکە ((هەموو ئەو هەوڵ و کۆششەی دامان لەگەڵ "دیموکرات و کۆمەڵەدا" بە هیچ شێوەیە باوەڕیان پێ نەکردین و هێز و ماڵ و مناڵیان لەو سنورە دوور نەخستەوە ئەمەش لەبەر چەند هۆیەک بوو:

1- هیچ هەستیان بە جموجۆڵی هێزی گەورەی ئێرانی نە ئەکرد لەسنورەکەدا و بیریان لای ئەوە نەبوو کە حکوومەت ئەگەر بیەوێت لەماوەی 24 کاتژمێردا گەورەترین هێز کۆئەکاتەوە و بەڕێی ئەکات.
2- زۆر جار حکومەتی ئێران بۆ چەواشە کردنی هێزەکانی عێراق هێزی کۆ ئەکردەوە لە سنورێک دا بەڵام لە پڕ لە شوێنێکی ترەوە هێرشی ئەکرد کە دوور بوو لەو شوێنەی دەنگ و باسی بڵاو بونەوەی هێزی کۆکراوەی هەبوو.
3- زستان بوو سەرمایەکی سەخت بوو ئاسان نەبوو ئەو هەموو بارەگایانە بگوازنەوە .لەو لاشەوە باوەڕیان نەبوو ئێران بەو زستانە جموجۆڵ بکات لەو ناوچە شاخاوییە ساردەدا.
4- وەک پێشتر باسمان کرد "500"پێشمەرگەی شەڕ کەریان بە باشترین چەکەوە لە سنورەکەدا بوو ،جگە لە هێزی بەرگری و لایەنگری حیزب کە نزیکەی 250-300 کەس چەکداریان هەبوو .هەموو شاخە بەرزەکانی ددەورو پشتی خۆشیان گرتبووقایمیان کردبوو،زاتا زۆر باوەڕیانبە خۆیان بوو ئەگەر ئێران هێرش بکاتە سەریان ئەی شکێنن، جگە لەوەش باوەڕیان باوەڕیان هەبوو کە هێزی ینک لە گەڵ هێزی ئێران ناچنە سەریان و شەڕیان ناکەن.
5- دیاربوو ئەم پروپاگەندەو دەنگ و باسەش کەوتبووە بەر گوێی حکومەتی عێراق و ئەویش هەواڵەکانی بە درۆ ئەدا لە قەڵەم لای دیموکرات رێگەی پێ نەئەدان هەروا بە ئاسانی ئەو سنورە چۆڵ بکەن .چونکە بە لای عێراقەوە ئەوە تەنها پرۆپاگەندەی ئێرانە بۆ چەواشەکردنی هێزی سەربازی عێراق کە سەر قاڵی شەڕی سەرکردایەتی بوو-کارەساتی کیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوکەت حاجی مشیر ل 108 )).

نەک تەنها لایەنە سیاسییەکان ،بگرە لە لایەکی دیکەوە کۆنترۆڵی جوڵەی خێڵەکانی ناوچەکەشیان کردووە (( لە پێشدا هەوڵماندا"حیزبەکانی دیموکرات و کۆمەڵە"ی ئێران تێ بگەیەنین سنوورەکە چۆڵ بکەن و بەڵێنمان پێدان ئەم جموجۆڵەی بە هیواین لەم سنورەدا دژی ئەوان نابێ بەمەرجێ بە گوێمان بکەن و هاوکاریمان بکەن.داواشمان کرد ئەو ماوەیەی ئێمە پێویستمان بەو سنورە هەیە با خەڵکی ئەوان لەو ناوەدا هاتووچۆ نەکات.لەو لاشەوە بۆ عەشیرەتەکان لە چەندین شوێن پاسەوانمان دانا ناوچەکە کۆنترۆڵ کەین و نەهێڵین هاتووچۆی تێدا بکرێ بۆ ئەوەی هەواڵەکانمان دەرنەچێ لەو عەشیرەتانەی سنوورەکە پێک هاتبوون لە "ایناخی+امامی+کڵاشی+باوەجانی+بەلەبزانی+تاو گۆزی"کارەساتی کیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوکەت حاجی مشیر ل113 )).

کاک حاتەم مینبەری لە درێژی گەشتی یاداشتەکانیدا بەم شێوەیە درێژە بە وتەکەی دەدات و پشکێک لە ڕاستییەکان دەخاتە بەر دەست و دەڵێت : سێ رۆژ پێش ده‌ستپێکرانی هێرشی ئێران جارێکیتر به‌رپرسێکی ی.ن.ک. هاته‌ بنکه‌ی کومیته‌که‌ی ئێمه‌ (کومیته‌ی کرماشان) و به‌وردی باسی هێرشی ریژیمی کرد و وتی زیاتر له‌ بیست هه‌زار که‌سی هێناوه‌ته‌ پاوه‌ و مه‌ریوانیش پڕه‌، دڵنیابن هێرشه‌که‌ جددییه‌! . من نازانم به‌رپرسانی ئێمه‌ چۆن ئه‌م وه‌زعه‌یان بۆ ده‌فته‌ری سیاسی و شه‌خسی د. قاسملوو باسکردووه‌ و ناشزانم که‌ رێنوێنی و بڕیاری ئه‌وان چیبووه‌، به‌ڵام سه‌ره‌نجام ئێمه‌ هه‌روا له‌ جیگای خۆمان دا مه‌ینه‌وه‌ ئه‌و ئێواره‌یه‌ که‌ به‌یانییه‌که‌ی هێرشه‌که‌ ده‌ستی پێکرد که‌م که‌م ژماره‌ییک ژن و مناڵ به‌ره‌و هه‌ڵه‌بجه‌ به‌ڕێ کران، به‌ڵام تازه‌ دێرببوو و به‌یانی سه‌عات چوار شه‌ڕ له‌ هه‌رچوارلاوه‌ ده‌ستی پێکرد و ناوچه‌ بوو به‌ یه‌ک پارچه‌ ئاور.

بەڕێز کاک شەوکەتی حاجی مشیریش لە یاداشتەکانیدا درێژەی پێ دەداو دەڵێت ((کە ئێمە گەیشتینە دێی بوێن بۆ دواجار هەواڵمان نارد بۆ ئەو دەستەیەی دیموکراتی ئێران کەئیتر بەبەرییەوەنەماوە پێویستە حسابی تەواو بۆ خۆیان بکەن،بەڵام ئەوان کە بەهێزی خۆیانەوە شانازییان ئەکرد و دەوروبوریان باش قایم کردبوو ئەمجارەش زۆر گرنگیان نەدابوو بەم هەوڵەی ئێمە،لە ڕاستیشدا چونکە هاتووچۆی خەڵکمان بە باشی قەدەغەکردبوو ،جگە لەوەش زۆربەی جموجۆڵەکانمان بە تاریکی شەو بوو بۆیە هەوڵێکمان لانەبوو کە بیسەلمێنێ لەم ناوچەیەدا شەڕێکی قوورس هەڵگیرسێ ،واتە هەمان زانیاری یان هەبوو کە خکومەتی عێراق هەی بوو لەسەر ناوچەکە و لەوەش دڵنیابوون کە ئێمە بە تەنیا جێیان ناهێڵین.

ئێمە بۆ ئەوەی چارەسەری کەم تەرخەمی "دیموکرات"بکەین .دوو دەفتەر وەرەقەی خۆمانمان بە "مۆری تیپی11ی هەورامانی ینک"مۆر کرد و ئامادە کرد.دوو دەفتەر وەرەقەی خۆمانمان بە "مۆری تیپی 11ی هەورامانی ینک " مۆرکرد و ئامادە کرد ،کە ئەگەر هەر لایەنێک و کەسێکی کوردی ئێران ی لە کاتی شەڕەکەدا ڕووبکەنەلێپرسراوەکانمان بۆ داوای یارمەتی یەکسەر وەرەقەی بۆ بکرێ بۆ ئەوەی تووشی گرتن و دەردی سەری نەبێ .بە پێی ڕێککەوتنامەکەی نێوان ئێمەو نوێنەرانی حکومەتی ئێران کە لە کرماشان بڕیاریان لەسەر دابوو،پێشتر واشمان کرد کە هەموو بەرواری کۆنی لێ بدرێت بۆئەوەی "حیسابی"بۆ بکرێت کە لە کۆنەوە ئەو کەسە بڕیاری خۆی داوە ،ئەم وەرەقە مۆرکراوانەمان دابەش کرد بەسەر لێپرسراوی رەِتلەکان و بارەگاکانی ناوچەکەدا بەشێکمان نارد بۆ ناو شار لای ڕێکخستن بێت بۆ هەمان مەبەست-کارەساتی کیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوکەت حاجی مشیر ل120 )).

وەلێ لە ڕاستیدا ، کە گەیشتنە ڕۆژە ڕەشەکە ، کە کار لە کار ترازا ،هیچ پێشمەرگەیەکی ڕۆژهەڵات ئەو نامە مۆردارانەیان نەبینی .هەرچەندە لە گۆڤاری لڤیندا بەرپرسێکی یەکێتی کە ناوی دیاری نەکراوە، وا قسە دەکات کە ئەو کاغەزە مۆردارانەیان داوە پێیان ((گۆڤاری لڤین لە ڕاپۆرتێکی شیکاریدا لە ژێر سەر دێری "ئەو هەڵە ستراتیژییەی کیمیابارانی لێکەوتەوە "ڕاپۆرتی یاسین ڕەسوڵ عوسمان ،بەم شێوەیە ئاماژە بە کێشەی ئەو تێکۆشەرانە دەدات ،بەوەی کۆماری ئیسلامی لە پەلاماری هەلچەبجە جگە لە ئێراق بە دوای لێدانی ئەوانیشەوە بوووە و بۆ ئەم مەبەستە جاشی بۆ پەلاماریان هێناوە ،لە ڕاپۆرتەکەی لڤیندا هاتووە : "... بە وتەی بەرپرسێکی ینک شەوی پێش دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنەکە سێ بەرپرسی ینک لە گوندی هەوارە کۆن چوونەتە لایان(دیموکرات) و لە نیازی ئێران ئاگاداریانییان کردوون،دیموکراتەکان ڕێگەی شەڕو بەرگرییان هەڵبژارد و پاشان داوای چەند بەڵگەیەکی مەرەخەسیان کردووە،تا لە تەنگانە وەک هێزە کوردەکانی باشوور بەکاریان بهێنن...... )).

بەڕێز محەمەدی حاجی مەحموودیش لە یاداشتەکانی خۆیدا ، بەم شێوەیە بەسەرهاتی ڕۆژە سەختەکانی ئەو تێکۆشەرانەمان بۆ دەگێڕێتەوە (( ... کاک شەوکەت و کاک حامید ووتیان ئێران دەزانێ هێزی دیموکرات لەو ناوەیە و ئێستا هەرچی بەسیج و کوردی لای پاوە و جوانڕۆ هەیە هێناویانە بۆ ئەوەی بیانناسن و ئەگەر بگیرێن دەبێتە عەیبەیەکی گەورەو ئابڕومان دەچێت ووتیان ئێمە هیچمان پی َناکرێت و مەسئولەکانیان لە عەبابەیلێ لە (2-3) جێگا شاردومانەتەوە ، من لە ڕۆژی 21-3-1988 دوای نیوەڕۆ ڕۆیشتمە عەبابەیلێ لە ژێرزەمینێکدا بون هەموویان نزیکەی (25) کەس لە مەسئولەکانیان لەوێ بوون زۆر وەزعیان خراپ بوو زۆر ناڕەحەت بوون گلەییان لە کاک شەوکەت و یەکێتی کرد کاک شەوکەت پێی وتوون هیچ چارەیەک نییە یا شەڕ بکەن تا دەکوژرێن یا تەسلیم بن بە ئێران ئەگەر خێزانەکانیان تەسلیم بێت هیچیان لێ نایات یا بۆیان دەبەنە سەردەشت یەکێتی من کە چووم هەندێک دڵخۆشیم دانەوەو ووتم هەوڵ دەدەم کە هی تان تووش نەبێت ووتیان (900) کەسین ووتم با (2) هەزار کەسیش بن لەوانە کاک موزەفەری میتران ئەندامی سەرکردایەتی دیموکراتی ئێران و زۆری کەش بوون کاک کەماڵ دشەیی لە هۆڵە بەگیەکان جیهازێکی بی سیمی هێنا ووتی دکتۆر قاسملو دەیەوێت قسەت لەگەڵ بکات و سوپاست بکات من یەکسەر ئەوەم وەبیر هاتەوە جارێک لای واوان و لە مەقەڕی مەکتەبی سیاسی دیموکرات دکتۆر قاسملو بە کاک ڕەسوڵ و دکتۆر محمود و برادەرانی ئێمەی وتبوو حمەی حاجی محمود سەربەخۆو لەسەرحیسابی کورد پەیوەندیەکی توند و تۆڵی لەگەڵ ئێران لە سنوری مەریوان دامەزراندوەو برادەرانی ئێمەی ئیحراج کردبوو کاک ڕەسوڵ وتبوی ئێمە خۆمان ئاگادارین لە پەیوەندییەکانیان یەکسەر ئەو قسەیەم وەبیرهاتەوە ووتم کاک کەماڵ سڵاوی لێبکە چونکە جیهازەکان هەموو کۆنترۆڵ بون ووتم ئێمە کوردین و لە هەموو ناخۆشیەک لەگەڵ میلەتی خۆمانین لە هەر جێگایەک هەبێت لەناو ژووەکە هەموویان دەستیان دەکرد بە پشتێنەکەمدا لە ناو عەشائیری ئەو مەعنای ئەوەیە کە ڕجا دەکەین دکتۆر قاسملو بە جیهازەکە هاواری دەکرد دەیوت حیزبی دیموکرات مردن و زیندوبونەوەی بە دەستی کاک مەحمودی حاجی محمەدە ئیتر منیش (2-3) پێشمەرگەی خۆمم نارد مەلا فائیق و چەند کەسێکی تر بە سەیارەکانی خۆمان هەموو مەسئولەکانیان لە گۆمە لار و خورماڵەوە لە بەری هێلان پێ وە و لە ناو هەموو سوپای پاسداران و جەیشی ئێرانەوە گەیاندە مەقەڕەکانی سورێن لە میری سورەوە بۆ شەوی دوایی کاک شەوکەت و کاک حامید هێزەکەی دیموکراتیان گەیاندبووە نزیک خورماڵ لەوێ تەسلیم بە برادەرانی ئێمەیان کردبوو ( ڕۆژمێری پێشمەرگەیەک – محمد حاجی محمود – بەشی سێ یەم – ل117-118).

کاک حاتەم مینبەری لە بەشی دووی یاداشتەکانیدا "لە پەراوێزی خنکانی هەڵەبجەدا" دەڵێت: ((سپای ئێران به‌ره‌و سه‌ید سادق و شانه‌ده‌ری له‌ حاڵی پێشڕه‌وی دابوون و رادیۆ تاران مزگێنی گیرانی سلێمانی به‌ بیسه‌رانی ئه‌دا؛ نێوان هه‌ڵه‌بجه‌ و به‌ره‌کانی پێشه‌وه‌ی شه‌ڕ زیاتر له‌ سی (30) کیلۆمه‌تر ده‌بوو، واتا ئێمه ‌و خه‌ڵکی هه‌ڵه‌بجه‌ زیاتر له‌ سی کیلۆمه‌تر له‌ پشته‌وه‌ی به‌ره‌ی شه‌ڕ له‌ گه‌مارۆدا و سه‌رگه‌ردان سه‌عاتمان بۆ رووداوی چاوه‌ڕوانکراو ئه‌ژماردن. ئه‌گه‌ر هێزه‌کانی ی.ن.ک و پ.د.ک بیانویستبا ئه‌یانتوانی پێشی خه‌ڵک به‌رده‌ن و لانیکه‌م له‌شار چووبانایه‌ ده‌ره‌وه‌ تا ئه‌گه‌ر شار بۆمبارانیش کرا خه‌ڵک نه‌کوژرێ؛ به‌ڵام ئه‌وان له‌لایه‌ک فریوی فروفیشاڵی ته‌بلیغاتی ئێرانیان خوارد و له‌لایکیتره‌وه‌ دڵڕه‌شی سه‌دام و به‌عسیان به‌که‌م گرت، تا ئه‌و به‌ڵایه‌ به‌سه‌ر خه‌ڵکی هه‌ڵه‌بجه‌ و خورماڵ و سیرواندا هات.

لاپەڕەکانی ئەو ڕۆژگارە پڕە لە خیانەت و مرۆڤ فرۆشتن، پڕ لە دەڵاڵی کردن بەسەری براکانەوە ،با بزانین کاک حاتەم لە بەشی سێیەمی یاداشتەکانیدا چۆن باسی لاپەڕەیەکی ناشرینمان بۆ دەکات،ئەو لاپەڕەیەی لە باشووردا لە سەردەمی ئەنفالدا دەیان کەلەسەری بردەوە بۆ ئەنفالچییەکان،ئەمە لاپەڕەیەکی زۆر ڕەشە و پێویستە کاک حاتەم ئەو کەسە دیاری بکات،دەنا ئۆباڵی مێژوو لێی نابورێت ((رۆژیک پاش شیمیایی بارانه‌که ‌''موحسین ره‌زایی'' فه‌رمانده‌ی سپای پاسدارانی ئێران، خوی هاتبووه‌ هه‌ڵه‌بجه‌ و کێشه‌ی ئێمه‌ی له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی یه‌کیه‌تی نیشتمانی کوردستاندا باس کردبوو، ئه‌وانیش که‌سێکیان بۆ لاێ ئێمه‌ نارد و وه‌زعه‌که‌یان له‌گه‌ڵدا باس کردین، یه‌کێک له‌ به‌رپرسانی ی.ن ک پێشنیاری کردبوو که‌ ئێمه‌ بچینه‌ هه‌ڵه‌بجه‌ و له‌ چه‌ند ماڵی به‌رزدا که‌ به‌ "شۆقه‌ سپیه‌کان" به‌ ناوبانگ بوو خومان حه‌شار ده‌ین و ئه‌و به‌ڕێزه‌ قه‌ولیشی دابوو که‌ ئه‌گه‌ر ئێرانییه‌کانیش بزانن کاریان پێمان نابێ! دیاره‌ ئه‌مه‌ پلانێکی خاوی ئه‌و په‌ڕیزه‌ و ''براده‌ر ره‌زایی'' بوو تا هه‌موومان له‌و ماڵانه‌ که‌ن و دوایه‌ به‌ به‌رنامه‌ بێنه‌ سه‌رمان و بێزیان له‌ به‌ینمان به‌رن، بۆیه‌ ئێمه‌ قه‌بووڵمان نه‌کرد. ئێواره‌که‌ی هه‌لیکۆپته‌رێکی ئێران نزم نزم هات به‌سه‌رماندا فڕی و ئه‌وانه‌ وه‌ک من چاویان کز نه‌بوو ئه‌یان وت به‌ کامێرای ڤیدیۆ فیلمیان لێ گرتووین، ئێمه‌ به‌یه‌ک فیشه‌ک ئه‌مان توانی ئه‌م کۆپته‌ره‌ی دژمن بخه‌ینه‌ خواره‌وه‌ به‌ڵام ئه‌م کاره‌ وه‌ک درۆخاندنی هێلانه‌ی زه‌رده‌واڵه‌ وابوو، پاش چه‌ن ده‌قێقه‌ هه‌زاران سه‌ربازی ئێرانیمان وه‌سه‌ر ده‌گه‌ڕان و تووشی شه‌ڕیکی نه‌خوازراو ئه‌بووین.

دیارە لاپەڕەکان هەموو ڕەش نین ،مرۆڤە خاوەند باوەڕەکانیش جێگەی ستایشن، کاک حاتەم لە بەشی پێنجی یاداشتەکانیدا ،بەم شێوە باسی ڕۆڵی کۆمەڵێک لە تێکۆشەر دەکات و دەنووسێت ((سه‌رئه‌نجام لای ئێواره‌ هه‌روه‌ک رۆژی پیشوو به‌ هاوکاری حه‌مه‌سیاسی و هاوڕێیانی له‌ سه‌فێکی رێک و پێک دا به‌ره‌ خورماڵ به‌ بناری کێوه‌کان دا که‌وتینه‌ڕی، هێشتا نیوسه‌عات رێگامان نه‌بڕیبوو له‌سه‌ر جاده‌ی ته‌وێڵێ - هه‌ڵه‌بجه‌ تووشی ستوونێکی سپاێ ئێران بووین! یه‌کیه‌تییه‌کان چوونه‌ پێشی سپاکه‌ی ئێران، داوایان لێکردن رێگامان بده‌ن و وتیان ئێمه‌ هێزی یه‌کیه‌تین و ئه‌چین بۆ میری سوور! ئێرانیکانیچ بێ گیر و گرفت رێگایان بۆ کردینه‌وه‌ و به‌ نێوان ستوونه‌که‌ دا تێپه‌ڕین و درێژه‌مان به‌ رێگا دا، نزیکه‌ی سێ سه‌عاتێک روویشتین، به‌ناو ده‌یان دۆڵ و چه‌ندین چۆم دا تێ په‌ڕین و به‌رپرسان هه‌ر هاواریان ئه‌کرد که‌ ئاو نه‌خوه‌نه‌وه‌ ئاوه‌که‌ '' مه‌سموومه‌'' به‌ڵام پێشمه‌رگه‌ی ماندووی تینووی هێز لێبڕاو که‌ی گوێ له‌م هاوارانه‌ ئه‌گرت! چه‌ندین که‌سم بینین مشتیان پڕ ده‌کرده‌ ئاوو و دوای خواردنه‌وه‌ی ئه‌یانوت ئاو چۆن '' مه‌سمووم ئه‌وێ''.

یۆست هەلتەرمان بەمشێوەیە ئەو گەشتە سەختەی دیموکراتەکان دەگێڕێتەوە لو ڕۆژە ڕەشە پڕ لە خیانەتەدا (( کوردە ئێرانییەکان دوو ڕۆژ شەڕیانکرد لەگەڵ ئەوانەی پەلاماریان دان و تەنها 3 پیاویان لە دەستدا و دوا جار بەرەو خورماڵ پاشە کشەیانکرد، لەوێوە مەفرەزەیەکی ینک کەوتنە تەک جەنگاوەرەکان و خێزانەکانیان بۆ پارێزگارییان لە گەشتێکی مەترسیداردا وماوەی سێ ڕۆژ بەڕێوە بوون تەنها بە شەو ڕێیان دەکرد ،بە درێژایی زنجیرە شاخ و بە دەوروپشتی ڕەبایەی تازە دامەزراوی ئێراندا و بەسەر هێڵی بەرەدا ،لە نزیک شارۆچکەی سەید سادقەوە ،گوزەرکردن بە ناوچەکەدا زۆر سەخت و دژوار بوو،چونکە بە خەستی مینڕێژ کرابوو. پێشمەرگەکانی ینک بەو هۆیەوە کە چەند ساڵ بوو نەچوبوونە ئەو ناوچەیە، شارەزای ئەو شوێنانە نەبوون کە مەترسیدار بوو، هەر چۆنێک بوو سێ جەنگاوەری حدکا بە مین بریندار بوون لە کاتی کشانەوەیاندا، بەڵام پێش ئەوەی بپەڕنەوە بۆ بەری عێراق ،بە بێتەل سەرکردەکانی خۆیان لە بۆلێ ،بە چیای قەندیلەوە ،ئاگادار کرد و داوایان لە سەرکردەکانیان کرد بە فەرماندەکانی عێراق بڵێن لە سەید سادق لە کاتی تێپەڕینی ئەماندا تەقە نەکەن –کارێکی ژەهراوی ،یۆست هلتەرمان ،کۆمپانیای ئاوێنە،ل256 )).

ئەم هاوکارییانە بۆ پێشمەرگەکانی حدکا جێگای پێشوازی سەرکردایەتی یەکێتی نەبوونە ،تەنها دەسپێشخەری دڵسۆزانە بووە ،بۆیە پێی ناچێت هەڵوێستی حیزبی بووبێت ،ئەگەر لەکاتێکدا ئەم وتانەی کاک شەوکەت دوور بێت لە تاکتیکی دیبلۆماسیەتەوە ((یەکێتی نیشتمانی کوردستان زیاتر یارمەتیدەر بوو بۆ حدکا و شەوکەت سەرزەنشتکرا لەسەر ئەو ڕۆڵەی لە ڕزگار کردنیاندا گێڕای و لە کەدار بونی پەیوەندی دواتری لەگەڵ ئێرانییەکاندا –کارێکی ژەهراوی ل256 )).

هەڵوێستی حدکا لە سەر کیمیا بارانکردنی هەڵەبجە.

کیمیابارانکردنی شاری هەڵەبجە و بەشداریکردنی ئێران لە دوو بەرەوە لەم شەڕە ،بەرەی بەعس و بەرەی لێدانی لایەنە کوردییەکانی ڕۆژهەڵات ، جیاواز نەبوونی دڕندەیی هەردوو وڵات لە سەرکووتی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد لە هەر دوو دیوی سنوور ،وایکرد بە سانایی باوەڕ بکرێت کە هەردوولای شەڕکەر گازی کیمیاویان لەو جەنگە بەکار هێناوە .

(( ... کاربەدەستێکی سیاسیی باڵوێزخانە لە نیسانی 1988دا سەردانی (( بەرپرسێکی کوردی ئێرانی)) کردبوو لە ئۆفیسی حدکای بەغدا،بە پێی برووسکەیەکی قەدەغە لەسەر هەڵگیراو کە ناوی کوردەکەی تێدا سڕابوەوە ،لەوێ قسەیان لەسەر ڕوداوەکانی هەڵەبجە کردبوو،بەڵام بەرپرسەکە بە پێی قسەی دیبلۆماتە ئەمەریکیەکە(( بەڵگەیەکی وای پێنەبوو ئەو ئیدعایە بسەلمێنێت کە ئێرانییەکان چەکی کیمیاویان بەکار هێناوە. ل 256-257 )).

هاوکات لە پای ئەوەی گوایە شەهید قاسملو ئێرانی بە کیمیابارانکردنی شاری هەڵەبجە تۆمار کردووە نەک عێراق ،سەرکردەیەکی حدکا بەم شێوەیە وەڵام دەداتەوە (( رێگا مه‌گه‌زین: له‌کاتی کیمیابارانی شاری هه‌ڵه‌بجه‌دا قاسملۆ نکۆڵی له‌وه‌ کردبوو که‌ئێراق کیمیابارانی کردبێت و رایگه‌یاندبوو که‌ئێران به‌م کاره‌ هه‌ستاوه‌ هۆکه‌ی چی بوو؟

عه‌بدوڵا حیجاب: هه‌‌ر چه‌‌ند ئه‌‌و پرسیاره‌‌ په‌یوه‌ندی به‌‌بابه‌‌تی دیمانه‌‌که‌‌ یا سیاسه‌‌تی هه‌‌نۆکه‌ییه‌‌وه‌‌ نیه‌‌، به‌ڵام مادام پرسیاره‌‌، وه‌ڵامی ده‌‌ده‌‌مه‌‌وه‌‌. دکتۆر قاسملۆ سیاسه‌‌توانێکی به‌‌تواناو خاوه‌‌ن هه‌‌ڵوێست بوو له‌‌چوارچێوه‌ی رێئالیزمی بزوتنه‌وه‌ی کوردیدا که‌‌ بۆ به‌رده‌‌وامیی خه‌‌باتی چه‌‌کدارانه‌‌ په‌یوه‌ندی له‌‌گه‌‌ڵ ئه‌‌و ده‌‌وڵه‌‌تانه‌ داده‌‌مه‌‌زرێنێ که‌‌ هاوکات له‌‌گه‌‌ڵ کوردی "خۆی"‌ به‌‌شێوه‌یه‌‌کی نامرۆڤانه‌‌ شه‌ڕ ده‌‌کا، ڕه‌‌نگه‌‌ پتر له‌‌زۆربه‌ی لایه‌‌نه‌‌کانی دیکه‌ی کورد حورمه‌‌تی نرخ و به‌رژه‌‌وه‌‌ندیه‌‌ نه‌‌ته‌وه‌ییه‌‌کانی پاراستبێ. سه‌‌باره‌‌ت به‌هه‌‌ڵوێستی حزبی دیموکراسی کوردستانی ئێران و دکتۆر قاسملۆ وه‌‌ک سکرتێری حزب له‌په‌یوه‌ندی له‌‌گه‌‌ڵ‌ کاره‌‌ساتی هه‌‌ڵه‌‌بجه‌‌دا‌ به‌‌ڵگه‌ی مێژووی هه‌‌ن و ده‌‌بێ بۆ وه‌ڵام دانه‌وه‌ی ئه‌‌و پرسیاره‌‌ پشت به‌‌و به‌‌ڵگانه‌‌‌وه‌‌ ببه‌‌ستین. وا نیه‌‌ که‌‌ قاسملۆ نکۆلی له‌‌کیمیابارانی هه‌‌له‌‌بجه‌ له‌‌لایه‌‌ن عێراقه‌‌وه‌‌ کردبێ. به‌‌پێچه‌‌وانه‌‌وه‌‌، دکتۆر قاسملۆ به‌‌خۆبواردن له‌‌دانه‌وه‌ی وه‌ڵامێکی راسته‌‌وخۆ به‌‌م پرسیاره‌‌ ئه‌‌و بڕوایه‌ی به‌هێزتر کرد که‌‌عێراق ئه‌‌و کاره‌ی کردبێ. ئه‌‌و ده‌‌م قاسملۆ له‌‌دیمانه‌یه‌‌کیدا له‌‌گه‌‌ڵ رادیۆی (BBC) گوتی "... ئێرانیش له‌‌شه‌ڕه‌‌کانی دا له‌‌دژی ئێمه‌‌ گازی کیمیاوی به‌‌کار هێناوه‌‌و وێ ده‌‌چێ که‌‌ له‌‌م هێرشه‌ی دواییشدا ئه‌‌و گازه‌ی به‌‌کار هێنابێ... ئێمه‌‌ وه‌‌ک حدکا هه‌‌ر چه‌‌شنه‌‌ هێرشێک بۆ سه‌‌ر خه‌‌ڵکی مه‌‌ده‌‌نی له‌‌لایه‌‌ن هه‌‌ر که‌‌سێکه‌‌وه‌‌و به‌هه‌‌ر شێوه‌یه‌‌ک که‌‌ کرابێ مه‌‌حکووم ده‌‌که‌ین".

ئه‌‌گه‌‌ر مه‌‌به‌‌ستی قاسملۆ ئه‌‌وه‌‌ نه‌‌با که‌‌عێراق مه‌‌حکوم بکا، له‌‌و چوارچێوه‌یه‌‌دا هه‌‌ر ناوی ئێرانی نه‌هێناوه‌‌، که‌‌وابوو هه‌‌ڵوێستی ئه‌‌و زۆر ڕوون بووه‌و ئه‌‌وه‌‌ش بووه‌‌ هۆی ئه‌‌وه‌‌ که‌‌ ڕژێمی عێراق زۆر تووڕه‌‌ببێ و له‌‌کاتی گه‌ڕانه‌وه‌ی له‌ڕێگای به‌‌غداوه‌‌ بۆ کوردستان ته‌‌گه‌‌ره‌ی بۆ بێنێته‌‌ پێش.

دکتۆر قاسملۆش که‌‌ به‌‌ده‌‌گمه‌‌ن له‌‌گه‌‌ڵ ڕاگه‌یاندنه‌ گشتی‌یه‌‌کانی عێراق دیمانه‌ی ده‌‌کرد، ئه‌‌و ده‌‌م چه‌‌ندین وتوێژی له‌‌گه‌‌ڵ ڕۆژنامه‌‌کانی به‌‌غدا پێکهێناو له‌هه‌‌موویاندا هه‌‌ر هێرشی کردۆته‌‌ سه‌‌ر هۆکاری به‌رده‌‌وامبونی شه‌‌ڕ که‌‌ڕژێمی کۆماری ئیسلامی ئێران بووه‌، دووباره‌‌ خۆی له‌‌وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ڕاسته‌‌وخۆ‌ی ئه‌‌‌و پرسیارانه‌ی که‌په‌یوه‌ندیان به‌‌کیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه‌وه‌‌ بوو پاراست، دواتر ڕۆژنامه‌‌کانی عێراق به‌‌ سه‌‌ردێری گه‌‌وره‌‌ نووسیان "‌سکرتێری حزبی دیموکرات، ئێران به‌‌ به‌رپرسی هێرش بۆ سه‌‌ر هه‌‌ڵه‌‌بجه‌‌ ده‌‌زانێ".گوڤاری‌ ریگا- ئایا راسته‌ (قاسملۆ) ئێرانی مه‌حکوم کردووه‌ له‌به‌رامبه‌ر کیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه‌دا؟راپۆرتی: سۆران عومه‌ر )) 23 / 12 / 2009 )).

لە دوای شەڕی هەڵەبجە ، دوور لە پەیوەندییەکانی حدکا و ڕژێمی بەعس ،حدکا ئامەریکایان لە پەلاماری ئەنفال ئاگادار کردۆتەوە بۆ ئەوەی هەڵوێست وەربگرێت ((لە نیسانی 1988 دا نوێنەرێکی حدکا لە بەغدا سەردانی باڵوێزخانەی ئەمەریکای کردووەو بۆ نیوتنی گێڕاوەتەوە کە " شاڵاوی ئێستای عێراق عێراق (ئەنفال-1) و (ئەنفال-2) دژ بە کوردی (ینک) بە ڕێوە دەچێت لە ڕۆژهەڵات و باشووری سلێمانیدا –کاریکی ژەهراوی ل 180-181 )) .
هەوڵوێستی حدکاو کۆمەڵە لە گەڵ لایەنەکانی باشوور زەوی و ئاسمانە !!.

کارەساتەکە لێرەوە دەست پێ دەکات :شەهید کردنی پێشمەرگەکانی گوردانی شوان.

پێشمەرگەکانی گوردانی شوان.

(( کۆمەڵە ئەگەر چی دوورتر بوون لە سنوری ئێمە و تێکەڵاویشمان زۆر کەمبوو پێکەوە لەو سەردەمەدا ،هەندێ ساردیش هەبوو لە نێوان هەندێ لێپرسراوانی ئەو سنورەی ئێمە و ئەواندا ئیتر هەر باوەڕیان بە هەواڵەکە نەکرد و گاڵتەشیان پێ هاتبوو و هیچ وەڵامیشیان نەداینەوە نە بە نامە و نە بە نوێنەریان کارەساتی کیمیابارانی هەڵەبجە بەهاری 1988- شەوکەت حاجی مشیر ل107.)).

((جەنگاوەرەکانی کۆمەڵە ،کە دۆستی ینک نەبوون ،لە بیارە بوون، شەوکەت دەڵێ لەگەڵ ئەوەشدا ئاگاداری کردونەتەوە کەوا کێشەیان دێتە ڕێ. بەهەر حاڵ ، هیچ لایەکیان گوێیان بەم ئاگادار کردنەوەیە نەداو ینک وازی لە گرووپی کۆمەڵە هێنا چی بەسەر دێت با بێ- کارێکی ژەهراوی ،ل255)).

سەبارەت بە پەیوەندییەکانی کۆمەڵەو یەکێتی، وە کاری هاوبەش لە گەڵ سوپای ئێراق لە لایەن کۆمەڵەوە ،تەنانەت کەمتریش لەوە و لە ئاستی چالاکی دیاریکراودا ، داواکاری لە کۆمەڵە کراوەو لە لایەن ئەوانەوە ڕەتکراوەتەوە، بەڕێز ئیبراهیمی عەلیزادە لەمبارەیەوە دەڵێت ((عەلیزادە لەبەشێکی دیکەی دیدارەکەدا لەسەر پەیوەندی بەستن لەگەڵ بەعس، ئاماژە بەوەدەکات کە زۆر پێویستیان بە هاوکاری بووە ئەوکاتیش ئێران و عێراق لەشەڕێکی سەختدابوون و ئەوان هیچ ناوچەیەکی ئازادکراویان لەکوردستانی ئێران لەبەردەستدا نەبووە دەنا لەوانەبوو ناچاری دروستکردنی وەها پەیوەندییەک نەبووبان، لەگەڵ ئەوەشدا ئاماژە بەوە دەکات کە ئەوان پرسیان بە(ی.ن.ک)کردووە، هەروەها ئەوەش ئاشکرا دەکات کە ئەو پەیوەندیانە بۆ ئێمە بێ ژانەسەر نەبوون. بۆ ئەمەش نموونەی کوژران و برینداربوون و بەرکیمیاوی کەوتنی دەیان کەس لەپێشمەرگەکانیان بەدەستی ئەرتەشی عێراقی دەهێنێتەوە، کە بە ئەنقەست بەرامبەریان ئەنجامی داوە.
بەعس دژی کۆمەڵەی ئێران چەکی کیمیاوی بەکارهێناوە.

عەلیزادە ئەوەش ئاشکرا دەکات کە بەعس لە دۆڵی (بۆتێ)ی نزیک رانیەو 23کەسی ئەوانی بە بۆمباران کوشتووەو 150تریشی لێ بریندارکردوون، بەڵام کاتێک ناڕەزایەتی بەرامبەر بەعس دەردەبڕن، ئەوان بۆ نزیکی ئەوان لە مقەڕەکانی ئۆپۆزسیۆنی بەعسی دەگێڕنەوە، ئەوکات لەدانیشتنێکی نێوان بەعس و کۆمەڵەدا، بەعسیەکان بۆ رەواندنەوەی نیگەرانیەکانی کۆمەڵە لەسەر ئەم رووداوە، داوای لێبوردن دەکەن و رێگە دەدەن کۆمەڵە بەیانێک بڵاو بکاتەوەو بنووسن بەعس عوزرخواهی هێناوەتەوە، بەڵام نابێت ئاماژە بە چەکی کیمیاوی بکەن. ئەو دەڵێت "ئەم هێرشانەی بەعس بۆ سەر ئێمە، باجی پەیوەندی ئێمە بوو بە خەڵکی کوردستان و یەکێتی، چونکە دەرگای مقەڕەکانی ئێمە هەرگیز بەڕووی پێشمەرگەکانی یەکێتی دانەخرابوو".

تەنها مەسعود رەجەوی و قاسملو دەیانتوانی سەدام ببینن.

عەلیزادە سەبارەت بە پەیوەندی و بینینی سەدام ئاماژە بەوەدەکات کە ئەوان هەوڵیان داوە ئاستی پەیوەندیەکانیان لەگەڵ خودی سەدام دابێت، بەڵام ئەو دەرفەتە نەخولقاوەو بەعس بۆ ئەمە دەزگایەکی موخابەراتی دامەزراندبوو، دەڵێت "بەڵام ئەوکات تەنها مەسعود رەجەوی و جاروبار دکتۆر قاسملو ئیمکانی ئەوەیان هەبوو سەدام ببینن".

بەعس داوای ئەنجامدانی کاری تیرۆرستی لەکۆمەڵە کردووە.

ئیبراهیم عەلیزادە لەو چاوپێکەوتنەدا ئاماژە بەوەدەکات کە بەعس لەدانیشتنەکانیاندا داوای کاری تیرۆرستی و تەقینەوەو لێدوان لە پێگە ئابووریەکانی ئێران، لە شارە کوردیەکانی ئێرانی لەکۆمەڵە کردووە، بەڵام ئەوان رەتیان کردۆتەوەو دەڵێت "ئەو داوکاریەی ئەوانمان رەت کردۆتەوەو هیچ کات حازر نەبووین پلانە نیزامیەکانی ئەوان قبووڵ بکەین".سه‌رچاوه‌: گۆڤاری سڤیل - غەفور هیرانیئیبراهیم عه‌لیزاده‌: "ئێران مەبەستی لێدانی دیموکرات نەبوو، بەڵکو مەبەستی شکاندنی سومعەی یەکێتی بوو" 28-1-2010 ))

بە پێچەوانەی ئەم هێزە، بەشێکی زۆر لە هێزەکانی باشوور ،لە پێشبڕکیدا بوون بۆ هێنانی پاسداردار ،بە بێ گوێدانە شوێنەوارە سیاسی و زیانە مرۆیی و چارەنووسی خەڵک و خاکی کوردستان .

لە بەرامبەر وتەی کاک شەوکەت حاجی مشیر گوایە ئاگاداری کۆمەڵەیان کردۆتەوە ،ستار ئەوێ هەنگ یەکێک لە هەڵسوڕاوانی کۆمەڵە دەڵێت ((نەخێر تا ئەو جێگەیەی من وەک کادێرێکی تەشکیلاتی کەسێکیش بووم بەرپرسی پەیوەندییەکانی کۆمەڵە بووم لە شاری رانیە لە گەڵ ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی تا ڕادەیەکیش عێراقیش،مەبەستم لە عێراقی تەشکیلاتی نهێنی ینک لە شاری ڕانیە.ئێمە ئاگادار نەکراوینەتەوە ،چونکە زۆر پرسیار کراوە ئێمە بۆ ئەم زەربەیەمان خوارد ؟؟ ،بۆ دیموکرات و سوپای ڕزگاری نەیان خوارد کە ئەوانیش نزیک بوون لێمانەوە ؟؟، ئەوەی ڕاستی بێت ئەوانیان ئاگادار کردبونەوە بەڵام ئێمەیان ئاگادار نەکردبووەوە لە هێرشەکە)).

لە یاداشتەکانی کاک شەوکەتدا سەبارەت بەئاگادار کردنەوەی کۆمەڵە ناوی هیچ کەسێک لە دوو تەرەف (( ئاگادار کەرەوەو ،ئاگادار کراوە))، دیاری نەکراون ،کە ئاماژەشی پێداوە تەنها بۆئەوەیە خۆیان لەو تاوانە دەربکەن کە بەرامبەر بەو تێکۆشەرانە ئەنجامیان داوە،یۆست هیلتەرمانیش وەک لێکۆڵەرەوەیەکی شارەزا ئاماژە بەوە دەدات لێگەڕان کۆمەڵە چی بەسەر دێت با بێت؟؟ ،هیوادارم لیژنەیەکی گەڕان بە دوای ڕاستیەکان بۆ ئەم تاوانە پێک بهێنرێت و بە سانایی دەرباز نەبێت و تێ نەپەڕێت .

کارێکی سەربازی بەو گەورەییە ،پێویستی بەوەیە لە ئاستێکی بەرزدا پەیوەندی بکرابایا بە لایەنەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستانەوە ،نەک بەوەی بە ڕێبوارێکی نەناسراوا هەواڵی چۆڵکردنی بارەگایان بۆ بنێرن ،ئەمە بۆ خۆی ناجدییەتی ئاگادار کردنەوەکەیە، ئەگەر لە حالێکدا ئاگاداریش کرابێتنەوە !!،هێزی کوردی سایکۆلۆژییەتی وایە بە سانایی دەست لە چەک و بارەگاو سەنگەر هەڵناگرێت ، نەخوازەلا هێزێکی ئایدۆلۆژی وەک کۆمەڵە، وێرای ئاست نزمی لە ڕووی بەرپرسیارێتی گەیەنەرانی هەواڵەکە پێیان ئەگەر ئەویش ڕاست بێت ،هەرچەندە تا ئێستا هیچ سەرچاوەیەک نیە ئەوە بسەلمێنێت .

یۆست هلتەرمان ئاوا باسی چرکە ساتەکانی شەهید کردنی ئەو تێکۆشەرانە دەکات و دەنووسێت ((ئێرانییەکان پەلاماری تاقمێکیان دان کە لە 100جەنگاوەرێک کەمتر بوون و ئەنجام بەرەو دامێنی چیاکە هەڵاتن و بە قەراغ دەریاچەی سیرواندا ڕۆیشتن،بەلای گوندی ڕوخاوی ئیمامی زامندا و ماوەی 3 ڕۆژ مانەوەو لە ناو پیشەڵان و گژو گیادا خۆیان حەشار داو چاوەڕێی یارمەتی و هێز ناردنی عێراق بوون .بەڵام پێش ئەوەی ئەو یارمەتییە چاوەڕوان کراوە بگات،دەورییەکی ئێرانی زۆربەی ئەو گروپە بچووکە لە ناو برد وتەنها پێشمەرگەیەکی کچ بە برینداری دەرباز بوو.شەوکەت دەیوت من دکتۆرم بۆ پەیدا کرد و جلی مەدەنیم لەبەر کرد دواتر بە سەلامەتی گەیاندمەوە هێزە سەرەکییەکەی کۆمەڵە لە سەرووی قەڵادزێوە لە بەری عێراق نزیک سنوور -کارێکی ژەهراوی ،ل255-256 )) .

کاک ستار بەم شێوەیە باسی ئەو کارەساتە دەگێڕێتەوە ((کاتی هێرشەکەیان هاوڕێی گیان بەخت کردوو کاکە شوکراللەی خێراباتی ناسراو بە هاوڕێ شۆکێ کە فەرماندەی گوردانی شوان بوو ،لە کاتی هێرشەکەیا بە بێسم کۆمیتە ناوچەی سنەی ئاگادار کردۆتەوە کە ڕژێم هێرشی هێناوە بۆ سریان ،ئەوانیش لە ئۆردوگای چنارە بوون،شۆکی و ئەوان واتا گوردانی شوان لە شارۆچکەی بیارە بوون. پرسیاری کردووە وتوییەتی ڕژێم هێرشی هێناوە ئێوە نەزەرتان چییە و ئێمە چی بکەین؟،لە لایەن کۆمیتەی ناوچەی سنەوە وەک مەسئول نیزامی جنوبی کوردستان کاک حەبیب اللە گەوێڵی "حبیباللە کێلانە"بە بێسیم لەسەر کوڕە کاژاوەوە بەردەوام لە گەڵیان لە تەماسا بووە ڕۆژی ئەوەلی هێرشەکە،دوای ئەو وەختە لە گەڵ خودی شۆکی لەگەڵ یەکا لە تەماسا بوونە، لەحزە بە لەحزە تەوزیحاتی داوە بە کاک حەبیب الە ئەویش ڕاهنمایی کردوون چی بکەن،دواجار نەزەری کاک حەبیب اللە ئەوە بوو بۆ دواوە بکشێنەوە بۆ ناو عێراق مەبەست بۆ ناو ئۆردوگاکان کۆمەڵە لە چنارە ،دوایی کە ئەبینن هێرشەکە زۆر بەربڵاوەو لە چوار لاوە ئابلوقە دراون ،شۆکێ باوەڕی وابوو بەرەو ناو ئێران بچن ،سەرکردایەتیشیان ئاگادار کردۆتەوە کە کارێکی وا ڕویداوە،سەرکردایەتی و بەرپرسانی ناوچەی سنە نەزەریان ئەوە بووە بەرگری بکەن و خۆتان لەم شەڕە بپارێزن ئێمە نیرۆی کۆمەکیتان بۆ دەنێرین،دوایی چەند واحیدی نیرۆی کۆمەکیان نارد بە قایەق بپەڕنەوە ئەو بەر لە چۆمی سیروان ،دەوڵەتی ئێراق زۆر درەنگ ئەو قایەق و کەرەسانەی نایەیە ئیختیارمان، ئەوەلین واحیدێکمان کە گەیشتنە نزیک 20 مەتری ئەوەی بگەنە ئەوبەرەوە، لەوێ درانە بەر دەستڕێژی هێزەکانی کۆماری ئیسلامی، کە بەداخەوە 4یان لەوێ دەستبەجێ شەهید بوون و دانەیەکیشیان دیل کرا،شەهیدەکان بۆیتی بوون لە " تاهیر زەبیحی،قوباد هەورامی ،عەدنان هەورامی ،ڕەزا خالدیان" دیلەکەش "حەمەی سەیار" بوو.

ئیتر هیچ ڕێگەیەک نەما بۆ ناردنی هێز،وە ئاخرین مکالەمەی حبیب الە لە گەڵ شۆکێ قەتع بوو ،دوای ماوەیەک ئاگادار بووینەوە 58یان لە شەردا و لە بۆردومانی کیمیایی گیانیان بەخت کرد"شەهیدەکان پیشتر بە گازی کیمیاوی مەسموم ببوون"،وە 12شیان بە دیل گیران ،2 شیان ڕزگاریان بوو خۆیان تێکەڵ خەڵک کردبووبە ناوەکانی "جەلالی کاکی فەرەج و نەسرینی ڕەمەزان عەلی"،12کەشیان کە دیل کرابوون دوایی کۆماری ئیسلامی ئێران لە گەڵ هەزاران زیندانی دیکە لە قەتل و عامی ساڵی 67 تیرباران کران بە دەستوری ڕژێمی خومەینی )) .

یەکێک لە دەسکەوتە گرنگ و پڕ بە هاکانی کۆماری ئیسلامی لە عەمەلیاتی فەجری 10دا، وەک خامنەئی لە نوێژی هەینیدا ئاماژەی پێدا ،قڕ کردنی زد ئینقلاب بوو.ناوى به شیک له قوربانیانى ئه م تاوانە :

1. شه‌هلا کڵاوقوچی - سنه - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به دیل گیرابوو.
2. هوشه‌نگ زه‌ندی - سنه - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.
3. جه‌ماڵ ره‌زایی - سنه - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.
4. جه‌مشید خزرادوزی - سنه - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.
5. سه‌باح باوه‌رێز - سنه - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.
6. فه‌رهاد حاجی میرزایی - سنه - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.
7. عه‌تیه‌ شه‌ریفی - سنه‌ - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.
8. عه‌لی مرادی - سنه - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.
9. جه‌مال ئه‌سکه‌نده‌ری - سنه - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.
10. جه‌بار سه‌ید مرادی - سنه‌ - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.
11. جه‌میل ئه‌حمه‌دی - سنه - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.
12. شه‌هریار حه‌یده‌ری - سنه‌ - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.
13. حیکمه‌ت ئیسماعیلی - سنه - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.
14 زه‌مانه‌ قادری - سنه - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.
15. که‌ماڵ نه‌زه‌ری موقه‌ده‌م - سنه - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.
16. حه‌بیبوڵا فاتحی - سنه - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.
17. ناسر هادی - سنه - ساڵی 1366، 1988 له‌ جه‌ره‌یانی گرتنی شاری هه‌ڵه‌بجه‌ له‌لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ به‌ دیل گیرابوو.

هەڵسەنگاندنی تاوانی کۆماری ئیسلامی ئێران بەرامبەر بە گوردانی شوان .

شەڕی هەڵەبجە بەهۆی بەشداریکردنی ئێران لە شەڕەکەو بوونی بە لایەنێکی سەرەکی ،ئەوا دەچێتە چوار چێوەی جەنگی نێو دەوڵەتییەوە،نەک شەڕێکی ناوخۆیی ،بۆیە بە پێی یاسای ململانێی نێو نەتەوەیی مامەڵە لە گەڵ پێشێلکارییەکانی دەکرێت .

ئەم شەڕەش وەک هەموو ئەوانی دی ، تاوانی گەورەی لە پێشێلکارییە گەورەکانی مافی مرۆڤ و یاسای جەنگی تَێدا ئەنجامدرا ،پەرێزی ئێرانیش لەو جەنگە پاکتر نییە لە پەرێزی عێراق کە بە ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید تاوانبار کرا لە پرۆسەی دادگای کێسی هەڵەبجە لە دادگای باڵای تاوانەکانی عێراقی .

کۆماری ئیسلامی لانی کەم یەک بۆ دوو لە سێ تاوانە گەورەکەی ئەنجامداوە لە جەنگی هەڵەبجە (( تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی ))،وەلێ بەهۆی ئەوەی دادگای بالای تاوانەکانی عێراقی بێلایەن نەبوو ، زیاتر دادگاییکردنی دۆڕاوەکانی عێراق بوو،بۆیە ئێران نەهێنرایە ناو پرۆسەی دادگاییەکەوە ، دەنا بەهۆی ئەوەی ئێران لایەنێکی سەرەکی دۆزەکە بوو دەبوایە بەشدار بووایە .

پاراستنی خەڵکی مەدەنی و دیلەکانی جەنگ بنەمایەکی سەرەکی یاسای مرۆڤ دۆستیی نێو دەوڵەتییە و بە یاساکانی جەنگ دەناسرێت و سەرچاوە سەرەکیەکانی ڕێککەوتنامەکانین.

بە پێی مادەی 8(2)(ا)،5 ،پایەکانی تاوان ، ناچار کردنی دیل بە کار کردنی لە ڕیزی دوژمنەکانا تاوانی جەنگە ،لانی کەم بەرامبەر بە دیلێکی کۆمەڵە پیادە کراوە ، بە پێی مادەی 8(2)(ا)،6 ،بێ بەش کردنی دیل لە دادگایەکی دادپەروەرانە و ئیعدامکردنی تاوانی جەنگە (( بەرامبەر بە دیلەکانی کۆمەڵە پیادە کراوە )) . ڕاگەیاندنی قڕ کردنی لایەنێک لە جەنگدا تاوانی جەنگە،ئەشکەنجە دانی دیل تاوانی دژ بە مرۆڤایەتییە .... .

ئێرانیش لە بەرامبەر پێشمەرگەکانی گوردانی شواندا ، ئەو سێ تاوانەو چەندینی دیکەی ئەنجامداوە ،ئێرە جێگەی دەستنیشانکردنی تاوانەکانی کۆماری ئێسلامی ئێران نییە بەرامبەر بە خەڵکی سڤیلی هەڵەبجە ، لە بابەتی دیدا دێینە سەری.لە خوارەوە دەقی هەندێک لە ئەو بڕیارانە دەخەمە بەردەست کە تاوانباری کۆماری ئیسلامی لە هەڵەبجە بەرامبەر بە پێشمەرگەکانی گوردانی شوان دەسەلمێنن :
 

( المادة 8(2)ب 14

جريمة الحرب المتمثلة في حرمان رعايا الطرف المعادي من الحقوق او الدعاوى

الاركان

1-ان يسبب مرتكب الجريمة في الغاء او تعليق او انهاء مقبولة حقوق او دعاوى معينة امام محكمة من المحاكم.

2-ان يكون الغاء او تعليق او انهاء المقبولية ضد رعايا طرف معاد.

3- ان ينوي مرتكب الجريمة توجيه الغاء او تعليق او انهاء المقبولية ضد رعايا طرف معاد.

4- ان يصدر السلوك في السياق نزاع مسلح دولي او يكون مقترنا به.

1-    ان يكون مرتكب الجريمة على علم بالظروف الواقعية التي تثبت وجود نزاع مسلح - وثائق اساسية مختارة ذات صلة بالمحكمة الجنائية الدولية "منشورات محكمة الجنائية الدولية",طبعة الثانية 2009.ص296.

المادة 8(2)(ب)15

جريمة الحرب المتمثلة في الاجبار على الاشتراك في العمليات الحربية

الاركان

1-ان يقوم مرتكب الجريمة عن طريق الفعل او التهديد باكراه شخص او اكثر من الشخص على الاشتراك في العمليات حربية ضد بلد ذلك الشخص او ضد قواته.

2-ان يكون هذا الشخص او هوْلاء الاشخاص من رعايا طرف المعاد.

3-ان يصدر السلوك في السياق نزاع مسلح دولي او يكون مقترنا به.

4-ان يكون مرتكب الجريمة على علم بالظروف الواقعية التي تثبت وجود نزاع مسلح -  وثائق اساسية مختارة ذات صلة بالمحكمة الجنائية الدولية "منشورات محكمة الجنائية الدولية",طبعة الثانية 2009. ص396-397 )).

پێویستە پارتە بەشدار بووەکانی باشوور لە پەلاماری هەڵەبجە چی بکەن ؟

بە پێی ئەوەی خرانە بەر دەست ، لایەنە هاوپەیمانەکان ڕێککەوتنێکی هاوبەشیان نەبووە لەسەر بابەتێکی ئاوا هەستیار کە پەیوەندیکردن بووە بە ئەو لایەنانەی ڕۆژهەڵاتی کوردستانەوە کە بارەگاو هێزی چەکدارییان لە ناوچەکە هەبووە بۆ ئەوەی خۆیان ڕزگار بکەن و بە شێوەی فەرمی ئاگاداریان بکەنەوە، بە تایبەت بەرامبەر بە کۆمەڵە کە زیان لێکەوتووی یەکەم بووەو ئاماژەکان بۆ ئەوەن بە هیچ جۆرێک ئاگادار نەکرابێتنەوە لە پەلامارەکە ، بۆ دەرخستنی ڕاستییەکان ،هەرچەندە بەهۆی ناسکی هەلومەجی لایەنەکانی ڕۆژهەڵاتەوە پێک هێنانی کۆمیتەیەک بۆ پشکنینی ڕاستییەکان ئەستەمە ،بەڵام ئەرکی لایەنەکانی باشوورە ئەگەر پەرێزیان پاکە داوای بکەن و پشتیوانی لە بڕیارو ئەنجامی پشکنینەکانی بکەن .

ئەرکی لایەنەکانی بەشدار بووە ((ینک،پدک،حسک،بزووتنەوەی ئیسلامی ،مەجلسی ئەعلا))ە کە :

1- بە فەرمی داوای لێبوردن لە کۆمەڵەو دیموکرات بکرێت لەو زیانە مرۆیی و مادییانەی لەو هێرشە پێیان گەیشتووە.
2- بە نامەی فەرمی بە واژۆی هەموو بڕیار بە دەستانی یەکەمی پارتەکان لەسەر ئەو هێرشە، داوای لێبوردن لە سەرتاپای بنەماڵەی قوربانیانی ڕۆژهەڵات بکرێت .
3- ئەرکی ئەو لایەنانەیە قەرەبووی زیانە مادی و ڕوحییەکان لە بودجەی خۆیان بکەنەوە بۆ زیان لێکەوتووان.
4- لەسەر حکوومەتی هەرێم پێویستە، کەمئەندام و شەهیدانی ئەو تاوانە وەک کەمئەندام و شەهید بناسێت و هەموو ئیمتازاتێکی شەهیدانەیان بداتێ.
5- پێویستە ناوی ئەو شەهیدانە لە ڕیزی شەهیدانی هەڵەبجە بنووسرێت و لە ئەگەر تاوانی هەڵەبجە خرایە پرۆسەی خوێندنەوە ،ئاماژە بەم تاوانە بدرێت .
6- ئەو سەرکردانەی بەشدار بوون لە بڕیاری پەلاماری هەڵەبجە ،ساڵانە بەشداری مەراسیمی یاداوەری ئەم تێکۆشەرانە بکەن و داوای لێبوردنەکەیان دووبارە بکەنەوە .
 

ماڵپه‌ڕی عه‌‌لی مه‌حمود محه‌مه‌د