١٣\٦\٢٠١١

هەر جارێ په‌رتووکێک ١:

کوردی Kurdish.

فەخرەدین تاهیر*

(1)

نامیلکەی(کوردی Kurdish)(1)بەزمانی ئینگلیزی - کوردی کرمانجی ژوورو شێوەزاری بادینی دەڤەری بادینان لە باشووری کوردستاندا بە (36) ڵاپەڕە و (5) ڵاپەڕەش وەک پاشکۆ بە قەوارەی په‌رتووکی گیرفان لە شاری واشنگتۆن دی سی کە لەلایەن خزمەتگوزاری پەروەردەیی لەساڵی 1961 دا چاپ و بڵاوکراوەتەوە.

بەگوێرەی نێوەڕۆکی پێشەکییەکەی کە باس لەوە دەکا،کە ئەو نامیلکەیە دوو کاسێتی تۆمار کراوی دەنگی بۆ ڕاهێنانی فێربوونی زمانی کوردی بەکرکە (تلفظ)ەوە(2) لەگەڵ دابووە ،مخابن ئەز تەنیا نامیلکەکەم بە دەستخستووە.

ئەو نامیلکەیە لەسەر بەرگی پێشەوەی بە زمانی ئینگلیزی بە خەتێکی گەورە لە نێوەڕاستی سەرەوەدا بەم شێوەییەی لەسەر نووسراوە: (Kurdish) و لە ژێریشیدا بەقەوارەیەکی گچکەتر نووسراوە: Language Familiarzation Course واتە: پێناسەی کۆرسی زمان، بەڵام لە لاپەڕەی یەکەمی ناوەوەدا هەمان نووسینەکەی سەر بەرگ دوبارە کراوەتەوەوتەنیا Manual گۆڕاوە بە Course دەتوانین بەم شێوەیەی لای خوارەوەش بۆ زمانی کوردی تەرجەمەی بکەین: (کوردی Kurdish) ڕابەری پێناسەی پوختەی زمان ... یان دەکرێ بەم شێوەیەش بێ، پێناسەی پوختەی زمان،په‌رتووکی گیرفان.

ئەو نامیلکەیە بەزمانی ئینگلیزی و زمانی کوردی شێوەزاری بادینی بە ئەلفوبێی لاتینی چاپ و بڵاوکراوەتەوە.

پێشەکییەکەی دوو ڵاپەڕە و نیوە و بەچڕی پێناسەیەکی کورتی زمانی کوردی بەگشتی و شێوەزاری بادینی بەتایبەتی بەزمانی ئینگلیزی کردوە.

ئەو نووسەرە پسپۆرانەی شارەزا لە زمانانی ڕۆژهەڵات بەگشتی و زمانی کوردی بەتایبەتی کە ئەو نامیلکەیەیان چاپ و بڵاوکردۆتەوە لەو باوەڕەدام تاڕادەیەکی زۆر شارەزاییەکی باشیان دەربارەی زمانی کوردی هەبووە. هەر چەندە ئەو نامیلکەیە ناوی هیچ نووسەرێکی بەسەرەوە نییە و هەر وەک لەپێشدا ئاماژەمان پێداوە، تەنێ ناوی دەزگای خزمەتگوزاری پەروەردەیی لە شاری واشنگتۆن دی سی ئەمریکای لەسەرە.

هەروەک لە ناوەڕۆکی ئەو نامیلکەیەدا بۆمان ڕووندەبێتەوە کە بۆ گەڕیدەیەکی ئەمریکایی لە گەشتێکی کورتدا بە چڕی پۆلینی پێداویستیەکانی ئاخاوتن بەزمانی کوردی کراوە و لە درێژەی نووسینەکەماندا،هەوڵدەدەین بەباشی ئاماژەیان پێ بکەین.
 

(2)

نەتەوەی کورد،نەتەوەیەکی هەرە دێرین و کۆنی ڕۆژهەڵاتین و زمانەکەشی بە کۆنترین زمانی دەڤەرەکە دێتە هەمژماردن و لە نێوزمانە ڕۆژهەڵاتییەکانیشدا بەگشتی و لە تەواوی ئوروپا و دونیادا بەتایبەتی بەزمانی ( هیندو ئوروپایی) دەناسرێتەوە.

لەم بارەوە میر دکتۆر کامەران بەدرخان لە نێوەڕاستی چلەکانی سەدەی ڕابردوودا لە ڕۆژنامەی (ڕۆژا نوو)دا(3) بەم شێوە بە کورتی و پوختی شرۆڤەی زمانی شیرینی کوردی کردوە و نووسیویەتی: زمانێ مە زمانەکی هیند و ئوروپاییە.کانیا وی ئا کەڤن زمانی ماد و ئاڤێستاییە. هەروەکی ناسە،زمانێن هیند و ئوروپایی کۆم کۆمن لاتینی، کۆما سلاڤی، کۆما گەرمانی(مەبەستی لە ئەلمانییە)، کۆما ئیرانی.

زمانێن فەرنسزی،ئیتالیانی، سپانی، پورتەکێزی(مەبەستی لە پورتوگالییە) ژی کۆما لاتینی نە.
زمانێن روسی،پۆلۆنی،بولگری،سربی، وتاد ، ژ کۆما سلاڤی نە.
زمانێن ئەلمانی،ئینگلیزی،سوێدی،هۆلەندی و تا دوا، ژ کۆما گەرمانی نە.

ژ خوە گاڤا مرۆڤ بالا خوە دەدە چەند پرسێن بنگەهین ئین زمانێ مە ، زوو سەهکرن کوو زمانێ کوردی ژ زمانێن ئەرەبی و ترکی دوورە.

هەرچی مامۆستای شەهید عەبدورەحمانی زەبیحی لە پێشەکی( قامووسی زبانی کوردی)دا(4) کە خۆی نووسیویەتی و دەقو دەق وەک خۆی دەینووسمەوە و دەڵێ: کە دەڵەین زمانی کوردی،مەبەست ئەو زمانەیە کە ئێستا کورد قسەی پێدەکەن. هەر وەکو پێشان باسمان کرد گەلێ زمانەوان و رۆژهەڵاتناسی فەرەنگی دەگەڵ زمانی کوردی خەریک بون، زوربەی ئەو زانایانەی کە بە شێوەیێکی گشتی یا تایبەتی لە زمانی کوردی دواون گوتویانە کە ئەم زمانە لە بنەمای زمانەکانی هیندو ئوروپایی و بنەماڵەی هیندو ئێرانی و لە خێزا‌نە زمانی (ئێرانی)یە و دەگەڵ زمانی (فارسی) خزمایەتی نیزیکی هەیە.

مامۆستا زەبیحی لەمەڕ شێوەزارەکانی زمانی کوردیش دەدوێ و بۆ سەر سێ شێوەزار دابەشی کردوە ونووسیویەتی:

1- لەهجەی باکوری - دەکەوێتە باکوری خەتی یەکەم، ئەو بن لەهجانەی تێدا بەدی دەکرێ: هەرکی ، شکاکی ، جەلالی(بایەزیدی)، هەکاری ، بۆتی ، جزیری ، عفرینی دومبڵی ،بادینی،...
2- لەهجەی ناوەندی- دەکەوێتە جنوبی خەتی یەکەم و باکوری خەتی دوەم و بە غەڵەتێکی مەشهور پێی دەڵێن لەهجەی سۆرانی، کە ئەوی راست بێ (سۆرانی) بن لەهجەیێکی لەهجەی ناوەندییە. لەم مەڵبەندەدا ئەو بن لەهجانە هەن: موکریانی، سۆرانی، سلەیمانی، شوانی،جافی،سنەیی ،گەرۆسی،....
3- لەهجەی جنوبی - لە جنوبی خەتی دوەم لەهجەی جنوبی زمانی کوردی زاڵە کە ئەم بن لە هجانەی تێدا بەدی دەکرێ: کرماشانی ، کەلووری،کولیایی پیرەوەندی، لەکی و لۆری....

هەڵبەتە مامۆستا زەبیحی شەهید لە پێشەکی قامووسەکەیدا بە دوور و درێژی باسی لە شوناس و ڕیشەی زمانی کوردی لە ڕووی دیرۆک و شوێنەوارناسی و زمانناسی کردوە و دەکرێ لێتوێژینەوەی زانستی دەربارەی زمانی کوردی زێدەتری لەسەر بکرێت، لەڕاستیدا ئەم مەژرە لە بواری پسپۆری مندا نییە و هەربۆیە بۆ پسپۆرانی بواری زانستی زمانزانی و زمانناسی کوردی بەجێی دەهێڵێم.

(3)

لێرەدا دێمەوە سەر باس و شرۆڤەکاری دوابەشی ئەو نامیلکەیە کە ئامادەکارانی بە شارەزایەکی زۆرەوە پۆلینیان بۆ کردوەو کە بەم شێوەییە:
لیستی ناوەڕۆک:
1- پیشەکی
چۆن دەتوانین ڕابەری لێکۆڵینەوەی زمان بەکاربهێنین.
1- کرکە (تلفظ)
2- دەستەواژی گشتی
3- سڵاو
4- سەردان و پێشوازی
5- وتووێژی سەر شەقام
6- دەستەواژی ڕۆژانە
7- پێداویستییەکانی شەخسی
8- کڕینی خواردن
9- لە شوێنی کات بەسەربردندا
10- کات ، ژمارەکان ، ڕەنگەکان
11- لە چێشتخانەدا
12- ڕۆژانی هەفتە
13- مانگەکانی ساڵ
14- وەرزەکانی ساڵ و کەژ و هەوا
15- کات
16- ژمارەکان
17- ڕەنگەکان
18- پەیوەندییەکان
19- لە نووسینگەی پۆست دا
20- لە وێسگەی تەلەگرافدا
21- لە تەلەفۆندا
22- لە بانکدا
23- لە ساختومانی گومرگدا
24- لە نووسینگەی گواستنەوە دا
25- شێوازی گواستنەوە
26- وێستگەی شەمەندەفەر بۆ سەفەر
27- لە فرۆکەخانەدا
28- لێخوڕینی ئۆتۆمۆبیل بەپێی هەلومەرجی ڕێگا وبان
29- نوژەنکردنەوەی ئۆتۆمۆبیل
30- مەرجەکانی سەربازی
31- پلە وپایە
32- لە راژەی سەربازیدا
33- ڕەگەزنامەی شەخسی
34- واژەنامە
35- ‌هەمەڕەنگ
36- بڕیاردان
37- جوگرافیای شوێنەکان
38- زەوی
39- پاشکۆ
40- نیشانەی هاتووچۆ
41- نیشانەی هاتووچۆی گرنگ
42- نیشانەی هاتووچۆی دەوڵی
43- نیشانە و دەستەواژی گرنگی نێو ناوەرۆکی ئەو نامیلکەیە

بێگومان ناوەڕۆکی ئەو نامیلکەیە کەهەمووی لە 43 بەش پێکهاتووە و تەواوی ناوەڕۆکەکەشیان بەم شێوەییە پۆلینیان کردوە:
1- لیستی زمانی ئینگلیزی
2- لیستی زمانی کوردی شێوەزاری بادینی بە ئەلفوبێی لاتینی
- دارشتنی شێوازی کرکە (تلفظ)بەکوردی.
- دارشتنی نووسین بەکوردی.

لەدوماهیدا ئەوی جێگەی گوتنە دوای تێپەڕبوونی نیو سەدە بەسەر لە چاپدانی ئەو نامیلکەیەدا جارێکی تر فەرهەنگێک بەزمانی کوردی وئینگلیزی لە ئەمریکادا بەسەرناوی (کوردی سۆرانی) چاپ و بڵاودەکرێتەوە وهەوڵدەدەم لە چەند ڕۆژی داهاتوودا ئەو فەرهەنگە تازەیەش بەسەربکەمەوە.

_________________________________________________
سەرچاوەو پەراوێز:
1- دکتۆر شەفیق قەزاز لە فەرهەنگی شارەزوور و لە ڵاپەڕە (446)دا بەدوور
ودرێژی شرۆڤەی پەیڤی (کورد،کوردی، کوردستان)ی کردوە و
کوردی) داناوە و بەندەش پەیرەوی کارە زانستییەکەی بەرێزKurdish ) بەرامبەر بە
دکتۆر قەزازم کرد.
2- بەرامبەر بە پەیڤی (تلفظ)ی عەرەبی فەرهەنگی( نۆبەرە)ی گیو موکریانی لەڵاپەڕە (370- 371)دا،
1-کرک کرن ، ووشەبەزاری گوتن.
2- کرک ، چرکە، بەکار بردوە و کەچی فازیل نیزامەدین لە فەرهەنگی ئەستێرە گەشە و لەڵاپەڕە (556)دا ، بەرامبەر بە پەیڤی (تلفظ)ی عەرەبی (کرکە)ی بەکاربردوە و بەندە ئەوەی مامۆستا فازیل نیزامەدینم پێ ڕەوانتر بوو، هەر بۆیە ئەوی ئەوم بەکارهێناوە.
3- ڕۆژنامەی (ڕۆژا نوو)ی میر کامەران بەدرخان لەنێوان ساڵانی (1943-1946)دا هەموو بەسەریەکەوە (73) ژمارەی بە کوردی شێوەزاری کرمانجی ژوور و بەئەلفو بێی لاتینی و زمانی فەرەنسی لە بیروت چاپ و بڵاوکراوەتەوە و بەگرنگییەوە لەزۆربەی ژمارەکانیدا باسی لە زمانی کوردی کردوە.
4- بڕوانە قاموسی زبانی کوردی عەبدورەحمانی زەبیحی ڵاپەڕەی (33،32)و (44،39).
5- سەدان په‌رتووک و بەڵگەنامە و وێنە و فیلمی ڤیدیۆی گرانبەها و دەگمەن دەربارەی کورد و کوردستان لەم ئەدرێسی خوارەوەدا پارێزراون، نامیلکەی (کوردی Kurdish)یش هەر لەوێ پارێزراوە، بەسوپاسەوە توانیم وەریبگرم و ڕانانەی بۆ بکەم.
WEŞANÊN SARA’yê
STIFTELSEN FÖR KURDISKT BIBLIOTEK & MUSEUM
Dalagatan 42
S-113 24 Stockholm، SWEDEN
Tel/ Fax: +46 8 33 12 29
info@saradistribution.com

* فەخرەدین تاهیر - خوێندکاری دوا قۆناغی دکتۆرا دەربارەی ڕۆژنامەی (ئافتۆنبلادت)ی بەناوبانگی سویدی.

ماڵپه‌ڕی فه‌خره‌دین تاهیر