په‌یوه‌ندیپه‌رتووکخانه‌ئێمهلینکئه‌رشیفنووسه‌رانده‌سپێک

 

هونه‌ر و ‌به‌رده‌وامی ره‌خنه‌.


بورهان هه‌ژار  


له‌ مێژوی دوورونزیکی ئه‌ده‌ب و هونه‌ردا هه‌ده‌م ره‌خنه‌ هاوشان و هاوتای ئاستی داهێنان و هه‌نگاوی نوێبوونه‌وه‌ په‌ره‌سه‌ندن چووه‌. . ئێدی ره‌خنه‌ش به‌مانا قوڵ و فراوانه‌که‌ی له‌ ره‌هه‌ندی چمک و تێگه‌یشتندا پاڵنه‌رو فاکته‌ری ده‌رخستنی راده‌ی به‌رزو نزمی به‌رهه‌م و شاکاره‌ هونه‌رییه‌کان بووه ‌له‌ شۆڕبوونه‌وه‌ی ده‌رکه‌وتنی ناخ و به‌های جوانیی و هونه‌ریدا له‌ته‌ک دۆزینه‌وه‌ی نهێنی و راده‌ی ئه‌فراندن، ئه‌مه‌ وێڕای ره‌خنه‌ خۆی له‌ خۆیدا کلیلی کردنه‌وه‌ی کڵۆمدراوه‌کان ده‌گرێ به‌ده‌سته‌وه‌وتاموچێژو به‌های ئیستاتیکی یه‌کلاده‌کاته‌وه‌ له‌ چۆنیه‌تی ده‌رکه‌وتنی زه‌مینه‌ی زانیاریی( مه‌عریفی )که‌ لایه‌ن و ئاستی سایکۆلۆژیی به‌رهه‌مه‌که‌ ده‌ستنیشان ده‌کات و رووژانێکی ویژدانی له‌ کایه‌ی رۆشنبیریی خوێنه‌ر یانژی بینه‌ر ده‌خوڵقێنێت..!


لێ هه‌رده‌م ره‌خنه‌ش بووه‌ته‌ پردی په‌ڕینه‌وه‌ی نیوان به‌رهه‌م و خوێنه‌ر( ته‌ماشاوان )، هه‌ڵبه‌ته رووپه‌لی دیرۆکی هونه‌رو ئه‌ده‌بیاتی میلله‌تانی پێشکه‌وتوو، له‌م رێچکه‌و ئاقاره‌دا دووانه‌که‌وتوون و فره‌ خاوه‌نی گه‌نجینه‌ی ده‌وڵه‌مه‌ندن له‌گشت بواره‌کاندا..


ئێدی ده‌بینین شانبه‌شانی یه‌کتر له‌ هه‌نگاونان و په‌ره‌سه‌ندابوون و گروژمی خۆیان هاویشتووه‌و پێڤاژۆو زه‌مینه‌یه‌کی چاکیان بۆ ئه‌زموونه‌کانییان چێکردووه‌..!هه‌رئه‌مه‌ش وایکردووه‌ که‌ به‌رهه‌می کاڵوکرچ له‌به‌رهه‌می ره‌سه‌ن و به‌پێز جوێبکه‌نه‌وه‌، که‌ تێکڕای ئه‌م لایه‌نانه‌ش هاوپه‌یوه‌ست و پیاده‌کردنی ئاستی زه‌مینی هۆشیاریی باڵانوماتر( زراڤی )بکه‌ن له‌ گۆشکردنی تاموچێژو فراوانبوونی مه‌ودای روانین له‌ فه‌راهمبوونی چمک له‌لای جه‌ماوه‌ر که‌ په‌لوپۆهاویشتن بۆ گشت کونوقوژبنێکی به‌رهه‌مه‌ ئه‌ده‌بیی و هونه‌رییه‌کان بنێت..ئه‌مڕۆکه‌ له‌ نێوه‌ندی بزاڤی کلتووریی جیهانیدا، ره‌خنه‌ بۆته‌ لقێکی سه‌ربه‌خۆی گرنگ و کاریگه‌ر له‌ به‌جێهێنانی ئه‌رکی کۆمه‌ڵایه‌تیی و رۆشنبیرییدا و که‌ ئه‌مه‌ش بۆته‌ دیارده‌یه‌کی هه‌ره‌ پێشکه‌توی ژیارییان‌( حضاری )که‌ هۆکارێکی به‌هێزه‌ له‌ دروستبوونی ته‌وژم و ده‌رکه‌وتنی ئاستی ئه‌فراندن له‌ پله‌ی نرخ و به‌های جوانکاریی و نوێکاریی شاکاره‌کاندا که‌ هێزو گیانی هاوچه‌رخی بنوێنێ..‌ !

 

ئێدی هیچ گومان له‌وه‌دا نییه‌ که‌ ئه‌رکی هونه‌ر گه‌یاندنی په‌یامی هۆشیارییه‌ له‌ بازنه‌ی خود ومژاردا و له‌هه‌مانکاتدا گوزارشت و ده‌ربڕیینه‌ له‌ رووداوه‌کانی ناو ژیان و ره‌نگدانه‌وه‌یه‌ له‌ به‌رجه‌سته‌بوونی ته‌کنیکی نوێدا..مه‌سه‌له‌ی کاری هونه‌ریش ته‌نیا له‌چوارچێوه‌ و خولگه‌یه‌کی ته‌سکدا ناسوڕێته‌وه‌ و هه‌رگیز پابه‌ندی قاڵبگرتن نییه‌ له‌ کتومت گواستنه‌وه‌و لاسایی کوێرانه‌دا له‌ بۆتکه‌ی ریالیستدا خۆی بنوێنێت..!ئێدی بمانه‌وێ و نه‌مانه‌وێ، هونه‌ر به‌تایبه‌تی له‌ بواری بزاڤی شێوه‌کارییدا به‌ چه‌ندین پێڤاژۆو سه‌رده‌می جیاجیادا گوزه‌ر بووه‌ و فره‌ شێوازو رێچکه‌و قوتابخانه‌ی له‌ سیماو هه‌ناودا گرتووه‌..تێکڕا هه‌ر کامێکیشیان بگریت، په‌یوه‌ست و پابه‌ندی کۆمه‌ڵێ هۆکاران له‌خوڵقاندن زایینبوونییان له‌ کاتوشوێنی دیاریکراویاندا.. که ‌ئه‌مه‌ش راستییه‌کی به‌ڵگه‌نه‌ویسته‌ که‌ ئێمه‌ش بهه‌ڤرا بێژیین :ـ( که‌ هه‌موو هونه‌رێک زایینبووی سه‌رده‌مه‌که‌ی خۆیه‌تی )* که‌ ده‌بینینن له‌ رۆژگاری هه‌ره‌ مه‌زنی گریکی کۆندا و به‌تایبه‌تی به‌رله‌ چاخه‌کانی زایین له‌ گشت بواره‌کانی ئه‌ده‌ب و هونه‌رو فه‌لسه‌فه‌و کلتوورو لایه‌ن و رێچکه‌کانیتردا، سه‌رهه‌ڵدانی ته‌رزی هونه‌رێک هاته‌کایه‌وه‌ که‌له‌ مێژوی به‌رجه‌سته‌بوونی هونه‌ری تۆکمه‌دا، به( ‌قوتابخانه‌ی کلاسیکی ) ناوزه‌ند کرا، که‌ ئه‌و په‌ڕیی داهێنان و ئاستی هزری به‌رزی جوانکاریی( ئیستاتیکی )و هونه‌ری له‌ خۆگرت که‌ تابه‌رۆژی ئه‌مڕۆشمان ده‌گات سه‌رچاوه‌ی هونه‌رێکی بالاو بڵنده‌ له‌ نێو بۆتکه‌ی رووپه‌له‌ دێرینه‌کانی هونه‌ری مرۆڤایه‌تییدا..دیاره‌ ئه‌وه‌ش ناچارییه‌کانی( ضروره‌ ) ویست و داخوازیی ره‌هه‌ندی ئه‌و رۆژگارو پێڤاژۆ‌ به‌پێزه‌ی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ بوو که‌ گریکی کۆن له‌ ترۆپکییا له‌ هه‌گبه‌ی نابوو، له‌ چۆنیه‌تی به‌رجه‌سته‌کردنی ئه‌فراندن و هه‌نگاوی داهێنانی نوێ بۆ په‌یامی مرۆڤایه‌تی پێشکه‌ش بکات..ئه‌م نوێکاریی و تێزی ئه‌فراندنه‌ گیانێکی پیرۆزوجوانکاری هێنایه‌ پێش که‌ سه‌رده‌مانی کۆنتر چ لای هونه‌ری فیرعه‌ونه‌کان چ لای سۆمه‌رییه‌کان و ئاسورییه‌کان و بگره‌ هیندو چینیه‌کانیش به‌م ئاست و شێوازه‌ نه‌بینرابوون ، که‌ دیاره‌ وێڕای ئه‌مانه‌ش( تا رۆژی ئه‌مڕۆ ناکرێ نکولیی له‌ مه‌زنیی و ده‌سته‌لاتی به‌ پێزو ره‌سه‌نایه‌تی ئه‌م هونه‌ره‌ بکرێت)..* ئێدی هه‌موومان ئه‌و راستییه‌ ده‌زانین که‌هه‌رده‌م ژیان رۆژ له‌‌ دوای رۆژ به‌رده‌وامه‌ له‌ هه‌نگاونان و دۆزینه‌وه‌ی نهێنییدا واش ده‌خوڵقێ و پێوسیت ده‌کات که‌هه‌رده‌م له‌ته‌ک بڕینی گشت پێڤاۆ و په‌ره‌سه‌ندنێکدا دیارده‌ی نوێ بێته‌ کایه‌وه‌و شته‌ کۆن و سواوه‌کان بپوکێننه‌وه‌ سست ببن...!

 

ئێدی هه‌نگاوی نوێ و گۆرانکاریی ئاوێزه‌ی گیانی هاوچه‌خێتی ده‌بێت و بوار ره‌خسێنێکیتره‌ بۆ مه‌له‌وانی کردن له‌ دووی دۆزینه‌وه‌و ده‌رکه‌وتنی نهێنیه‌ شاراوه‌کان له‌ به‌رگی نوێکارییدا که‌ بتوانێ سیماو مۆرکی ره‌سه‌نایه‌تی به‌هاو جوانکاری بخه‌مڵێنێ..هه‌روه‌ها هه‌موو سه‌رده‌مێکیش ده‌گه‌ڵ ئاستی هۆشیاریی و رۆشنبیرییه‌که‌ی خۆیدا ملده‌نێت و تووشی هه‌ڵچوون و خرۆشانی دژوارییه‌ک دێت..هه‌ڵبه‌ته‌ هه‌موو سه‌روه‌رییه‌ک هه‌ر بۆ به‌هاو په‌یامی ره‌سه‌نی هونه‌ر ده‌مێنێته‌وه‌ که‌ بلیمه‌تانه‌ خاوه‌نه‌که‌ی ده‌بێته‌ گه‌واهی سه‌رده‌مه‌که‌ی و پێشبڕکێی رۆژگاره‌که‌ی خۆی ده‌کات و گۆمی مه‌نگی تێڕوانینه‌کان ده‌شڵه‌قێنێ ده‌توانێ ده‌ستڵات بسه‌پێنێ له‌ هه‌مانکاتدا نه‌مرییه‌ک به‌باڵاو زراڤی خۆیدا ببڕێت..!که‌ به‌ته‌واوه‌تی ره‌گو ریشه‌ی ئه‌ستووری به‌ناخوبنه‌چه‌دا رۆبکات و ره‌سه‌نایه‌تی خۆی بچه‌قێنێت.. دیاره‌ هه‌موو سه‌رده‌مێکیش که‌ ژانی هونه‌رێکی نوێ ده‌یگرێ داهێنان و ده‌رکه‌وتنی دیارده‌ی نوێ به‌دوویخۆیدا په‌لکێش ده‌کات سه‌رده‌کاته‌ گشت کونوکه‌له‌به‌ری ده‌رخستنی نهێنییه‌کان، تێکڕا ئه‌مه‌ش به‌چه‌مک و تێگه‌یشتنی هۆشیارییه‌کی پته‌و مامه‌ڵه‌ت ده‌کات و هه‌ڵهێنجراوی کات و شوێنی خۆیه‌تی.. ئاله‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ ده‌بینین په‌لوپۆهاویشتنی هونه‌ر به‌سه‌رچڵوپۆپی هه‌مه‌لایه‌نییدا له‌ رووی هزرو تێڕوانینهی ژیاندا، گه‌نجینه‌یه‌کی چڕو ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌نه‌خشێنێته گیانی ئه‌زموون و به‌رپابوونی به‌رده‌وامبوونی جه‌نگی کێشمه‌کێشی و زۆرانبازیی نێوان هه‌ردوو به‌ره‌ی چاک و خراپ( خیر شه‌ڕ )، ئیتر ئه‌مه‌ش تا رۆژی ئه‌مڕۆمان گشت قوتابخانه‌و رێبازو شێوازه‌ نوێیه‌کانی هونه‌ر به‌م زنجیره‌ ته‌نگه‌ژه‌ی ره‌وڕه‌وه‌ی به‌گژداچوونه‌وانه‌دا گوزه‌رییووه‌ و هه‌ڵشاخانێکی وای هێناوه‌ته‌ کایه‌وه‌ که‌ ژانێکی پیرۆز ببنه‌ بنه‌مای داهێنانی به‌رده‌وام و زایینبوونی سروشتی هونه‌ر که‌ ببنه‌ سه‌نگی مه‌حه‌کی وه‌رامدانه‌وه‌ی ره‌خنه‌ و پێشکه‌وتنی له‌ گه‌یاندنی ئه‌و په‌یامه‌ پیرۆزه‌ی له‌ هه‌ناویا چاوهه‌ڵدێنێت..دیاره‌ مخابنیشه‌ که‌ بزاڤی هونه‌ری شێوه‌کاری کوردی به‌ تایبه‌تیی له‌م رێچکه‌یه‌ کرچوکاڵ و لانه‌وازه‌.. که‌ هێنده‌ گڕوگاڵه‌ سه‌ری نه‌په‌رژاوه‌ته‌ ئه‌وه‌ی بکارێ شه‌نده‌ له‌ مه‌نده‌ ده‌فژه‌ن له‌ته‌نه‌که‌‌ژه‌ن جوێبکاته‌وه‌و به‌رهه‌م و شاکاری خامه‌ ره‌نگین و بلیمه‌ته‌کانی به‌ زمانی په‌یامی جوانکاری ره‌خنه‌ ئاشنابکات وبه‌پێز له‌ کاڵوکرچ جوێبکاته‌وه‌..
_______________________________________
* (الاشتراکیة‌ والفن ـ ارنست فیشر 1980)
* (کارل مارکس ـ الادب والفن فی الاشتراکیة‌ 1977 ـ د عبدالمنعم الحفنی)

 


‌ به‌رلین