|
٦\٧\٢٠١١
حوسێن
ئیسماعیل خان دەلۆ:
گه‌ڕانه‌وه‌ی ناوچه دابڕاوه‌کان بۆ ئامێزی هه‌رێمی کوردستان
خواست و داوا و خه‌ونی هه‌موو کوردێکه.
- چاوپێکەوتنێک لەگەڵ بەڕێز
(حوسێن ئیسماعیل خان دەلۆ)*
سه‌باره‌ت به ناوچه دابڕێندراوه‌کان -
• هۆکارە
مێژووییەکانی دابڕاندنی ناوچەکانی کوردستان لە لایەن حکومەتی بەغدا چین؟
 •
ئەگەر لەروانگەی میژووییەوە تەماشای ئەم بابەتە مێژووییه بکەین
(ئەو ناوچانەی کە ئێستا پێیان دەوترێت کێشە لەسەرەکان یان ناوچە
دابڕاوەکان) هەرلەسەردەم و چاخە کۆنەکانی پیش زاینەوە هۆزە کۆنەکانی
کورد وەکو (کاشی و گوتی و خوری و لۆلۆییەکان ...هتد) کە باپیرە گەورەی
کوردن لەو ناوچانە ژیاون تەنانەت کەرکوک (ئەرابخا)پایتەختی هەندێک لەم
هۆزانە بووە شوێنەوارى نوزى گەواهیدەرى ئەو راستییە،لەسەردەمی دەوڵەتی
عوسمانیدا ئەو ناوچانە بەشێک بووە لە قەڵەمڕەوی هەندێک لە میرنشینە
کوردییەکان و ویلایەتی موێڵ.
سوڵتانى عوسمانى ئەو ناوچانەى بە هێڵى گەیاندنى نامە و کۆمەکە سەربازى
و رێڕەوى جوڵە و هاتووچۆى سەربازییەکانى نێوان ئەستانە و ویلایەتى
بەغدا زانیوە، بۆیە هەوڵى داوە هۆزە تورکمانییەکان و دڵسۆز و پیاوەکانى
خۆیان لەو ناوچە سنوریانە نیشتەجێ بکەن کە لە کوردستانەوە هێڵى تەماس و
بەیەکگەیشتنى نێوان کورد و عەرەب بووە.
دواى ئەوەى لەساڵى 1925 بڕیارى یەکلا کردنەوەى کێشەى ویلایەتى موێڵ
لەلایەن کۆمەڵەى گەلانەوە درا بووە بەشێک لە چوارچێوە دەوڵەتى عێراقى و
ئیتر دەرفەت رەخسا عەرەبەکان دزە بکەنە ناو ئەو ناوچە کوردیانەوە و
تێیدا نیشتەجێ ببن کە هەندێکیان بەکارى شوانکارى مەڕ لەوەڕاندن سەردانى
ئەو ناوچانە کردبوو ، رەنگدانەوە و کاردانەوەى ئەو جێگیر بوونەى
عەرەبەکان لەسەر سنورى کوردستان واى کرد خێڵى بەیات هەندێکیان خۆیان بە
تورکمان و هەندێى دیکەیشیان خۆیان بەعەرەب بزانن و ئەوانەى کە لەگەڵ
کورددا تێکەڵاو بوونە خۆیان بە کورد بزانن.
دوای بڕانەوەی جەنگی یەکەمی جیهانی لە ساڵی 1918ز بەدواوە ئەو ناوچانە
هاوشێوەی ناوچەکانی تری باشوری کوردستان لەرووی ئیداری و کارگێڕییەوە
تایبەتمەندی خۆیان هەبووە تەنانەت لە سەروبەندی دروستبوونی دەوڵەتی
عێراقیدا ئەوناوچەیە نەکەوتە ژێر دەسەڵاتی تازە دامەزراوی عێراق
هەروەکو لاپەڕەکانی مێژوو ئاشکراى دەکات و بۆمان باس دەکات لە ساڵی
1924ز شا فەیسەڵی یەکەم بۆ هەڵکردنی ئاڵای عێراق خودى خۆی هاتە کەرکوک
کە لەو کاتەدا کێشەی ویلایەتی موێڵ یەکێ بوو لە کێشە هەستیار و چارنووس
سازەکانی نێوان عێراق و تورکیا بە سەرپەرشتی بەریتانیا ، کەلەلایەن
شاندى عێراقییەوە ویلایەتى موێڵ بە( سەر ) و هەردوو ویلایەتى بەغدا و
بەێرە بە (لاشە)ى عێراقى تازە دامەزراو دەزانرا، هەر لەو رۆژەوە
دەسەڵاتدارانى عێراق هەوڵیاندەدا ناوچە کوردییەکان مۆرک و بەرگ و
سیمایەکى عەرەبى پێببەخشن وەک دەبینین لە سەردەمى پاشاتى ولەساڵانى
سییەکانى سەدەى بیستدا رژێمى پاشایەتى پرۆژە ئاوى ناحیەى مەلحە -
سەرهۆ(حەویجەى ئێستا)ى دامەزراند کە ناوچەیەکى کوردنشینى سرف بوو دواتر
چەند هۆز و خێڵە عەرەبیەکانى تێیدا جێگیر کرد و ئێستا بەتەواوى سیما و
روخسارێکى عەرەبى پۆشیوە و ئەم نەوەیە ئەگەر مێژوو نەخوێننەوە وا
دەزانن خاک و مەئواوى دێرنى عەرەبە.
چڕکردنەوەى ئەو هەوڵانە لە سەردەمى کۆماریدا پەرەى سەند و تاکو گەیشتە
پیادەکردنى سیاسەتى تەرحیل و تەهجیر و تەعریب و پاکتاوکردنى نەژادى
تەنانەت ناوى مەزراگا و گەڕەک و قوتابخانە و گۆڕینى ناسنامە ... هتد
لەناوى کوردیەوە گۆڕان بۆ عەرەبى تاکو بەرگ و مۆرکێکى عەرەبى ببخشنە
ئەو ناوچەیە.
فاکتەر و هۆکارى دابڕانى ئەو ناوچانە لە سەردەمى ئێستادا دەگەڕێتەوە بۆ
ئەوەى کە پێش پرۆسەى ئۆپراسیۆنى ئازادى عێراق ئەو ناوچانە لەژێر رکێف و
دەسەڵاتى حکومەتى هەرێمى کوردستاندا نەبوو بەڵکو لەژێر دەسەڵاتى
حکومەتى عێراقدا بوو ، ئەمەش واى کرد ئەمریکایەکان کەسەرەتا حوکمڕانى
راستەقینەى عێراق بوون بڕیاریان لە گەڕاندنەوەى ئەو ناوچانە بۆ باوش و
ئامێزى هەرێمى کوردستان نەدا،و وەک کێشەیەکى هەڵواستراو هەڵپستراو بێ
چارەسەر مایەوە.
• پێتان وایە
سەرکردایەتی سیاسی کورد بەرنامەکانی بۆ گەڕاندنەوەی ناوچە
دابرێندراوەکان چەندە قابیلی جیبەجی کردنە؟
• ئەوە خواست و داوا و خەونى هەموو
کوردێکە کە ناوچە دابڕاوەکانى بەشى باشورى کوردستان بگەڕێتەوە سەر
نەخشەى ئیدارى و ئامێزى حکومەتى هەرێمى کوردستان ، مرۆڤ بە ئیسافەوە
قسە بکات سەرکردایەتى سیاسى لە هەوڵەکانیاندا لە بەغدا بێقسور و بێدرێغ
بوون لە داکۆکى کردن و مشتومڕى ناو مجلس حوکمەوە کە بە مادەى( 58 )
کەباس لەو ناوچە دابڕاوانە کرا و بەردەوامى هەبوو تاکو چەسپاندنى ئەو
کێشەیە وەکو مادەیەکى دەستورى( 140 ) کە ئەو دەستورە هەمیشەیە لەلایەن
تەواوى خەڵکى عێراقەوە ریفراندۆمى بۆ کراو 80 % خەڵک دەنگى بۆ پەسەند
کردنى ئەو دەستورەدا ، ئەوانەى تووشى دەمارگیرى نەتەوایەتى عەرەبى
بوونە ئەگەر بۆیان بلوێت ئەم هەرێمە ئازادەش لەسەر نەخشەى عێراق
دەسڕنەوە و رێگا بە بوون و ژیان و هەناسەمان دەگرن و قبوڵیان نییە باسى
فیدراڵى لە عێراقدا بکرێت بەڵام تازە ئەم هەرێمە دیفاکتۆیەکە و ناچار
مامەڵەى لەگەڵ بکەن ناچارن پێشیدا هەڵبڵێن، لەهەمبەر ناوچە
دابڕاوەکانیش دەیانەوێت بەم چەشنە بەردەوامى هەبێت تاکو حکومەتى عێراق
بەهێز دەبێت ئەوکاتە نکۆڵى و حاشا لەو مادە دەستوریە بکەن .
بە کوردیەکەى و کورتیەکەى سەرکردایەتى سیاسى کورد زیادە رەووى نەکردووە
و پەڵپ گرتنى گران نییە بەڵکو داوایەکى رەوایە مافى نەتەوەیەکە و
قابیلى قبوڵ و قابیلى جێبەجێ کردنە، و مامەڵە کردن لەگەڵ پرسەکە وەکو
ئەوەى هەیە لاى کاربەدەستان و دەسەڵاتدارانى بەرامبەرە (مەبەستم
حکومەتى ناوەندە) ،لە ئایندەدا دەبێت هەموو لایەک بگەنە ئەو قەناعەتەى
کەدەبێت مافى شەرعى بدرێتەوە خاوەنەکەى کە کوردە.
• ئەو میکانیزمەی
بە گونجاوی دەزانن بۆ گەراندنەوەی ناوچە دابریندراوەکان چیە؟
• من لە دیدى خۆمەوە بۆ چارەسەر و یەکلا
کردنەوەى ئەو پرسە قسە دەکەم ئەگەر بمانەوى ئەو ناوچانە لەو
چاوەڕوانییە رزگار بکەین، دەبێت سەرکردایەتى سیاسى کورد و پەرلەمانى
کوردستان و حکومەتى هەرێمى کوردستان ئەوەندە خزمەت بە خەڵکى ئەو
ناوچانە بکەن کە هەموو تاکێکى کورد هیواخواز بێت کە خەڵکى ئەو ناوچانە
بوایە لێرەدا مەبەست ئەوە نییە کە هاوشێوەى قەربووى مادەى 140 کە هەر
خێزانێک 10 ملیۆن دینار وەربگرێت و ئینجا بەشێکى ئەوانە کە پارەکەیان
وەرگرتووە لە شارى سلێمانى و گەرمیان و هەولێر ...هتد دادەنیشن ، بەڵکو
بەشێوەک یارمەتى ئەوانە بدرێت کە بەکردەنى لەو ناوچەیە نیشتەجێن و
ژیانى سەخت و کۆلەمەرگى دەگوزرێنن ، هەروەها خزمەتگوزارى تەواویان لە
هەموو رووەکانەوە بۆ فەراهەم بکرێت.
پێوستە هەوڵ بدرێت و گوشار و فشارى زیاتر بخرێتە سەر حکومەتى ناوەندى
بۆ گەڕانەوەى نەخشەى ئیدارى پارێزگاى کەرکوک بۆ بەر لە ساڵى 1976 و
قەزاکانى کفرى و دوزخورماتوو و چەمچەماڵ و ناحیە داربڕواوەکانى سەر ئەو
پارێزگایە بە خەڵک و خاکەوە بگەڕێنەوە سەر کەرکوک لە پاشاندا ریفراندۆم
و راپرسیەک بکرێک لە ناو دانیشتوانى سنورى ئەو ناوچانە بۆ بڕیاردانى
چارەنوسى خەڵکى ئەو ناوچانە کەسەر بەهەرێمى کوردستان بن یاخود نا.
لەو ناوچانە تەواوى پارت و رێکخراوە سیاسیەکان کار بۆ پارت و
رێکخراوەکانیان نەکەن بەڵکو بەوپەڕى هەستکردن بە مسئولیەت و بە جێبەجێ
کردنى ئەرکى مێژووى و ئەخلاقى و نەتەوەى کار بۆ جۆشدانەوە هەستى
نەتەوەى خەڵکى ئەو ناوچانە بکەن و دڵە زامدارەکانى ئەوان بدنەوە و
برینەکانیان ساڕێژ بکەن و هەژار و لێقەوماوانیان بلاوێننەوە.
لەمەسەلە و پرسە چارەنوسسازە نەتەوایەتیەکاندا لایەنە سیاسیەکان کۆک و
یەکدەنگ و یەک هەڵویست بن بۆ نمونە لەهەڵبژرادنى پار ساڵدا واتە لە
حەوتى ئازارى 2010 لەبەر پەرتەوازەى هێزە سیاسیەکانى کورد دابەزینیان
بە لیستى جیاواز واى کرد.
پێویستە دەزگا و دامەزراوە حکومییە کوردییەکانى یەکبخرێن و جیا نەبەن و
هەریەک بۆ لایەک راى نەکێشێ و سەربە پارتێکى دیارى کراو نەبن.
دەکرێت سندوقى کۆمەک بۆ ناوچەدابڕاوەکان لە هەموو شوێنێک کە کوردى لێیە
دابنرێت تاکو هەستى هەموو لایەک یەکانگیر بن و هاوسۆزى زیاتر هەبێت.
• چەندە لە رۆلی
راگەیاندنی کوردی لە هەمبەر کێشە ستراتیژییەکان و بەتایبەتیش کیشەی
ناوچە دابرێندراوەکان رازین ،یاخود ئەرکەکانی راگەیاندن چۆن دەبینن؟
• لاوازى پێوە دیارە و هەندێک جار
هەڵمەتى باش و هەندێک جار سست و خاوە لاوازى پێوەدیارە ، ناحەقى دەکەین
گەر بڵێین راگەیاندنى کوردى هیچى نەکردووە چونکە یەکێک لەو کارانە ئەم
چاوپێکەوتنانەى بەڕێزتانە بۆ مەشور و خەمخوریتانە بۆ ناوچە دابڕواوەکان
، بەڵام دەکرێت هەموومان زیاتر پەرۆشى ئەو بابەتگەلە بین بە بۆچوونى من
دەکرێ کەناڵێکى تەلەفزیۆنى رادیۆ و رۆژنامەى تایبەت بەوناوچانە هەبێت
هەیە کە نمایشى رەوش و بارودۆخى مێژووى و کەلتورى و فەرەهەنگى و
ئەتنیکى دانیشتوانى ئەو ناوچانە بکات رەهەندە مێژوویەکانى بخاتە بەرباس
( هەرچەند گۆڤارێک بەناوى مادەى 140 دەردەچێت)بەڵام ئەوە بەتەنها بەس
نییە چونکە ئەو دۆز و پرسە زیاتر هەڵدەگرێ تاکو یار و نەیار لە کێشە
مێژوویەکان بە ئاگا بن.
لە کۆتایدا دەڵێم دەستبەردار نەبوونى کورد لەو ناوچانە مانا و مەغزاى و
مەدلولى ئەوە دەبەخشێت کە دوور و نزیک ئەو مافە نەتەوایەتیە بۆ گەلى
کورد و هەرێمى کوردستان دەگەڕێتەوە ئەو گرفتانە دەرنگ و زوو هەر دەبێت
چارەسەر بکرێت.
________________________________________________
*
(حوسێن ئیسماعیل خان دەلۆ)، مامۆستاى زانکۆ و
خوێندکاری دکتۆرا لە بەشى مێژووى کۆلێژی ئەدەبیاتى زانکۆى سەلاحەددین.
ماڵپه‌ڕی حوسێن ئیسماعیل خان ده‌لۆ
|
