|
٣\٥\٢٠١٣
ژارگۆن.
عەبدولموتەڵیب عەبدوڵا
(١٠)
دواى بە جێهێشتنى کۆى ئەو تیۆرانەى کە چالاکیەکانى خۆیان بۆ (نووسەر/دانەر)
تەرخان کردبوو، ئەو تیۆرانەى کە دەقیان بە جیهانێکى سەربەخۆى داخراو
دادەنا، گرینگدان بە خوێنەر و چەمکى خوێندنەوە، کە بە درێژایى مێژووى
رەخنەى ئەدەبى پشتگوێ خرابوو، کەوتە بەر باس و لێکۆڵینەوە، نەک هەر
هێندە بەڵکو ئەو تیۆرەى کە بوونى کارى ئەدەبى لە خوێندنەوە و خوێنەرە
جیاوازەکان هەڵدەگرێتەوە، پێیوایە مێژووى راستەقینەى ئەدەب ئەوە نییە،
کە مێژوونووسى ئەدەبى دەینووسێتەوە، بەڵکو مێژووى ئەدەب بە بێ مێژووى
وەرگرە یەک لە دوا یەکە جیاوازەکان هیچ راستییەک ناپێکێت، بە گشتى ئەو
تیۆرە لە کۆتایى شەستەکان، لەبرى پرسیارکردن لەوەى ئەدەب چییە؟ جەختیان
لە دانەرەوە بۆ خوێنەر کردەوە. واتە ئەدەب چى بە خوێنەر دەگەیەنێت.
لەوێشەوە جەخت لە کردەى خوێندنەوەى ئەدەبى دەکەنەوە.
ئەو تیۆرە بە تیۆرى وەرگرتن یان ئیستێتیکاى وەرگرتن، ناو نراوە و لە
ئەڵمانیا سەرى هەڵداوە، وەک دەزانین ئەو تیۆرە بۆ تاکە تیۆرێک
ناگەڕێتەوە، بنچینە مەعریفییەکانى ئەو تیۆرە بۆ دوو بنەماى فەلسەفى
دەگەڕێتەوە ئەوانیش: دیاردەگەریى و تەئویلە. بەڵام دەشێ سەرەڕاى
بەنێویەکداچوون و یەکگرتنیان لە دوو شێوەى جیاواز جیاى بکەینەوە، ئەویش
(ئیستێتیکاى وەرگر) و (کاریگەری وەرگر)ە.
ئەوەى دووەمیان (وولفگانگ ئایزەر Wolfgang Iser
١٩٢٦ - ٢٠٠٧) برەوى پێداوە، هەر لە ژێر ئەو چەمکەش تیۆرى خوێندنەوە
لەلاى ئایزەر دووانەى خود و بابەت هەڵدەوەشێنێتەوە، لە جێیدا چەمکى
کاریگەرى ئیستێتیکى دادەنێت، کە زادەى ئاوێتەبوونى دەق و خودە، بەڵام
بێ ئەوەى باوەڕى بە چەسپاندنى مانا هەبێت. دەمەوێ بڵێم ئەگەرچى هەموو
ئاستەکانى خوێندنەوە بە دەورى مانادا دەخولێتەوە، بەڵام هەرگیز مانا
چەسپاو نییە، بەڵکو هەمیشە مانا لە رێگاى پەیوەندى زیندوویانەى نێوان
دەق و وەرگر، لە رێگاى دانوستان و گفتوگۆى ئازادانەوە، لە رێگاى لۆژیکى
پرسیار و وەڵامى تەئویلى.. گەشە دەکات، ئەگەر بەو شێوەیە سەیرى
پەیوەندى نێوان دەق و وەرگر بکەین، ئەوە مانا لە کارى ئەدەبیدا لە
بابەتێکى دیاریکراو پێک نایەت، بەڵکو پرۆژەیەکى بەردەوام و هاوتەریبە
بە ئەزموونى گەشەسەندووى خوێنەر و دەقەوە دەلکێ، بۆیە هەرگیز تاکە
خوێنەرێک ناتوانێ بڕیار بدات، چونکە دەق کۆمەڵێ رووى جیاوازى هەیە، بەو
مانایش خوێنەر مانا ناگەیەنێت، بەڵکو بۆ راڤەکردنى یەکێک لە
ئاراستەکانى مانا دەگەڕێت. بەڵام بۆ ئەوەى خوێنەر بگاتە ئاستى
راڤەکردنى مانا، دەبێ دوو کردارى سەرەکى ئەنجام بدات، یەکەم داڕشتنى
مانایە لە دووتوێى دەقدا، دووەم گۆڕینى مانایە بۆ کۆمەڵێک بیروبۆچوون
کە بشێ لە رێگایەوە کردەى دیالۆگ بێتە ئاراوە.
بەمجۆرە کارى ئەدەبى دوو تەوەرەیە، یان دوو جەمسەرە، دەشێ ئەو دوو
جەمسەرەش بە جەمسەرى هونەرى (Artistic Pole)
و جەمسەرى ئیستێتیکى (Aesthetic Pole)
ناو بنیێین: جەمسەرى هونەرى ئاماژەیە بۆ ئەو دەقەى کە دانەر دایدەهێنێ،
و جەمسەرى ئیستێتیکى ئاماژە بەو دەرککردنە دەدا، کە خوێنەر بەرهەمى
دەهێنێ، بەڵام پێگەى کاریگەرى کارى ئەدەبى لە بەیەکگەیشتنى ئەو دوو
جەمسەرە دایە، پەیوەندى نێوان ئەو دوو جەمسەرە بە کرۆکى کار دەدرێتە
قەڵەم، بەو مانایە خوێندنەوە وا دەکات کارى ئەدەبى بە بنەما
زیندووەکانى خۆى بگات. هەر گرنگیدانێکى یەک جەمسەرانە چ بە نووسەر، یان
بە خوێنەر، دووچارى خوێندنەوەیەکى کاڵمان دەکاتەوە، کەواتە تیۆرى
وەرگرتن لەو پەیوەندییە دیالیتیکییە دێتە بەرهەم کە دەکەوێتە نێوان دەق
و خوێنەرەوە.
______________________________________
•
ژارگۆن.- ٩ -:
www.emrro.com/jargon9.htm
•
ژارگۆن.- ٨ -:
www.emrro.com/jargon8.htm
•
ژارگۆن.- ٦ ،
٧ -:
www.emrro.com/jargon6u7.htm
•
ژارگۆن.- ٥ -:
www.emrro.com/jargon5.htm
•
ژارگۆن.- ٤ -:
www.emrro.com/jargon4.htm
•
ژارگۆن.- ٣ -:
www.emrro.com/jargon3.htm
•
ژارگۆن.- ٢ -:
www.emrro.com/jargon2.htm
•
ژارگۆن.- ١ -:
www.emrro.com/jargon.htm
ماڵپەڕی عەبدولمتەلیب عەبدوڵا
|
