|
ژن و بەشداریی
سیاسیی.. پێگەى ژن لەپەرلەمانى ئایندەدا.
ئامادەکاری تەوەرە:
ئاسۆ عوسمان
تامان شاکر
ڤینۆس فایەق
مەهاباد قەرەداغى
بەیان نوری
نەجیبە مەحموود
بەشداربوونى"ژنان" لەتێکڕاى بوارە سیاسیى
وئابوورى ورۆشنبیرییەکاندا یەکێک بووە لەخواستە سەرەکییەکانى
بزووتنەوەى ژنان لەکۆمەڵگاى کوردییدا بەدرێژایی تەمەنی خۆی، سەرئەنجام
پاش خەباتێکی درێژی ژنانی کوردستان بەشێوەیەکی رێکخراو وتاکە کەسیی،
ئێستاکە قسە لەسەر بەشداریی پێکردنى فیعلیی ژنان دەکرێت لەنێوەندە
سیاسیى ورۆشنبیرییەکانداو رێژەى30% بۆ ژنان لەنێو پەرلەمانى ئایندەی
کوردستاندا، یەکێکە لەو هەنگاوانەى کە بەئاڕاستەى بەشداریپێکردنى ژنان
دەنرێت، ئەمەش هەنگاوێکی تری پۆزەتیڤە لەکردنەوەی دەرگا بەرووی ژنانداو
لەماوەی ئەم چوار ساڵەشدا خەباتی ژنان توانیوویەتی رێژەی بەشداریی
سیاسیی لەدامەزراوەیەکی وەک پەرلەماندا لە لەسەددا بیست وپێنجەوە
بگەیەنێتە لە سەددا سی. بەشداربوون بەڕێژەى 30% لەدەزگایەکی گرنگى وەک
پەڕلەماندا بایەخ وگرنگییەکی بەرچاو وزۆرى بۆ ژنان هەیەو بەیەکێک
لەدەستکەوتە گرنگەکانى خۆیانى ئەژمار دەکەن، بەڵام چاودێران وبەشێک لە
رۆشنبیران باس لەوە دەکەن بەشداریی پێکردنى ژنان لەلایەن حیزبەکانەوەو
زۆرتر لەسەر ئینتیماى حیزبییەو هەرگیزیش ناتوانێت لەئاست خواست
ومافەکانى ژناندا بێت وهەمان سیناریۆى پەرلەمانى پێشوو بەشێوەیەکی جیاو
لەسەردەمێکی تازەدا دیسان دووبارە دەبێتەوەو ئەمجارەش بەشداریى ژنان
شکڵی دەبێت وتەنیا بۆ ئارایشتى پەرلەمان و حکومەتی هەرێم دەبێت.
بەشداربووانی تەوەرەش پێکهاتوون لەهەر یەک لە:
* ڤینۆس
فایەق - نووسەر رۆژنامەوان.
*
مەهاباد قەرەداغى - نووسەر و رۆژنامەوان.
* تامان
شاکر - نووسەر و رۆژنامەنووس.
* نەجیبە
مەحموود - هەڵسوڕاوى بزووتنەوى ژنان.
* بەیان
نوری - بەرپرسی مەکتەبی خوشکانی یەکگرتوو.
تامان شاکر:
حیزبێک زیاتر 50 ساڵ تەمەنی بێت خاوەنی یەک ئەندامی سەرکردایەتی ژن
نەبێت حیزبێکی پیاوانەیەو زەحمەتە ژن جێگەی تێدا ببێتەوە
*
ژن لەنێو حیزبەکاندا تەنیا بۆ ریکلام دانراون تا پیشانی دنیای دەرەوەی
بدەن
*
ئەگەر هەڵبژاردنەکانی ئەمجارەی حیزب بەشێوازی ساڵانی رابردوو بێت
دڵنیابە پەرلەمانی ئەمجارەش لەجارانی پێشوو باشتر نابێت
ئاسۆ: بەبێ بوونى ڤیزاى حیزب هیچ ژنێک
ناتوانێت بچێتە نێو پەرلەمانى ئایندەوە، پرسیارەکە ئەوەیە ژنان
لەپەرلەمانى ئایندەدا دەبنە نوێنەرى حیزبەکان یان بەپێچەوانە دەبنە
نوێنەریی ژنان لەپەرلەمان؟.
تامان شاکر: پەرلەمان لەهەموو دونیادا
پەرلەمانی حیزبە، واتە ئەوانەی دەبنە ئەندام پەرلەمان پێشووتر ئەندامی
حیزبێک دەبن ودواتر هەر لەرێگەی حیزبەوە دەبنە نوێنەری خەڵک ودەبنە
ئەندام پەرلەمان، لەسیستمی دیموکراسیشدا هەر بەو شێوازەیە، بەڵام
لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کوردستانیش بەتایبەتی راستە حیزب رۆڵ دەبینیت
لەدەستنیشانکردنی ئەندامەکانی، بەڵام تەزکیەو واستەو واستەکاریش رۆڵی
بینیووە لەدەستنیشانکردنی ئەندام پەرلەمانەکانی پێشووی حکومەتی
کوردستان، واتە لەرێگەی کەسێکەوە دەستنیشانکراون وبوون بەئەندامی
پەرلەمان بەبێ ئەوەی ئەو توانایەیان تێدا بێت وبتوانن بەباشی کارەکانی
خۆیان ئەنجام بدەن، هەر بۆیەشە ئەندام پەرلەمانمان هەیە تائێستا گوێمان
لەدەنگی نەبووە،خەڵکیش زۆر گلەیی و ناوی سەیریان لەپەرلەمان ناوە.
کێشەکەش دەگەڕێتەوە بۆ خودی حیزبەکان کەنەیانتوانیووە بایەخ بەژنانی
نێو حیزبەکانیان بدەن، ژن لەنێو حیزبەکاندا تەنیا بۆ ریکلام دانراون
کەبڵێن لەحیزبەکەی ئێمەدا ژن ئەندامن وپیشانی دونیای دەرەوەی بدەین
ئێمەش گەلێکین حەزمان بەژیانی دیموکراسی ویەکسانی هەیە. لەهیچ
کۆبوونەوەیەک کەپەیوەندیی بەچارەنووسی خەڵکی ئەم وڵاتەوە هەبێت، شەڕ
یان ئاشتی ژنان بەشدار نەبوون، ئەگەرچی رێژەی ژنان زۆرترە لەپیاوان
ودەبوایە بەپێچەوانەوە بوایە، ژنان لەکۆمەڵگەی ئێمەدا زۆرتر هەڵگری ئەو
بیرو بۆچوون و ئایدۆلۆژییەن کەس وکاریان پیادەیان کردووە، بەتایبەتی
لەسەردەمی شاخ، حیزبیش بووە بەشتێکی بۆماوەیی، چونکە تاک زۆر کەم
توانیوویەتی ببێتە ئەندامی حیزبێک لەدەرەوەی کولتووی بنەماڵەو
خێزانەکەی، ژنانیش هەر لەسەر هەمان کولتوور رۆیشتوون وئینتیماشیان هەر
بۆ ئەو حیزبانە هەبووە، حیزبێک زیاتر 50 ساڵ تەمەنی بێت خاوەنی یەک
ئەندامی سەرکردایەتی ژن نەبێت، ئەوە حیزبێکی پیاوانەیەو زەحمەتە ژن
جێگەی تێدا ببێتەوە، لەعەقڵی کوردییدا ئەستەمە باس لەبەشداریی ژن بکەین
لەگشت بوارەکانی ژیان، بەتایبەتی لەسیاسەت، چونکە دەڵێن ئەوە ئیشی
پیاوانە. ئێستاش کە کێشەکانی ژنان لەکوردستان زۆرن ورۆژ بەرۆژیش زیاتر
دەبن، زەختی دەرەوەش بێگومان کاریگەریی زۆرە بۆیە حیزب وپەرلەمانی
کوردستان بڕیاریاندا رێژەی لەسەدا سی بۆ ژنان دابین بکەن، بەڵام کام
ژن؟ ئەو ژنانەی لەسەر حیسابی لیستی حیزبەکان بوون بەئەندام پەرلەمان
ودەنگیان بەدژی خواستەکانی ژنان دا و دەستیان بۆ مانەوەی فرەژنی
بەرزکردەوە؟، من پێموایە ژنانی ئەمجارەش هەر ئەندامانی حیزب دەبن وهەر
لەلایەن حزبیشەوە دەپاڵێورین، ئاساییە حیزب نوێنەرانی خۆی دەنێرێ بۆ
پەرلەمان، بەتایبەتیش کە لیستەکان داخراو بن.
ئەگەر حیزبەکان هۆشیار بن دەتوانن لەدەرەوەی حیزبیش کەسانی سەربەخۆ
لەلیستەکەی خۆیاندا دابنێن. بەڵام ئەوەی ئەو ژنانە نوێنەری ژنان دەبن
یان حیزب، ئەوە پەیوەندیی بەئاستی هۆشیاریی سەربەخۆیی کەسەکانەوە هەیە
لەرووی بیرکردنەوەوە، ئایا ئەو ژنانە تاچەند دەتوانن لەدەرەوەی حیزب
کاربکەن؟، تاچەند دەتوانن لەناو حیزبەکەیاندا خاوەن بۆچوونی تازە بن؟
ئایا چەندیان لەپێناوی مانەوە لەنێو حیزب ودەسەڵات ماستاو بۆ حیزب
وکەسانی حیزبیی دەکەن؟، کەسانێک دەکەنە ئەندام پەرلەمان کە شایستەی ئەو
شوێنە نین، بەڵام لەبەرئەوەی خزم ودۆستی کەسانی ناو حیزبن ئەوان شانسی
زۆرتریان دەبێت بۆ چوونە ناو هۆڵی پەرلەمان. ئایا کارکردنی
رێکخراوەکانی ژنان لەچوارچێوی دەسەڵات چی کردووەو چیمان بۆ دەکات؟.
بێجگە لەدەوڵەمەندکردنی ئەو ژنانەی لەو پۆستانە کاریان کردووە کەئەمڕۆ
زیاتر بەکاری بازرگانییەوە خەریکن لەجیاتی یارمەتیدانی ژنانی
بێدەرەتان. ئەگەر هەڵبژاردنەکانی ئەمجارەی حیزب بەم شێوازەی ساڵانی
رابردوو بێت دڵنیابە پەرلەمانی ئەمجارەش لەجارانی پێشوو باشتر نابێت،
رەنگە پێویستیمان بەگۆڕانی ئەندامەکانیشی نەبێت. کەواتە دەبێت حیزب
لەوە نەترسێ و کەسانی لێهاتوو وسەربەخۆ با ئەندامی حیزبیش نەبن بنێرنە
پەرلەمان وبەشداریی ژیانی سیاسییان پێ بکات، چوونکە زەمەن بەخێرایی
بەرەو پێشەوە دەچێت، کاتی ئەوەش نەماوە تەنیا بیر لەبەرژەوەندیی حیزبیی
بکەینەوە، بەڵکو دەبێت بەرژەوەندیی گشتیی لەبەر چاو بگرین، چونکە
لەمەودوا میللەتیش دەتوانێ کارتی سوور بدات بەوانەی بیر لەچارەنووسی
خەڵکی کوردستان ناکەنەوە.
ڤینۆس فایەق: هەتا
یەک ژنی بەتوانا دەبرێتە پێشێ دووانی بێتوانا دەکرێتە بەربەست لەبەردەم
ئامادەگی ژنی بەتوانا لەبڕیاری سیاسیدا.
* یاسای
30% کە بازنەی کاندیدکردنی ژن فراوان دەکات لەپەرلەماندا زیادکردنە
لەچەنددا نەک لەجۆردا.
* باوەڕم
بەدڵسۆزیی وراستگۆیی زۆربەی قەوارە سیاسییەکان نییە راستگۆیانە ژن بۆ
پەرلەمان کاندید بکەن.
ئاسۆ: پێتانوایە
حیزب وقەوارە سیاسییەکان لەسەر چ بنەمایەک ژنان دەستنیشان دەکەن بۆ
پەرلەمان؟ شارەزایى ولێهاتوویى یان گوێڕایەلێ وپاپەندبون بۆ پیاوانى
نێو حیزبەکان؟.
ڤینۆس فایەق: هەتا ئیستاش کەباس
لەبەشداریی سیاسیی ژن لەبازنەکانی بڕیاردا دەکەین، تەحسیڵ حاسل باسەکە
لەتێگەیشتنی پیاو بۆ حیکمەت لەو بەشدارییکردنەدا خۆی دەبینێتەوە، چونکە
هەتا ئیستاش قسەکردن لەپرسێکی وا گرنگ، قسەکردنە لەعەقڵیەتی کۆمەڵگا
کەهێشتا بەوە قایل نابێت ژن لەناو بازنەکانی بڕیاردا بەهەموو ئاستە
جیاوازەکانەوە ببینێتەوە. لەکاتێکدا باس لەهەموو پرسە رووکەشەکان
دەکرێ، کەچی باس لەقووڵایی گرفتەکە ناکرێت. ئێمە بەس توانای
بەرزکردنەوەی دروشممان هەیە، توانای ئەوەمان نییە دروشمەکان وەرگێڕینە
سەر کردار لەسەر ئەرزی واقیع. ئەمەش لەپەیڕەو وپڕۆگرامی حزبەکان
وهەروەها لەخیتابی سیاسیی وحزبیماندا رەنگی داوەتەوە. کێشەکە لێرەدا
کێشەی چەند ژنێک نییە بەتوانان و(نەبراونەتە) پێشێ، یان چەند ژنێک هیچ
ئیمکاناتێکیان نییەو بەهۆی چەند ئیعتباراتێکەو براونەتە پێشێ، یان
مەسەلەکە ئەوەش نییە ئایا ئەو ژنانەی ئەمجارە دەچنە ناو پەرلەمانەوە
لەسەر چ بنەمایەک دەچن، ئایا گوێڕایەڵی حزب وبیری پیاوسالاریی دەبن،
یاخود شارەزایی ولێهاتوویی خۆیانە!. مەسەلەکە خزاوەتە ناو تەواوی
سیستمێکەوە، بیرێکی پیاوانە بناغەکەی داکوتاوە، دەستوورێکی عەقڵی
وفەرهەنگێکی رەگ داکوتاوە لەناو هەناوی بیرکردنەوەماندا، کەبیرێکی
پیاوانەی مەغرور بناغەکەی هەڵداوەتەوە. ئێستاش خیتابی سیاسیی وفەلسەفیی
ئەو حزبانەی چارەنووسی سیاسیی کوردستانیان لەدەستدا چڕبۆتەوەو یاریی
پێدەکەن وەڵامێکی ریشەیی هەموو کێشەو گرفتە ئینسانییەکانی کۆمەڵگای
لەرووی ئەخلاق وبەرپرسیارێتی نەداوەتەوە بەتایبەت پرسی ژن. بۆیە هیچ
لێکدانەوەو تەفسیرێکی واقیعیان پێ نییە بۆ ئەوەی بۆچی هەتا ئیستاش ژنی
کورد نەیتوانیوە هەنگاوێکی مێژوویی بۆ ناو بازنەکانی بڕیاری سیاسیی
بنێت؟. ئەگەرچی بەڕووکەش ژنێکی زۆر هەن لەناو ئەو بازنانەدا ئامادەگیان
هەیە، بەڵام کاریگەریی راستەقینەیان نییەو رێگە پێدراو نین ودواتر
هەموو جموجۆڵێکیان سنوردار وتەلبەندکراوە. جگە لەوەی خودی خۆشیان
هێندەی هەڵپەی کورسی وناو دەکەن وەک بەرپرس وئیمتیازات و نازناوەکان،
ناپرسن ئەوان بۆ لەو شوێنانەدان، وەزیفەی راستەقینەیان چییە؟ گرنگ نییە
بەلایانەوە ببنە رووکەشی حزبێک، هەڵپەی ئەوە ناکەن پێشتر خۆیان
دروستکردبێت وشایستەبن بەو جێگەیە، چونکە بەداخەوە ئێمە فەقیرین
لەژنانێک خاوەن هەڵوێست وهەڵگری غەمی نەتەوەیی بن، لەجۆری بێنازیر
بۆتۆ. ژنەکانی کۆمەڵگای ئێمە هەموو سیماو سیفەتەکانیان لەیەکتر دەچێت
وهیچیان بەهیچ شتێکدا جیاناکرێنەوە، هەروەک ژنانێکی تەکنۆکرات وموبدیع
و بیرکەرەوەمان نییە لەجۆری کۆندالیزا رایس وچەندی تر. دەگەڕێمەوە
دەڵێم لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا بەگشتیی پێشبینی دەکەم ئەزموونی ئەمجارەی
هەڵبژارنەکانی پەرلەمانی کوردستان جیاواز بێت، ئەگەرچی زۆر کەس بەوە
گەشبینە ژمارەیەکی زیاتری قەوارە سیاسییەکان بەشداریی هەڵبژاردنەکان
دەکەن، بەزیادکردنی رێژەکەی یاسای کۆتاش گەشبینن، کەبۆ خۆم خوێندنەوەی
جیاوازم بۆ ئەو یاسایە هەیە. بەڵام لەبەرئەوەی هەمویان بەرهەمی یەک
سیستمن و دواتر یەک سیستمیش بەرهەم دێننەوە بەجیاوازیی ناوەکانەوە، هەر
هەموویان یەک مەرکەزو مەرجەعیان هەیە کەبناغەکەی سیستمێکی دیکتاتۆرییە
بەوەرەقەی باقوبریقی خیتابی دیموکراتییەت شاردراوەتەوە، بەڵام لەگەڵ
ئەوەشدا دەکرێ ژن رۆڵێکی جیاواز ببینێت وئەو جموجۆڵە چاوەڕوانکراوە
هەڵگیرسێنێت کەچاوەڕێ دەکرێت.
زۆرکەسی تر گەشبینن بەیاسای 30% کەبازنەی کاندیدکردنی ژمارەیەکی زیاتری
ژن فراوان دەکات، ئەمەش زیادکردنە لەچەنددا، نەک لەجۆردا، کەلەلایەکی
دیکە رێگە دەدات هەتا یەک ژنی بەتوانا دەبرێتە پێشێ دووانی بێتوانا
دەکرێتە بەربەست لەبەردەم پەرەسەندنی جموجۆڵ ئامادەگی ژنی بەتوانا
لەناو بازنەکانی بڕیاری سیاسیدا. لەگەڵ ئەوەشدا دەڵێم هەندێجار یاسایەک
بۆ بەختەوەریی کۆمەڵگایەک دادەنرێت، بەڵام دەبینیت بۆ سڕکردن ودواخستن
و ئیفلیجکردن بەکاردێت. رەنگە ئەمجارە ئەزمونی هەڵبژاردنی پەرلەمانی
کوردستان بەگشتیی جیاواز بێت، چوونکە ئەمجارە کیانی سیاسیی زۆر
بەشداریی دەکەن، بیرو ئاڕاستەی جیاواز بەشداریی هەڵبژاردنەکان دەکەن.
ئەوەش رەنگە لەروویەکەوە بەقازانج بۆ سەر بەشداریی سیاسیی ژن بشکێتەوە.
ئەگەرچی پێشبینی ئەوە ناکەم لە رووی ئەزموون وهەڵوێست و هەنگاوەکان
بەرەو گۆڕان وچاکسازیی زیاتر ئەو ئەزموونە جیاوازییەکی ئەوتۆی هەبێت.
دواجار دەڵێم کۆمەڵگاکەمان تائیستاش داوای گۆڕینی یاساکان دەکات، بەڵام
داوای گۆڕینی عەقڵەکانی نەکردووە، زۆر ئاسانە رۆژانە چەندین یاسا
بهۆنرێنەوە، بەڵام چەند کەس پەیڕەوی دەکات وچۆنی پەیڕەو دەکەن، تەواو
وەک یاساکانی هاتوچۆو راگرتنی پاکوخاوێنی سەرجادەکان، چەند کەس دڵی
بەجادەو بانەکان دەسووتێت وئەو یاسایانە پەیڕەو دەکات؟ باوەڕ دەکەم
ئەوەی دەست نەبات دەسڕێکی پیس لەسەر جادەکان هەڵگرێتەوەو بیر لەخاوێنی
جادەو بانەکان نەکاتەوە ناتوانێت لەناو هۆڵی پەرلەماندا رۆڵی کاریگەریی
هەبێت. بۆخۆم بەهەموو تەمەنم هیچ بەرپرسێکم نەدیوە لەبەر ئیشارەتی
مرورێکدا بوەستێت یان دەست بەرێت گەڵایەک لەسەر شۆستەیەک هەڵگرێتەوە،
ئیدی باوەڕم بەدڵسۆزیی وراستگۆیی زۆربەی ئەو قەوارە سیاسییانە نییە
راستگۆیانە ژن بۆ ناو پەرلەمان کاندید بکەن.
مەهاباد قەرەداغی:
بۆ ئافرەتان پێویست نییە لیستی جیاوازو قەوارەیان هەبێت بۆ هەڵبژاردن.
*
ئەوەی سەرنجی پانتایی سیاسەتی کوردستان
بدات دەبینێ ژنانی کوردستان لەدەرەوەی کەوانەی سیاسەتدان.
*
لیستێکی جیای ژنان و وەزارەتێکی تایبەت بەژنان ناتوانن بارودۆخی
ئافرەتی کوردستان بگۆڕن.
*
پێویستە ژن کات بۆ سیاسەت تەرخان بکات نەک بیەوێت خێری پێ بکرێت وبەهۆی
ژنبوونەوە پایەی پێبدرێت.
ئاسۆ: چەندین
قەوارەى سەربەخۆو بێلایەن خۆیان راگەیاندوەو ئامادەى کێبڕکێن بۆ
هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان، پرسیارەکەم ئەوەیە لیستێکى سەربەخۆى
ژنانیش پێویست نەبوو؟.
مەهاباد قەرەداغی: ژنانی یەکسانیخواز بۆ
ئەوە تێدەکۆشن جیاکاریی وهەڵاواردن نەمێنێ ومافە زەوتکراوەکانی ژن (وەک
گروپ وتوێژێکی بەرفراوانی کۆمەڵگە) وەدەستبهێننەوە. یەکێک
لەئامڕازەکانی خەباتی ژن بۆ وەدەستهێنانەوەی مافەکان، کارکردنە لەنێو
کایەی سیاسەتدا، چونکە یەکێک لەئەکتیڤترین کەناڵەکانی خەباتی هاوچەرخە.
هەڵبژاردن ومافی دەنگدان وخۆپاڵاوتن بۆ ناوەندێکی بڕیاردان،
میکانیزمێکی سیاسەتە لەسیستمێکی دیموکراسیدا پیادە دەکرێت ودەبێ
هاووڵاتی بە(نێرومێ)وە بتوانن سوودمەند بن لێی. بەبڕوای من ژن پێویست
ناکات لیستی خۆی جیا بکاتەوە لەپیاو، چونکە وەک جاری دیکەش گوتوومە،
سیاسەت حەمام نییە تا بەشی پیاو وژن تیایدا جوودا بێت. خەبات بۆ
یەکسانی لەپێناوی هێنانەدی کۆمەڵگەیەکی مرۆڤسالارییە، تیایدا توخمەکان
بێلایەن بکرێن وتوانا وشایستەیی مرۆڤەکان ببنە پێوەر، کەواتە هیچ
پێویست بەو دیوارو بەربەستانە ناکات لەنێوان ئەم دوو بوونەوەرەدا
هەڵبچنرێت نە لەسیاسەت و نە لەبوارەکانی دیکەدا.
دانانی لیستێکی جیا بەناوی لیستی ژنان، یان کچان، یان هەر ناوێکی دیکە
گوزارە لەتوخمی پاڵێوراوەکان بکا، دەبێتە هۆیەک بۆ تۆخکردنەوەی پێوەری
جیاکاریی جێندەریی، واتە رەوایەتیدان بەو پێوەرە کەکولتووری
باوکسالاریی داهێنەرێتی. خەباتی ئافرەت خۆی بۆ سڕینەوەی ئەوجۆرە پێوەرو
جیاوازییانەیە، نەک تۆخکردنەوەو رەوایەتیپێدانی. تەنانەت لەحکومەتیشدا،
دانانی وەزارەتێک بۆ ژنان یان بۆ کاروباری ژنان تۆخکردنەوەی جیاوازیی
جێندەرییەو هەق نییە ژنان قبوڵی بکەن. مرۆڤ دەبێت بپرسێت، ئەی بۆ
وەزارەتێک نییە بۆ پیاو یان بۆ کاروباری پیاو؟ لەراستیدا نە لیستێکی
جیای ژنان، نە وەزارەتێکی تایبەت بەژنان دەتوانن بارودۆخی ئافرەتی
کوردستان بگۆڕن. ئەوەی رەوایە، ئەوەی دەتوانێ کاریگەرانە بارودۆخی
کۆمەڵگە بە گشتیی وژنان بەتایبەتی بگۆڕێت، ئەوەیە ژنان لەهەموو
شوێنێکدا پێویستن ودەبێت بەکردەوە (نەک تەنیا بەناو) لەو شوێنانە
بوونیان هەبێت. پێویستە لەنێو هەموو کایەکاندا رۆڵی خۆیان بلەیزن،
لەهەموو بوارەکاندا ئامادەو چالاک بن، تەنیا بەمشێوەیە کۆمەڵگەیەکی
مەدەنی دێتە بەرهەم ودیموکراسی مانای پڕاوپڕی خۆی دەدات.
ئەوەی سەرنجی پانتایی سیاسەتی کوردستان بدات، دەبینێ ژنانی کوردستان
لەدەرەوەی کەوانەی سیاسەتدان. ساڵانێکی زۆرە باس لەدیموکراسی دەکرێت،
بەڵام ژن لەپەڕاوێزی هەموو هاوکێشەکاندا بووە. زۆرجار گلەیی ئەوە دەکەن
ژنان خۆیان ئارەزوو ناکەن ونایەنە مەیدان و بەشداریی ناکەن. ئەم قسەیە
ئەگەر راستییەکیشی تێدا بێت، هۆی ئەوەیە ژنان هەست بەئاسایش ناکەن
لەنێو مەیدانێکدا کەداگیرکراوەو بەتەلبەندی دابونەریت ونۆرمی
دواکەوتووانە تەنراوە. تۆ تەماشای راگەیاندنی هەموو حیزبەکان بکە،
هەروەها ئەو راگەیاندنانەی ناوی خۆیان ناوە ئازادو رەخنە لەحیزبەکان
دەگرن، هی هەردوولایان، دەسەڵات وئۆپۆزیسیۆن، تەلەفیزیۆنەکان ورادیۆکان
و رۆژنامەکان وگۆڤارەکان، بزانە جگە لەبابەتی تایبەت بەخێزان، یان
تایبەت بەکێشەکانی ژنان و هەندێ دیاردەی کۆمەڵایەتی، کەژنی تێدا
بەسەردەکەنەوە، هیچ بەرنامەیەکی سیاسیی یان ئابووری هەیە ژنی تێدا
بەشدار بکەن؟ ئەمە عەقڵی رۆشنبیرو راگەیاندنکارەکان بێت بەحیزبی
وناحیزبییەوە، بەراست وچەپەوە، بەعەلمانی ومەزهەبییەوە، ئەمە
تێڕوانینیان بێت بۆ ژن، چ چاوەڕوانییەکت لەخەڵکی کەم خوێندەوارو
نەخوێندەوار دەبێت؟. بەبڕوای من لەگەڵ ئەو هەموو جیاکاریی و
بەربەستانەشدا، ژن پێویستە رووبەڕووی ئەو واقیعە دژوارە ببێتەوەو
بەشداریی سیاسەت بێت وهەوڵی تەواوی خۆی بدات وخۆیشی تێدا بسەلمێنێت.
پێویستە ژن کات بۆ سیاسەت تەرخان بکات، نەک تەنیا بیەوێت خێری پێ بکرێت
وبەهۆی ژنبوونەوە پایەی پێبدرێت. لەم قۆناغی گواستنەوەیەدا، ژنانیش
پێویستە بیر لەگواستنەوەی قۆناغی خەباتی خۆیان بکەنەوە بۆ قۆناغێکی
پێشکەوتووتر. مەیدانی سیاسەت شانۆیەکە چەندین گەمەی سەرنجڕاکێشی لەسەر
دەکرێ. هەریەک لەو یارییانەش قانوونی خۆیان هەیەو ئەگەر قانوونی
یارییەکان نەزانی سەرناکەویت. ئەم بێژەیە نەک بۆ ژن، بۆ پیاویش وایە،
پیاویش پێویستە فێری قانوونەکانی گەمەی سیاسەت بێت، ئینجا رۆڵی
سیاسەتمەدار ببینێت. لەکوردستاندا تێکەڵ وپێکەڵەیەکی سەیر لەمەیدانی
سیاسەت هەیەو هەموو کەس بووە بەسیاسیی وبەدەگمەن هەن بەپێی قانوونی
یارییەکە دەبزوێن.
ژنانی کوردستان بەهۆی ئەو بێدەرفەتییەوە، کەمێژوویەکی دوور ودرێژی
هەیە، بوار نەدراون فێری ئەلفوبێی سیاسەتیش ببن. بەڵام لەمەودوا دەبێت
کۆتایی بەو مێژووە دیلە بێت وخۆیان هەوڵ بۆ توێژی خۆیان بدەن ودەرفەت
بدۆزنەوەو هەل بقۆزنەوە. ئافرەتان بەهۆی ئەوەی ناچارن کاتێکی زۆر بۆ
خزمەتی کەسانی تر تەرخان بکەن، کاتیان تەرخان نەکردووە بۆ فێربوونی
یاریی سیاسەت. نووسینیش وەک سیاسەت یارییەکە قانوونی خۆی هەیە، هەر
بەجوانی فێری قانوونی ئەو یارییە بووی، وزەی وشەکانت خستە خزمەتی بیری
نووسینەوە، دەتوانی کاریگەریی لەسەر هۆشیاریی خوێنەرەکانی خۆت دابنێیت.
ژنان لەبواری نووسینیشدا کەمتر هاتوونەتە مەیدان وکەمتر خۆیان لەقەرەی
ئەو یارییە دەدەن، بۆیە زمان کەکاریگەرترین ئامڕازی بواری هەردوو
یارییەکەیە (نووسین و سیاسەت)، نەبووەتە هی ژنان. ئافرەت بۆئەوەی خۆی
لەپەڕاوێزی ژیانەوە بگوێزێتەوە بۆ ناوەندی ژیان، پێویستە خاوەنی زمانی
خۆی بێت، خاوەنی فەلسەفەو رامانی خۆی بێت، فێری دروستکردنی کۆدو
کردنەوەی کۆدەکانی زمان ورامان بێت. یەکێک لەگەورەترین بەربەستەکانی
بەردەم ژنانی کوردستان ترسە، ئەو ترسەی نەیهێشتووە ئازادبن. ترس
عیزرائیلی ئازادییە. ژنانی کوردستان پێویستە ترسیان بشکێت، چونکە
بەربەستێک لەترس وتۆقین گەمارۆی دەروونیانی داوە، بۆیە وەک پێویست
نایەنە مەیدان. ژنی کوردستان لەپیاو دەترسێت، پیاویش هەمیشە دەستی
بەسەر پەلەپیتکەی نارنجۆکی شەرەفدا ناوەو بەبچووکترین تووڕەیی
دەیتەقێنێتەوەو ژن وژینگە وژیان وێران دەکات. دەبوایە ئەمە ئەرکی
رووناکبیرە پیاوەکانیشمان بێت لەو هەموو ساڵەدا کەئازادیی بیروڕاو
ئازادیی بەیان لەئارادایە، هەوڵیان بۆ گۆڕینی پێناسەی نامووس بدایە.
بەڵام مەخابن رووناکبیرانی پیاو لەکوردستاندا بێدەنگن لەئاست ئەو
مینانەی بەم ڕۆژگارەدا بە بەرپێ ولەنێو جەستەی ژناندا دەتەقێنرێنەوە.
حیزبەکان پێویستە راستگۆیانە دەرفەت بۆ ژن دروستبکەن، ژنانیش پێویستە
راستگۆیانە سوود لەدەرفەتەکان وەربگرن. بۆ ئافرەتان پێویست نییە لیستی
جیاوازو قەوارەیان هەبێت، بەڵام قەوارە بەو مانایەی هاودەنگییەک
لەنێوان هەموو ژنانی ئەکتیڤ و ئازا، ژنانی نووسەرو رووناکبیردا هەبێت،
دەتوانن ببنە هێزێکی وا حسابێکی جیدییان بۆ بکرێت. بەبێ بەشداریی ژنی
تێکۆشەرو رووناکبیر، هەموو هەوڵێکی گۆڕان نەزۆکە. ئەوانەی باس لەگۆڕان
دەکەن، پێویستە پێش هەر شتێک لەپرسی ژن تێبگەن وبڕوایان بەیەکسانی
جێندەرو دادپەروەریی کۆمەڵایەتی هەبێت.
بەیان نورى: دەبێت
کۆمەڵگە لەوە بگات کاتێک ئافرەتان دەچنە پەرلەمان بۆ نوێنەرایەتى
سەرجەم ئەو دە‌نگدە‌رانە دەچن دە‌نگیان بەو لیستانە داوە.
*
زۆربەی بۆچوونەکان ئەوە دەردەخات ئافرەتان وەک
نوێنەرى کۆمەڵگە بۆ سەرجەم پرسە نەتەوەیى ءیاساییەکان ناچنە ناو
پەرلەمانەوە بەڵکو تەنیا بۆ پرسى ژنان دەچن
*
ئەو یاسایانەى پەیوەندییان بەخێزانەوە هەیە
نابێت تەنیا بەئەرکى ئافرەتان دابنرێت بەڵکوو وەک هەموو کارەکانى تر
ئەرکى ژن ءپیاوە.
ئاسۆ: رۆشنبیران
تەنانەت بەشێکیش لەژنان پێیانوایە بەشداریى پێکردنى ژنان لەنێو
پەرلەمان وحکومەت تەنیا بۆ ئارایشتە، بەڵگەش بەوە دەهێننەوە پەرلەمان
یاساى فرەژنى پەسندکردووە، تۆ پێتوایە بەشداریى پێکردنى ژنان بۆ
ئارایشتە یاخود بەپێچەوانەوە ژنان دەتوانن رۆڵى گرنگ لەپەرلەمانى
ئایندەدا ببین؟.
بەیان نورى: بەشداریى ئافرەتان
لەپەرلەماندا کەدواى رزگاریى عێراق %25ى بەکۆتا بۆ دانراوە
لەکوردستانیشدا بۆ هەڵبژاردنى ئەمساڵ کراوە 30% جێگاى مشتومڕى گەلێک
لایەن ءنووسەرء رۆشنبیرە، بەڕاى ئێمە لەبەر تازەیى ئەزموونەکە بەو
ژمارەء کۆتایە لەلایەک، لەلایەکى ترەوە بۆ چۆنێتى تێڕوانین بۆ رۆڵى
ئافرەت لەپەرلەمان دەگەڕێتەوە، هەموو گۆڕانکارییەکى خێرا مشتومڕ
دێنێتە کایە، عێراق ءکوردستانیش لەبەشدارییەکى زۆر کەمەوە بۆ25%ء 30% ،
هەروا زوو جێگاى قبوڵ نابێت، لەکاتێکدا ئەم رێژەیە لەچاو زۆرینەى
وڵاتانى دەوروبەرو تەنانەت لەئەمەریکاش زۆرترە، بەڕاى ئێمە دانانى کۆتا
بۆ دابینکردنى مافى ئافرەتان بۆ هەڵڕەخساندنى بەشدارییان لەپەرلەماندا
کارێکى زۆر باشە، بەڵام لەگەڵیدا ئامادەسازیى لەراستکردنەوەى بیرو
بۆچوونى کۆمەڵگەء شێوازى هەڵبژاردنى ئافرەتەکان ءکاراکردنیان پێش ئەرک
سپاردن گرنگە. سەبارەت بەبۆچوونەکان بۆ رۆڵى ئافرەت لەپەرلەماندا
جیاوازەء راستکردنەوەى زۆرى دەوێت، هەر ئەم پرسیارەى وروژێنراوە ئەوە
دەردەخات ئافرەتان وەک نوێنەرى کۆمەڵگە بۆ سەرجەم پرسە نەتەوەیى
ءیاساییەکان ناچنە ناو پەرلەمانەوە بەڵکو تەنیا بۆ پرسى ژنان دەچن!
ئەمە بۆچوونێکى زۆر هەڵەیە، چونکە کارەکانى ناو پەرلەمان کاتێک بەسەر
چەندین لیژنەدا دابەش دەکرێت ئەء ئافرەتانە کەپەرلەمانتارن لەنێوان ئەء
لیژنانەدا دابەشدەبن، یەکێک لەوانە لیژنەى ژنانە، کەواتە بۆ سەرجەم
کارەکانى پەرلەمانتارانى ئافرەتان لەخولێکى پەرلەماندا بەئارایشت
تێبگەین؟ بۆ پەرلەمان لەکاتێکدا بەشدارن لەدروستکردنى سەرجەم بڕیارو
دانانى یاساکان لەو خولەدا تاکە یاسایەک پەیوەندیى بەخێزانەوە هەیەء
خێزانیش ژن ءپیاوە (یاساى فرەژنى) بەدڵى هەندێک کەس ءلایەن نییە، ئەو
دژە رایە دەکەنە پێوەر بۆ سفرکردنى سەرجەم چالاکى ئەو ئافرەتانە!
کەواتە سەرەتا دەبێت کۆمەڵگە لەوە بگات کاتێک ئافرەتان بەو رێژەیەوە
دەچنە پەرلەمان بۆ نوێنەرایەتى سەرجەم ئەو دە‌نگدە‌رانە دەچن
دە‌نگیان بەو لیستانە داوە‌و بەشدارن لە‌سەرجەم چالاکى ءکارەکانى
پەرلەماندا، لەلایەکى تر دەڵێین ئەو یاسایانەى پەیوەندییان بەخێزانەوە
هەیە چیتر نابێت تەنیا بەئەرکى ئافرەتان دابنرێت کارى بۆ بکەن، بەڵکوو
وەک هەموو کارەکانى تر ئەرکى ژن ءپیاوە، بەڵام بەداخەوە تائێستا ئەو
کارانە بەناوى لیژنەى خێزان ءمندالڕ یا ئافرەت ءمنداڵیشەوە بووبێت
لەهەرسآ خولەکەى پەرلەمانى عێراقدا تاکە لیژنەیەکە کە هەر ئافرەت
سەرۆکایەتى کردووەء تەنانەت ئەندامێکى پیاوى تێنەچووە تاواى لێهاتووە
کێشەى مندالڕ ءخێزان بەکێشەى هەردوو رەگەز تەماشا نە‌کرێت، بەڵکوو هەر
لەسنوورى کارى ئافرەتاندا هێڵراوەتەوە، بۆیە گەر دژەڕاکان شکستێکیان
لەم بوارەدا بینیبێت بەشکستى هەموو ئافرەتانى پەرلەمانتارى دادەنێن
ءدەپرسن (کەواتە بۆ ئافرەتان لەپەرلەماندان؟) ئەگەر ئافرەتان تەنیا بۆ
دابینکردنى مافى ژنان لەوێدا بوونایە دەبووایە دەنگدەرانى ژن ءپیاء
لەیەک جیا بکرایەتەوەء سەرجەم ئافرەتان بۆیان هەبوایە تەنیا دەنگ
بەئافرەتان بدەن! بەڵام لەکاتێکدا لەناو لیستەکاندا ناوى هەردءء رەگەز
وەک یەک هەیەء هەردءء رەگەز پێکەوە وەک یەک دەنگدەدەن ئیتر ئەو بۆچوونە
هەڵەیە بۆ؟. ئەگەر بێینە سەر هەڵسەنگاندنی رۆڵی ئافرەتان لەپەرلەمانداو
گەیشتینە ئەو بەرەنجامەی نەیانتوانیبێت بەپێى ئاستی ئاواتی گەل بن
نابێت بگەینە ئەو بەرەنجامەی تەنیا بەئارایشت ناویان بهێنریت بەڵکو
دەبێت بزانرێت:
1-رۆڵی ئافرەتان هەروەک پیاوانە لەناو لیژنەکانداو هەر ئەرکێک
لەتوانایاندا بووبێت گەیاندوویانەتە ئەنجام.
2-ناکارایی پەرلەمان گەلێک هۆکاری لەپشتەوەیە کەکاریگەریی لەسەر رۆڵ
نەبینینی هەردوو رەگەز وەک یەک هەیە.
3-تائێستا کۆمەلێک لەمپەر لەبەردەم ئافرەتاندا هەیە نەتوانن وەک پێویست
رۆڵی تەواوی خۆیان ببینن لەوانە نەڕەخساندنی هەلی بەشداریی کارا.
بەچرپەش بەئافرەتانی پەرلەمانتار دەڵێم ئەو گفتوگۆیەی لەدانیشتنی
53هەمینی لیژنەی بارودۆخی ئافرەتان لە 3-2009 دروستبوو لەسەر جلوبەرگ
وئارایشت هەقوایە ئێمەش هەڵوێستەیەکی لەسەر بکەین، وەک ئافرەتێکی
پەرلەمانتاری فیلیپینی وتی نابێت گۆڕینی مۆدیلاتی جلوبەرگ و ئارایشت
کاریگەریی هەبیت لەسەر کاری سیاسی ئافرەتان وکەمکردنەوەی بەرهەمهێنان،
رای (کچانی لاوی ئەندام لەرێکخراوی کچانی لاوی جیهانی) کە وایان دەرخست
کاتێک بەجلی رەسمییەوە وتار دەدەن زۆر باشتر گوێیان لێدەگیریت لەو
کاتانەی کەجلی تریان لەبەردایە، کەواتە با هەوڵ بدرێت بەسادەیی
جلوبەرگ، تێڕوانینی هەموو لایەک بگۆڕین، بەوەی ئافرەتان وەک پیاوان
بەعەقل بڕیار دەدەن، بەشداریی سیاسیی دەکەن، ناوەڕۆک ناکەنە قوربانی
رووخسار تا لەپەناوە بەئارایشتی هۆڵی پەرلەمان وەسف نەکرین. لەکۆتاییدا
دەڵێم نا لەبریتی جارێک هەزارجار بۆ ئەو بیرکردنەوانەی کەئەرکی
ئافرەتان لەناو پەرلەماندا تەسک دەکەنەوە بۆ بوارە تایبەتەکانی خیزان
بەڵکو ئافرەتان هەروەک پیاوان نوێنەری کۆمەڵگەن وپێویستیان بەدەرفەت
رەخساندنی باشتر هەیە بۆ کارابوونی زیاتریان.
نەجیبە مەحموود:
زۆرێک لەژنان وەک پیاو حەزیان لەوەرگرتنی پۆست ومووچەی باش
وئیمتیازاتە.
*
لەکوردستان بەردەوام ژنانی پەرلەمانتارمان هەبووە بەڵام تا چەند
لەواقعی بارودۆخی ژنان گۆڕاوەو تا چەند داکۆکیان لەهەوڵ وخەباتی ژنان
کردووە؟
* ئەندام
پەرلەمان هەیە بەدرێژایی ماوەی ئەندام پەرلەمانی ورتە لەدەمی نەهاتۆتە
دەرەوەو دەوری خراپی گێڕاوە لەبەرامبەر یاسای باری کەسێتی وبڕیار
ومەسەلە هەستیارەکانی تایبەت بەژنان
*
پێویستە رێژەی 30% بۆ ژنان لەپەرلەماندا تەنیا رازاندنەوەی کورسی
وکۆبوونەوەکان نەبێت.
ئاسۆ: لەگەڵ ئەوەى
رێژەى بەشداریى ژنان لەپەرلەماندا 25%ە، بەڵام چەندین یاسا دژى
مافەکانى ژنان دەرکران، پرسیارەکەم ئەوەیە رێژەى 30% کە بۆ ژنان
لەپەرلەمانى ئایندەدا دیاریکراوە دەتوانێت لەپەرلەمانى ئایندەدا کار
لەسەر هەڵوەشاندنەوەى ئەو یاسایانە بکات دژى مافەکانى ژنن؟.
نەجیبە مەحموود: لەگەڵ ئەوەی منیش یەکێک
بووم لەو ژنانەی کە لەرابردوودا کارم کردووە لەسەر چەسپاندنی ئەو
رێژەیە لەپێناوی ناچارکردنی دەسەڵات وحزبەکان بۆ بایەخدان بەرێژەی ژنان
لەپەرلەمان وپۆستە باڵاکان، بۆئەوەی کەپیاوان تێبگەن ژنانیش شایستەی
ئەو پلەو پایەن ودەتوانن بەشداریی بکەن لەئیدارەکردن وبەڕێوەبردنی
وڵاتەکەی خۆیان. هەروەها ژن خۆی خەباتی بۆ کردووە، نەک ئەمە خەڵاتێکە
پیاوانی سیاسیی پێیان دەبەخشن، بەڵام من زیاتر بڕوام بەنەوعییەتی
کەسەکانە، مانای ئەوەش نییە کە ئەو رێژەیە لای من گرنگی خۆی نییە،
بەڵکوو کارکردن بەو رێژەیە بەمەبەستی سەپاندنی کەسێتی ژنان بێت
لەدەسەڵاتدا نەک تەنیا رازاندنەوەی کورسی وکۆبوونەوەکان بێت ویان
دەنگێک بن لەپاڵ دەنگی پیاوانێکی کۆنەخوازو بەکارهێنانیان. پێوستە
بیرتەسکی حیزبایەتی یان حەزی تاک لەدیاریکردنی ژنان بۆ پۆستەکان دەور
نەبینێ وبا لەسەر بنەمای تواناو بیرکردنەوەی باش وتێڕوانینی بۆ
کێشەکانی ژنان بەتایبەتی وسەروەریی وڵات بەگشتیی بێت، چونکە ئەوانە
لەسەر حیسابی خەباتی ژنان بۆ ئەو پۆستانە دیاری دەکرێن، با چیتر بێ
هیوا نەبین لەبەرامبەر بەدەسەڵات وحیزبەکان. هەموومان دەزانین ئەندام
پەرلەمان هەیە بەدرێژایی ماوەی ئەندام پەرلەمانیی تائێستا ورتە لەدەمی
نەهاتۆتە دەرەوە، بەڵکوو زۆرجار موجامەلەی دەسەڵاتی کردوەو لەهەمان
کاتدا دەوری خراپی گێڕاوە لەبەرامبەر یاسای باری کەسێتی وبڕیار ومەسەلە
هەستیارەکانی تایبەت بەژنان .ئایا بوونی ئەوانە لەپەرلەمان جگە
لەمووچەی باش وئیمتیازاتی بەلاش چیتر دەگەیەنێت. دیارە لەکوردستان
بەردەوام ژنانی پەرلەمانتارمان هەبووە بەڵام تا چەند لەواقیعی بارودۆخی
ژنان گۆڕاوەو تا چەند داکۆکیان لەهەوڵ وخەباتی ژنان کردووە؟ تا چەند
توانیوویانە رای گشتیی دروستبکەن لەسەر مەسەلە جەوهەرییەکانی ژنان؟
هەروەها لەکاتی دەرکردنی بڕیاری فرەژنیی تا چەند توانییان فشار لەسەر
پەرلەمان ودەسەڵات دروست بکەن؟ نەک نەکرا بەڵکوو زۆر راشکاوانەش داکۆکی
لێ دەکەن ورێکخراوەکان تاوانبار دەکەن، زۆر بێ ئاگان لەکارو چالاکی
رێکخراوەکان لەدوای را‌پەڕین، تایبەت بەگۆڕینی یاسای باری کەسێتی.
ئەگەرچی ئەوەندەی بەپێویستی دەزانم قسە لەسەر حیزبە سیاسییەکان بکەم،
کەمتر لەوە لەسەر ژنان بکەم چونکە ئەوانیش وەک زۆر لەپیاوەکان حەزیان
بەوەرگرتنی پۆست ومووچەی باش وئیمتیازاتەو بۆشی گرنگ نییە چی روو
دەدات. دیارە من بەپێی ئەزموونی کارکردنم وبینینی وەزعی حزبەکان، زۆر
گەشبین نیم، بەڵام پێوستە ئەو رێژەیە وبەشداریی ژنان لەو پۆستانە
کردنەوەی دەرگایەک بێت بەرووی چارەسەرکردنی کێشەکانی ژنان، بەرلەوەی
نەزانی نەوعیەتی ئەو ژنانەی دەستنیشان دەکرێن بۆ ئەو پۆستانە کێن؟
ناتوانم بڵێم بەهۆی ئەو رێژەیە بارودۆخی ژنان ئاڵوگۆڕی بەسەردا دێت
وکاریگەرییان دەبێت.
lawa_0@hotmail.com
|
