|
٢٠\١\٢٠١٠
ژیان و مێژووی سوڵتانه‌کانی عوسمانی.
ئاماده‌کردن و وه‌رگێڕانی:
ڕێبوار هه‌مه‌وه‌ندی
- به‌شی
دووه‌م -
٥-
سوڵتان یڵدرم
به‌یازید.
 ساڵی
1360 له دایک بووه
ساڵی 1403 کۆچی کردووه
حوکومڕانی ( 1389 – 1402 )
( 13 ) ساڵ حوکومڕانی کردووه .
یڵدرم به‌یازید یه‌کێکه له چوار کوڕه‌کانی سوڵتان موراد ، که هاته
سه‌ر ده‌سه‌ڵات ڕاسته‌وخۆ ڕوبه‌روی کۆمه‌ڵێ کێشه بۆوه وه‌ک شڵه‌ژاوی
له ناوچه‌کانی سربیستان وه ئه‌و زوڵمانه‌ی له خه‌ڵکیان ده‌کرد ، سه‌رهه‌ڵدانه‌کانی
میره‌کانی ئه‌نۆدۆڵو له یه‌ککاتدا ڕویاندا و توانی هه‌موویان خامۆش
بکاته‌وه ، توانی له ( هارببیانی ) شاری ئیزمیر و هه‌موو ڕۆژئاوای ئه‌نه‌دۆڵو
بکاته ژێر ده‌سه‌ڵاتی خۆیه‌وه .
سوڵتان یڵدرم چه‌ندین جار چوارده‌وری ئیسته‌نبوڵی گرتووه ، هه‌ربۆیه
ئابڵوقه‌ی کردۆته سه‌ر ( گوزالجه ) به‌ڵام هه‌موو جارێک ناچارماوه
که پاشه‌کشێ بکات ، سه‌رکه‌وتن له شه‌ڕی ( نیگۆلو ) له ساڵی 1396 ئه‌مه
یه‌که‌مین شه‌ڕه که عوسمانێکان به‌رامبه‌ر به وه‌ڵاتانی ئه‌وروپا سه‌رکه‌وتنیان
به‌ده‌ست هێنابێت ، ئه‌م سه‌رکه‌وتنه بووه هۆی ئه‌وه‌ی که له
ڕۆژئاوا و ڕۆژهه‌ڵاتیشدا که ده‌وڵه‌تی عوسمانی به فه‌رمی بناسرێت ،
خه‌لیفه‌ی عه‌بباسی له وه‌ڵاتی میسر که نامه‌یه‌ک بۆ سوڵتان یڵدرم ده‌نێرێت
ناوی به ( سوڵتانی که‌للام ڕوح ) ده‌بات ، له‌لایه‌کی تریشه‌وه
سوڵتان یڵدرم که ده‌سه‌ڵاته‌که‌ی فراوان کرده‌وه و خۆی زاڵکرد به‌سه‌ر
هه‌موو لێواره‌کانی ڕوباری فورات له باشوری تورکیادا ، شه‌ڕی سوڵتان
یڵدرم له نێوانی ئیسته‌نبوڵی ژێر ده‌سه‌ڵاتی بیزانسێکان و که‌نداوی
شاری ( ئیزمیت ) نیوه‌چڵ مایه‌وه ، به‌م شێوه‌یه جارێکی تر کشایه‌وه
تاکو چوارده‌وری ئیسته‌نبوڵ بگرێت ، به‌ڵام ئه‌م جاره‌یان له ڕۆژهه‌ڵاته‌وه
مه‌ترسی ( ته‌یمور ) هاته ئاراوه ، ئه‌و میرانه‌ی ده‌یانویست تۆڵه
له سوڵتان یڵدرم بکه‌نه‌وه ، هاوکاری ته‌یموریانکرد ، له ئه‌نجامدا
شه‌ڕێکی خوێناوی له زێی ( چوبوک ) ی سه‌ر به ئه‌نقه‌ره هاته ئاراوه
، سوڵتان یڵدرم دیلگیراو دوای 7 مانگ دیل بوونی توانای ئه‌م دیل بونه‌ی
نه‌کردوو له ساڵی 1403 کۆچی کرد .
٦-
سوڵتان چه‌له‌بی محه‌مه‌د.
 ناوی
باوکی: سوڵتان یڵدرم به‌یازید
ناوی دایکی : ده‌وڵه‌ت خاتوون
ساڵی له دایک بوون : 1389
له 26 ی مانگی 5 ساڵی 1421 کۆچی کردووه .
سه‌ڵته‌نه‌ته‌که‌ی 1413 – 1421
( 8 ) ساڵ حوکمی کردووه .
چه‌له‌بی سوڵتان محه‌مه‌د ، باڵا مامناوه‌ندی و ده‌موچاوی خڕ و سپی
پێست و ڕومه‌ته‌کانی سوور و سنگێکی پانی هه‌بووه ، خاوه‌ن شان و
باڵێکی پته‌و بووه ، زۆر عه‌جول و به‌غیره‌ت بووه ، هه‌میشه
زۆرانبازی کردووه و خه‌ریکی ڕاو بووه ، له کاتی پاشایه‌تیدا به‌شداری
24 شه‌ڕی کردووه و نزیکه‌ی 40 جارێک زامدار بووه ، هه‌میشه زنجیره
ئاڵتونی له عه‌مامه‌که‌ی سه‌ری ئاڵاندووه ، ئه‌و ڕێز و دادپه‌روه‌رییه‌ی
نیشانی موسڵمانه‌کانی داوه به‌راورد به مه‌سێحییه‌کانیش هه‌روا بووه
، خوێندنی باڵای له کۆشکی شاری ( بورسا ) ته‌واو کردووه ، له‌سه‌رده‌می
باوکی له‌سه‌ر فه‌رمانی باوکی کراوه به پارێزگا له شاری ( سنجاخنه
) له کاتی کاری پارێزگاریدا فێری کاروباری به‌ڕیوه‌بردنی ده‌وڵه‌ت
بووه ، ده‌توانرێت به چه‌له‌بی سوڵتان محه‌مه‌د بوه‌ترێت که دووه‌مین
که‌سی دامه‌زرێنه‌ری ئیمبراتۆریه‌تی عوسمانییه ، ئه‌و خه‌بات و ره‌نج
و سه‌رکه‌وتنانه‌ی به درێژایی حوکومڕانێکه‌ی به‌ده‌ستی خستووه ده‌توانین
به کورتی به‌م شێوه‌یه باسی لێوه بکه‌ین : مه‌ناره‌ی شینی که پێی
ده‌ڵێن ( مه‌ناره‌ی چه‌له‌بی محه‌مه‌د ) له شاره‌ی بورسا ، بۆ یه‌کێتی
ڕیزه‌کانیان له ئه‌نه‌دۆڵو دژ به براکانی خه‌باتی کردووه ، له ساڵی
1410 سڵێمان چه‌له‌بی و له ساڵی 1413 موسا چه‌له‌بی له ناوداو به‌م
شێوه‌یه توانی ڕیزه‌کانیان له تێکده‌ری بپارێزێت ، کاتێک به ته‌نها
له سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی عوسمانی مایه‌وه یه‌که‌م کاری ئه‌وه‌بوو که میره‌کانی
چوارده‌وری بخاته ژێر ده‌سه‌ڵاتی خۆیه‌وه ، له ساڵی 1414 سه‌فه‌رێکی
( قاره‌مان ) ی کردووه ، توانی به‌گی قاره‌مانێکان به‌دیل بگرێت ،
دوای ئه‌وه‌ی به‌گی قاره‌مانێکان سوێندی خوارد که ئیتر زه‌ره‌ری نابێت
بۆ موسڵمانه‌کان ئازادی کرد هه‌روه‌ها توانی میری ( جاندار ) بکاته
ژێر ڕکێفی خۆیه‌وه ، له ساڵی 1415 بۆ یه‌که‌مجار شه‌ڕی ده‌ریای له‌گه‌ڵ
( ڤێنادیک ) که‌کاندا بکرێت ، له‌م شه‌ڕه‌دا سه‌رکه‌وتنی گه‌وره‌ی به‌ده‌ست
هێنا ، له ساڵی 1419 توانی جارێکی تر ( تونا نه‌هری ) بگرێته‌وه .
خاکی ژێر ده‌سه‌ڵاتی میری ( جاندار ) به ته‌واوی که‌وته ژێر ده‌سه‌ڵاتی
عوسمانێکانه‌وه ، له ساڵی 1420 شێخ به‌دره‌دین ناوێک که زانستی
ئیسلامی زۆرباش زانیوه به به‌ڵێنی ئه‌وه‌ی که هه‌ژاران ده‌وڵه‌مه‌ند
ده‌که‌م وه به نا مه‌سڵمانه‌کانی گوتووه که ( که باپیره گه‌وره‌تان
ئه‌هلی حه‌قن ) به‌م شێوه‌یه توانیوێتی که سێکی زۆر له چوارده‌وری
خۆی کۆبکاته‌وه ، له زۆر شوێندا ئاژاوه و تێکده‌رییه‌کی زۆری کردووه
، له ئه‌نجامدا خه‌ڵکه‌که‌یان لێی دوور خستۆته‌وه و خۆشیان به دیل
گرت و سزایاندا ، له دادگادا دانی به تاوانه‌کانی هێناوه و خۆی
داوای کردووه که له سێداره بدرێت وه له سێداره درا ، شا‌زاده‌یه‌ک
که دواتر شان به‌شانی ته‌یمور جه‌نگاوه به‌رامبه‌ری خه‌باتکراو
توانرا ئه‌ویش له‌ناو ببرێت .
چه‌له‌بی سوڵتان محه‌مه‌د له ساڵی 1421 که هێشتا ته‌مه‌نی 32 ساڵ
بووه له شاری ( ئیدرنه ) کۆچی کردووه ، ته‌رمه‌که‌یان هێناوه‌ته‌وه
بۆ شاری بورسا و له قوبه‌ی که‌سک به‌خاک سپێردراوه ، ئه‌وکاته‌ی چه‌له‌بی
سوڵتان محه‌مه‌د کۆچی ده‌کرد بانگی به‌یازید پاشای کردووه لای خۆی و
پێی گوتووه (( له جیاتی خۆم مورادی کوڕم ده‌که‌م به خه‌لیفه ، ئه‌و
ڕێز و فه‌رمانڕه‌واییه‌ی نیشانی منتان داوه نیشانی ئه‌ویشی بده‌ن ، ده‌مه‌وێت
هه‌ر ئێستا موراد بهێننه ئێره بۆلام ، چونکه ناتوانم جارێکی تر له
شوێنی خۆم ڕاستببمه‌وه ، تا موڕادی کوڕم ده‌گاته ئێره مردنی ڕه‌وای
خواییم به‌که‌س ڕانه‌گه‌هێنن ) کاتێک شازاده موراد هێشتا له شاری (
ئاماسیا ) بوو چه‌له‌بی سوڵتان محه‌مه‌د له 26 ی مانگی 5 ساڵی 1421
کۆچی کرد ، له ناو پاشاکاندا بۆ یه‌که‌مجار مردنی ئه‌میان له خه‌ڵک و
چوارده‌وه‌که‌ی شاردۆ‌ته‌وه .
ناوی کوڕه‌کانی :
موسته‌فا چه‌له‌بی
مورادی دووم
ئه‌حمه‌د
یوسف
مه‌حمود
ناوی کچه‌کانی :
فاتمه
سێلچوک خاتوون .
٧ - سوڵتان مورادی دووه‌م.
 ناوی
باوکی : چه‌له‌بی سوڵتان محه‌مه‌د
ناوی دایکی : ئه‌مینه خاتوون
ساڵی 1402 له دایک بووه
له 3 شوباتی ساڵی 1451 کۆچی کردووه
( 30 ) ساڵ حوکمی کردووه .
مورادی دووه‌م ، باڵا به‌رز و سوور و سپی و ده‌موچاوێکی زۆر نورانی هه‌بووه
، زۆر ناتقانه قسه‌ی کردووه ، هه‌موو به‌خته‌وه‌ری ئه‌و ئه‌وه‌بووه
که خاوه‌ن کوڕێکی باش و چاونه‌ترسی وه‌ک فاتیح سوڵتان محه‌مه‌د بووه
، سوڵتان مورادی دووه‌م زۆر بێده‌نگ و حه‌زی له ژیانێکی ئارام بووه ،
به‌ڵام به‌گوێره‌ی ڕه‌وشی چوارده‌وری حوکمه‌که‌ی ژیانی زۆر به حه‌ره‌که‌ت
بووه ، کابرایه‌کی به غیره‌ت و هیچ کاتێک ژێر نه‌که‌وتووه ، به
درێژایی 30 ساڵی حوکومڕانی وه‌ڵاته‌که‌ی زۆر به ئارامی و سه‌ربه‌رزانه
ئیداره‌ی کردووه ، هه‌ر که‌سێک له ژێر بڕیاری ئه‌ودا بوبێت شاهید حاڵ
بووه که پاشایه‌کی دیندار و به به‌زه‌یی بووه ، منداڵێتی مورادی
دووه‌م له شاری ( ئاماسیا ) به‌سه‌ر بردووه ، له ته‌مه‌نی 18 ساڵیدا
هاته سه‌ر حوکوم ، پاشایه‌کی شاعیر و خۆشنووس بووه هه‌روه‌ها سه‌ربازێکی
لێهاتوو بووه ، له‌سه‌رده‌می ئه‌ودا جارێکی تر شاری ( ساڵانیک ) فه‌تحکراوه
، سه‌رهه‌ڵدانی ( دوزمه‌جه مسته‌فا ) سه‌ریهه‌ڵدا و توانی ئه‌م سه‌رهه‌ڵدانه
سه‌رکوت بکات ، له ساڵی 1422 چوارده‌وری ئیسته‌نبوڵی گرتووه ، له
ساڵی 1423 دا جارێکی تر ده‌ستگیراوه‌ته‌وه به‌سه‌ر ( مۆرا ) ، له
ساڵی 1428 دا میره‌کانی گه‌رمیانی هاتنه ژێر ڕکێفی ده‌سه‌ڵاتی
ناوبراوه‌وه ، دژ به ( ڤه‌نه‌دیک و خاچپه‌رستان ) شه‌ڕی (
گوڤانجیرلیک ) ی برده‌وه ، له ساڵی 1430 دا جارێکی تر سه‌لانیکی کرده
ژێر ده‌سه‌ڵاتی خۆیه‌وه ، له ساڵی 1438 حوکومڕانی ( بۆسنای ) کرده
ژێر ده‌سه‌ڵاتی خۆیه‌وه ، له ساڵی 1439 به‌لگرادی ته‌وقکرد ، له
ساڵی 1443 له دژی خاچپه‌رستان شه‌ڕی ( ده‌ربه‌ندی ) برده‌وه ، له
ساڵی 1444 دا مانگی ته‌مووز ڕێککه‌وتننامه‌ی ( سه‌گادن ) مۆرکرا ، به‌ڵام
خاچپه‌رسته‌کان له‌سه‌ر به‌ڵێنی خۆیان نه‌مانه‌وه ، سوڵتان مورادی
دووه‌م کوره بچکۆله‌که‌ی له جیاتی خۆی له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵات دانا و
کردییه سه‌ر له‌شکر ، له مانگی 11 ی ساڵی 1444 دا شه‌ڕی ( ڤارنا ) ی
برده‌وه ، دوای ئه‌م سه‌رکه‌وتنه جارێکی تر مورادی دووه‌م هاته‌وه
سه‌ر ده‌سه‌ڵات ، له ساڵی 1445 شه‌ڕی به‌رامبه‌ر به ( مۆراو ئه‌رنه‌ڤونت
) ڕاگه‌یاند ، له ساڵی 1448 له مانگی 10 جارێکی تر په‌لاماری خاچپه‌رسته‌کانی
دایه‌وه ، ئه‌م جاره‌یان بۆ جاری دووه‌م سه‌رکه‌وتنیان له کۆسۆڤه به‌ده‌ست
خست ، له ساڵی 1451 سوڵتان مورادی دووه‌م هه‌موو دیله‌کانی ئازاد کرد
، له ته‌مه‌نی 47 ساڵیدا له کۆشکی شاری ( ئه‌دیرنه ) کۆچی دوایی کرد
، له‌سه‌ر وه‌سێتی خۆی له شاری بورسا له نزیک مزگه‌وتی مورادییه به‌خاکیان
سپارد .
وه‌سێتی کردووه که گۆڕه‌که‌ی دانه‌پۆشرێت و شوێن بۆ مه‌لاکان
چاکبکرێت تاکو به‌دیار گۆڕه‌که‌یه‌وه قورعان بخوێنن ، له‌سه‌رده‌می
حوکومڕانی سوڵتان مورادی دووه‌م له زۆر شوێنی وه‌ڵاتدا مزگه‌وت و مه‌دره‌سه
و کۆشک و پرد دروستکراوه ، یه‌کێ له‌و مزگه‌وتانه له شاری ئه‌درنه
مزگه‌وتی ( ئوچ شه‌ره‌فلی ) یه له نزیک مزگه‌وته‌که‌وه مه‌دره‌سه‌یه‌ک
و شوێنێک بۆ حه‌وانه‌وه‌ی هه‌ژاران دروستکراوه هه‌روه‌ها له شاری ئه‌درنه
مزگه‌وتی ( مورادییه‌ی دروستکردووه ، دیواره‌کانی ئه‌م مزگه‌وته به‌شێوه‌یه‌کی
زۆر جوان نیگار کراوه هه‌روه‌ها مزگه‌وتی ( مورادییه و پردی ڕووباری
ئه‌رگه‌نه ) له شاری بورسا که 170 پێ درێژه له‌سه‌رده‌می سوڵتان
مورادی دووه‌م دروستکراوه .
کوڕه‌کانی سوڵتان مورادی دووه‌م :
فاتیح سوڵتان محه‌مه‌د
ئه‌حمه‌د
عه‌لائه‌دین
حه‌سه‌ن
ئه‌حمه‌دی دووه‌م .
ناوی کچه‌کانی :
شاهزاده
فاتمه خاتوون .
٨ - فاتیح سوڵتان محه‌مه‌د.
 ناوی
باوکی : سوڵتان مورادی دووه‌م
ناوی دایکی : هوما خاتوون
له 29 ی مانگی 3 ساڵی 1432 له دایک بووه .
له 3 مانگی 5 ساڵی 1481 کۆچی کردووه
ساڵی حوکومڕانی ( 1451- 1481 )
( 30 ) ساڵ حوکمی کردووه .
فاتیح سوڵتان محه‌مه‌د باڵا به‌رز و سوور و سپی بووه و لووتی خوار و
مه‌چه‌ک و به‌ده‌نی به‌خۆ بووه ، له‌سه‌رده‌می پێش خۆی و کاتی ئه‌و و
دوای خۆیشی زیره‌ک ترین زانا بووه ، زانا و شاعیر و هونه‌رمه‌ند بووه
و تۆپیشی داهێناوه وه زۆر حه‌زی کردووه که به‌رده‌وام له دیوانه‌که‌یدا
قسه و باس له‌و بارانه‌وه بکرێت ، کابرایه‌کی خوێن سارد و به‌غیره‌ت
بووه ، فه‌رمانده‌یه‌کی بێوێنه و ئیداری بووه ، له ئه‌نجامدانی
کاره‌کانیدا زۆر به جوانی نهێنیه‌کانی پاراستووه و هه‌موو ژیانی له‌سه‌فه‌ردا
به‌سه‌ر بردووه ، ئه‌و حوکومڕانی بیزانسیه‌ی که ده‌وترا ناڕوخێت
فاتیح سوڵتان محه‌مه‌د توانی بیڕوخێنێت ، ئیسته‌نبوڵی فه‌تحکرد ، کلیسه‌ی
ئایاسۆفیا له ئیسته‌نبوڵ کرد به مزگه‌وت ، توانی له هه‌موو سوچێکی
کلیسه‌ی ئایاسۆفیا فه‌رمانه‌کانی ئیسلام بنوسێت ، کلیسه‌ی ئایاسۆفیا له
ساڵی 1127 وه کلیسه‌یه و فاتیح سوڵتان محه‌مه‌د له ساڵی 1481 کردی
به مزگه‌وت و له ساڵی 1934 کرا به موزوخانه ، فاتیح سوڵتان محه‌مه‌د
( لیمنی .. ئیمرۆز .. سه‌مانده‌ره‌ک .. تاسۆز .. یۆزجادا و بۆغدان ) ی
کرده ژێر ڕکێفی خۆیه‌وه ، کاتێک بلگرادی ته‌وقکرد خۆی به‌شداری ئه‌م
شه‌ڕه‌ی کردووه ، له نێوچه‌وان و ئه‌ژنۆی زۆر به‌سه‌ختی بریندار بووه
، له‌ساڵی 1458 به‌شێکی ( مۆرا ) ی داگیرکرد و دوای ساڵێکی تریش هه‌موو
سربستانی داگیرکردووه ، له ساڵی 1461 دا ئاماسیا و میره‌کانی ئیسفه‌ندیار
ئۆغوڵله‌ری کرده ژێر ڕکێفی خۆیه‌وه به خاکه‌که‌شیانه‌وه ، توانی
ئیمبراتۆریه‌تی ڕووم له شاری ترابزۆن بڕوخێنێت ، له ساڵی 1462 دا (
ڕومالیه .. یایچه و میدللی ) بکاته ناو خاکی خۆیه‌وه ، له ساڵی
1463 به هه‌وڵ و هیمه‌تی پاپای مه‌سیحییه‌کان که فه‌توای دابوو کێ شه‌ڕ
بکات گوناحی 6 مانگی پاکده‌بێته‌وه ، له‌سه‌ر ڕێککه‌وتنی 20 ده‌وڵه‌ت
ڕێککه‌وتنی خاچپه‌رستان کرا و ئه‌و شه‌ڕه‌ی به‌رامبه‌ر به فاتیح
سوڵتان محه‌مه‌د کردیان 16 ساڵی خایاند ، له ساڵی 1463 بۆسنای فه‌تحکرد
وه هه‌رسکشی کرده ژێر چاودێریه‌وه ، له ساڵی 1466 دا کۆنیا و
کارامانی خسته ژێر ده‌سه‌ڵاتی خۆیه‌وه ، به‌ته‌واوی خاکی ئه‌رنه‌وتی
کرده ژێر ده‌سه‌ڵاتی عوسمانییه‌وه ، له ساڵی 1470 ئاگریبۆزی گرت ،
له شه‌ڕی ( ئۆتۆکبه‌لی ) به‌سه‌ر ئوزون حه‌سه‌ندا سه‌رکه‌وتنی به‌ده‌ست
هێنا ، له‌سه‌ر دڵخۆشی ئه‌م سه‌رکه‌وتنه 40 هه‌زار دیلی ئازاد کردووه
، له ساڵی 1476 دا ( بۆگدان ) ی داگیر کرد ، له ماوه‌ی 30 ساڵدا 25
سه‌فه‌ری شه‌ڕکردنی کردووه که خۆی به‌شداری تێدا کردووه ، خاکی ده‌سه‌ڵاتیان
که 900،000 کم دووجا بووه توانی بیگه‌هێنێته 2،214،000 کم دووجا ،
فاتیح سوڵتان محه‌مه‌د له 14 بۆسه‌ی کوشتنی ڕزگاری بووه ، به‌ڵام له
دوا بۆسه‌دا ڕزگاری نه‌بوو ، ( ڤه‌نه‌دیک ) که‌کان توانیان له ڕێگای
دکتۆرێکه‌وه که یه‌هودی بووه به‌ناوی ( مایستۆ جاکۆپۆ ) ده‌رمان
خواردی کردووه ، به‌گوێره‌ی لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک ئه‌م دکتۆره له‌سه‌ر شه‌ره‌فی
یاقوب پاشا له کۆشکدا دکتۆری کردووه .
له مانگی 5 ساڵی 1481 که‌له سه‌فه‌رێکدا بووه له باره‌گاکه‌ی خۆی
ڕۆژی پێنج شه‌ممه کۆچی کردووه ، پاپای مه‌سێحیه‌کان له به‌ر دڵخۆشی
مردنی فاتیح سوڵتان محه‌مه‌د سێ ڕۆژ و سێ شه‌و زه‌نگی که‌نیسه‌کانی
لێداوه ، فاتیح سوڵتان محه‌مه‌د 49 ساڵ و یه‌ک مانگ و 5 ڕۆژ ژیاوه ،
ته‌رمه‌که‌ی به ئاماده بوونی دوو ئیمبراتۆر و 4 پاشا و 11 شازاده له‌لایه‌ن
شێخ موسلیمه‌دین مسته‌فا وه‌فا ئه‌فه‌ندی له مزگه‌وتی فاتیح پێشنوێژی
بۆ کردووه ، گۆڕه‌که‌ی له‌لای مزگه‌وتی فاتیحه‌وه‌یه .
به‌و خزمه‌ته گه‌ورانه‌ی کردویه‌تی بۆ موسڵمانه تورکه‌کان به یه‌کێ
له گه‌وره‌ترین ده‌سه‌ڵاتدار ناوزه‌نده ده‌کرێت ، ئه‌و توانی شارێکی
پیرۆز و گرنگی وه‌ک ئیسته‌نبوڵ بۆ موسوڵمانه تورکه‌کان قازانج بکات ،
توانی بیناسازییه‌کی باش له وه‌ڵات بکات که تاکو ئه‌مڕۆش له خزمه‌تدان
وه‌ک له ساڵی 1470 ( قه‌ڵای فاتیح ) ته‌واو کرا که ئه‌مڕۆ زانکۆیه ،
کاتێک ده‌ستی گرت به‌سه‌ر ئیسته‌نبوڵدا توانی 8 که‌نیسه بکات به مزگه‌وت
، ژووره‌کانی پاپاکانی کردووه به فێرگه‌ی دینی ئیسلام ، گۆڕی حه‌زره‌تی
ئه‌یوبی ئه‌نساری له سه‌رده‌می ناوبراودا دۆزراوه‌ته‌وه .
ناوی کوڕه‌کانی :
مسته‌فا
به‌یازیدا دووه‌م
جێم
کۆرکود
ناوی کچه‌کانی :
گه‌وهه‌رخان سوڵتان .
٩ - سوڵتان به‌یازیدی
دووه‌م.
 ناوی
باوکی : فاتیح سوڵتان محه‌مه‌د
ناوی دایکی : موکریمه خاتوون
له 3 مانگی 12 ساڵی 1447 له دایک بووه
له 3 مانگی 5 ساڵی 1512 کۆچی کردووه
حوکومڕانێکه‌ی ( 1481- 1512 )
( 31 ) ساڵ حوکمی کردووه .
به‌یازیدی دووه‌م باڵا به‌رز و سنگی پان و له‌شێکی پته‌و و به‌هێزی هه‌بووه
، ده‌موچاوی خڕ و چاوه‌کانی گه‌وره بووه ، به غیره‌ت و هێرش به‌ر
بووه هه‌روه‌ها له سه‌رخۆ و زۆر دیندار بووه ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی
زانابونی باوکی زۆر سه‌رنجی ڕاکێشاوه هه‌ربۆیه باوکی په‌روه‌رده‌یه‌کی
باشی کردووه ، ئه‌و سه‌رده‌مه باشترین زانست پێکهاتووه له فێربوونی
زانسته‌کانی ئیسلام ، به‌یازیدی دووه‌م له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پابه‌ندی دین
بووه پێیان گوتووه ( وه‌لی به‌یازید ) ناوبراو هه‌میشه شاعیره‌کانی
کۆکردۆته‌وه و دانیشتنی له‌گه‌ڵ کردوون ، زمانی عه‌ره‌بی و فارسی زۆر
به‌باشی زانیوه ، جگه له زانستی ئیسلام په‌روه‌رده‌یه‌کی باشی
بیرکاری و فه‌لسه‌فه‌ی بینیوه ، فێری نوسین و زاراوه‌ی چاگاته و
ئویگور بووه ، ته‌نانه‌ت ئاوازیشی داناوه ، بودچه‌یه‌کی تایبه‌تی بۆ
زانایان و هونه‌رمه‌ندان ته‌رخان کردووه ، دوای ئه‌وه‌ی وه‌لی به‌یازید
بوو به پاشا ، به‌رامبه‌ر به براکه‌ی سوڵتان جێم 14 ساڵ خه‌باتی
کردووه ، ( کلیا و ئاککه‌مار ) ی فه‌تحکردووه ، له ساڵی 1484 و 1485
له دژ مه‌لیکه‌کانی میسر که‌وتۆته شه‌ڕه‌وه ، له‌سه‌رده‌می ئه‌ودا
بۆ سێیه‌مین جار به‌لگراد ته‌وقکرا و بۆ یه‌که‌مین جار له مێژوودا
ببینرێت که سه‌رکه‌وتن له ( ئه‌یدینا ) به‌ده‌ست بخرێت ، له ده‌ریاوه
ڕێ به‌ره‌و ئیسپانیا ده‌ستی پێکرد ، له‌و سه‌رده‌مه‌دا هاوکاری ڕه‌وانه
کرا بۆ ده‌وڵه‌ته موسوڵمانه‌کانی ئه‌نده‌نۆس و هێرشکرایه سه‌ر شاره‌کانی
( کیی ) ، که ڕێیان گرته به‌ر هیچ ده‌وڵه‌تێک دژیان قیت نه‌بۆوه ،
له مێژووی ده‌وڵه‌تی عوسمانیدا له ( ڤه‌نه‌دیک ) تاکو ( ڤارسۆڤه )
چوونه ، ساڵی 1483 که مێژووی شه‌ڕه‌کانی ده‌ریایه توانی سه‌فه‌ری شه‌ڕی
( ساپیسانزا ) به‌ده‌ست بخات ، له ساڵی 1500 دا ( ئیسناباهتی ) فه‌تحده‌کات
، قه‌ڵاکانی ( کۆرۆن .. مۆدۆن و ناڤارین ) ده‌ستگیر کرا ، سه‌رهه‌ڵدانی
( ساهکۆلۆ ) له ئه‌نه‌دۆڵو خامۆشکرایه‌وه ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی توانای
کوڕه‌که‌ی خۆی به‌دی کردبوو که ناوی ( شازاده سه‌لیم ) بوو له‌سه‌ر
سوربونی خۆی هێنایه سه‌ر ده‌سه‌ڵات ، له‌سه‌ر خواستی ئه‌وه‌ی که‌له
کۆشکی ( دیمۆتۆکه ) جێگیر بێت که‌وته ڕێ ، زۆر نه‌خۆش بوو ، ته‌مه‌نی
62 ساڵ بوو ، کاتێک بیسترا وه‌فاتی کردووه ته‌نانه‌ت له میسر که شه‌ڕێکی
زۆریشی لێکردبوو له‌وێش نویژی مردوویان بۆ به‌ستبوو ، کاتێک هاته سه‌ر
ده‌سه‌ڵات فراوانی خاکی ژێر ده‌سه‌ڵاتیان 2،214،000 کم دووجا بووه
توانی بیگه‌هێنێته 2،375،000 کم دووجا ، سه‌رۆک وه‌زیره‌کانی
پێکهاتبوون له ( خۆجه داود پاشا .. فادم عه‌لی پاشا .. هه‌رسیک زادا
ئه‌حمه‌د پاشا .. ئیبراهیمی دووه‌م پاشا .. ئشاک پاشا .. مه‌سیح پاشا
که به ئاگر که‌وتنه‌وه مردووه .. شێخی ئیسلام .. مه‌لا گۆرانی ..
مه‌لا عه‌بدولکه‌ریم .. زه‌مبه‌لی عه‌لی ئه‌فه‌ندی .. کاپیتانی ده‌ریاله‌ری
.. کچوک داود پاشا .. هه‌رسه‌ک زاده ئه‌حمه‌د پاشا .. ئیسکه‌نده‌ر
پاشا .. حاجی مه‌سیح پاشا .. گوڤه‌کی سینان پاشا و قه‌ره‌نیشانجی وه‌زیر
داود پاشا .
ناوی کوڕه‌کانی :
مه‌حمود
ئه‌حمه‌د
شاهه‌نشا
یه‌وز سوڵتان سه‌لیم
محه‌مه‌د
کۆرکود
عه‌بدولله
نالیما
ناوی کچه‌کانی :
ئاینیشا
گه‌وهه‌ر مولوک سوڵتان
خه‌دیجه سوڵتان
سێلچوک
هوما خاتوون .
١٠ - یه‌وز سوڵتان سه‌لیم.
 ناوی
باوکی : به‌یازیدی دووه‌م
ناوی دایکی : گوڵبه‌هار خاتوون
له 10 ی مانگی 10 ساڵی 1470 له دایک بووه
حوکومڕانێکه‌ی ( 1512 – 1520 )
( 8 ) ساڵ حوکمی کردووه .
یه‌وز سوڵتان سه‌لیم باڵا به‌رز و ناو شان پان و ماسولکه‌کانی پته‌و و
ده‌موچاوی سور و جوتێ سمێڵی درێژی هه‌بووه ، پاشایه‌کی توڕه و به‌غیره‌ت
بووه ، هه‌ر بۆیه زۆر شه‌ڕه‌نگێز بووه ، خوێندنی باڵای زانستی ته‌واو
کردووه ، حه‌زیشی له ئه‌ده‌ب بووه ، شعرێکی زۆری به زمانی فارسی
نووسیوه ، خاوه‌ن کولتورێکی به‌رفراوان و سیاسه‌ت مه‌داربووه ، له‌گه‌ڵ
ئه‌وه‌ی حه‌زی له شه‌ڕو پێکدادن بووه ، به‌ڵام دڵیشی باش بووه ، له
ماوه‌ی 12 کاتژمێر له شه‌ڕدا به‌رامبه‌ر به شا ئیسماعیلی ئێران به
ته‌واوی په‌رێشانی کردووه ، هه‌ردوو ژنه‌که‌ی شا ئیسماعیلی به‌دیل
گرتووه ، ئاڵتون و شتومه‌که به‌نرخه‌کانی ئیسماعیل شا ده‌ستی به‌سه‌ردا
گیرا ، ئه‌و سه‌رده‌مه یه‌وز سوڵتان ده‌ستی به‌سه‌ر ته‌برێزدا گرت ،
بۆ یه‌که‌مجار له مێژوویاندا که ڕێ یه‌کی 2500 کم ببڕێت و ئه‌م سه‌رکه‌وتنه‌ش
به‌ده‌ست بهێنێت ، یه‌وز سوڵتان سه‌لیم شاره‌کانی وه‌ک ( ئه‌ده‌نه ..
گازی ئه‌نتاپ .. هه‌تای .. ئو‌رفه .. دیاربه‌کر .. ماردین .. سورت ..
موش .. بینگۆل .. بیتلیس و دێرسیم ) ی کرده ژێر حاکیمیه‌تی خۆیه‌وه ،
هه‌روه‌ها میره‌کانی ( دولقاد ) و موسڵ و که‌رکوک و هه‌ولێری کرده ژێر
حوکمی سنوری خاکی ده‌سه‌ڵاتی عوسمانیه‌وه ، توانی مه‌لیکایه‌تی ئه‌یوبی
بکاته ژێر ڕکێفی خۆیه‌وه ، له ساڵی 1516 سه‌فه‌ری میسری کردووه ،
له 27 ی ته‌موز میره‌کانی ( ره‌مه‌زان ئۆغلوله‌ر ) ی کرده ژێر ده‌سه‌ڵاتی
خۆیه‌وه ، له 24 ی ئاگۆست له ( مێرجیدابیک ) له‌گه‌ڵ پاشاکانی میسر
رووبه‌رو بۆتۆته‌وه ، له 28 ی ئاگۆستدا چووه شاری حه‌له‌به‌وه ، له
29 ی ئاگۆست 1516 هه‌موو شتومه‌که پیرۆزه‌کانی هێنا بۆ ئیسته‌نبول ،
فه‌له‌ستین و سوریا و لوبنانی به ته‌واوی فه‌تحکرد ، بڕینی بیابانی (
سینا ) له 13 ڕۆژدا پێش و دوای سه‌رده‌می خۆی که‌س نه‌یتوانیوه ئه‌م
کاره بکات ، له شه‌ڕی جیهانی یه‌که‌م سه‌ره‌رای هه‌موو تواناو
ئامارێکی پێشکه‌وتوو توانرا بیابانی ( سینا ) به 11 ڕۆژ ببڕن ، له 22
ی مانگی 1 ساڵی 1517 ده‌ستی گرت به‌سه‌ر قاهیره‌دا ، ئه‌و خۆی بزات ته‌رمی
مه‌ملوک سوڵتانی له‌سه‌ر شان داناوه ، دوای گرتنی میسر ئه‌و زانا عه‌ره‌بانه‌ی
که هاتن بۆ ئیسته‌نبوڵ له‌گه‌ڵ زانا تورکه‌کاندا بڕیاریاندا که یه‌وز
سوڵتان سه‌لیم به خه‌لیفه ڕابگه‌هێنن وه ڕایانگه‌یاند .
یه‌وز سه‌لیم پاشایه‌کی ساده بووه و هه‌ر ڕۆژی یه‌ک جۆر خواردنی
خواردووه و قاپی داری به‌کارهێناوه ، له 22 ی ئه‌یلولی ساڵی 1520 به‌هۆی
نه‌خۆشی ژێرپه‌نجه کۆچی کردووه ، له‌کاتی دوا هه‌ناسه‌یدا سوره‌تی
یاسینی خوێندووه ، کوڕه‌که‌ی یه‌وز سوڵتان سه‌لیم قانونی سڵێمان له
مزگه‌وتی سوڵتان فاتیح نوێژی مردووی بۆکردووه و له باخچه‌ی مزگه‌وتی
سوڵتان سه‌لیم به‌خاکیان سپاردووه ، له‌کاتی سه‌ر حوکمی فراوانی ده‌سه‌ڵاتی
خاکی عوسمانێکان که 2،375،000 کم دووجا بووه یه‌وز سوڵتان سه‌لیم
توانیوێتی بیگه‌هێنێته 6،557،000 کم دووجا ، ئه‌و هه‌موو فتوحاتانه‌ی
له ماوه‌ی 4 ساڵدا ئه‌نجامداوه .
ناوی کوڕه‌کانی :
قانونی سوڵتان سوله‌یمان
ناوی کچه‌کانی :
خه‌دیجه سوڵتان
فاتمه سوڵتان
حه‌پسه سوڵتان
شا سوڵتان .
|
