١٦\٥\٢٠١٠

کام فیدراڵی ‌و کام دەستوور.

جه‌مال عه‌زیز  

یاسایی دەوڵەتی فیدراڵی لەوڵاتانی پێشکەوتو چەترێکە چەند نەتەوەیەکی جیاواز لەژێریدا کۆدەکاتەوە، فیدراڵێ لەدەستووری وڵاتدا بڕیاری لەسەر دەدرێت ئەو نەتەوە جیاوازانە لەیەکتری نزیک دەکاتەوە ژیانێکی ئاسودەو دوور لەهەموو گرژیەکی تایفی‌و مەزهەبیان بۆ فەراهەم دەکات.

دەستوور کۆکراوەی ئەو نووسراوانەیە کە لەلایەن کەسانی پسپۆڕو شارەزا لەبواری دەستوور لەناو وڵاتدا نووسراوە، لەبەر ڕۆشنایی دەستوورە جیهانیەکان‌ولەسەر بنچینەی پاراستنی مافەکانی مرۆڤ بۆ ڕیکخستنی ژیانی سیاسی‌و کۆمەڵایەتی ناوەوە‌و دەرەوەی وڵات دەکرێت بەیاساو وڵات لەسایەی ئەودەستورەدا بەڕێوە دەچێت، پاش تەواو بوون لەنووسینەوەی دەستوور وەک مسۆدە دەخرێتە بەردەم کۆمەڵانی خەڵکی وڵات بۆ گفتوگۆ کردن‌و هەڵسەنگاندنی گشت خاڵ‌و مادەکانی ئەو مسۆدەی دەستوورە ، پاشان دەخرێتە دەنگدانەوە بۆ مسۆگەر کردنی زۆرینەی دەنگی دانیشتوانی وڵات بۆ ئەوەی ببێت بە دەستووری هەمیشەی وڵات وەک دامەزراوەیەکی یاسایی بەڕێوە بچێت، هەرچەندە من وای نابینم دەستووری عێراق بەشێوەیەکی زانستی دەنگی بۆ درابێت لەبەر ئەوەی زۆرن ئەو کەسانەی دەنگیان بەدەستوور داوە لەبەر خاتری حیزب‌و تایەفە‌و مەزهەبێکی دیاری کراو.

ساڵی 2003 لەدوای ڕوخانی ڕژێمی بەعسی لە عێراق، هەموو فەرمانگاو‌ دامەزراوە حکومیەکان لەبەر یەک هەڵوەشانەوە عێراق وەک وڵاتێکی بێ یاسا‌و دەستوور مامەڵەی لەگەڵ دەکرا،عێراق خاوەنی دەستوورێک بوو تەنها بۆ بەرژەوەندی حیزبێکی سیاسی دکتاتۆر نووسرابوو هەموو ئازادیەکی سیاسی‌و مەدەنی پێشێل دەکرد مافی هیچ نەتەوەیەکی ناوعێراق لەسایەی دەستووردا پارێزراو نەبوو بەتایبەتی گەلی کورد کە زیانی زۆری بەرکەوت لەسایەی ڕژێمی عێراق‌و دەستووری عێراقیدا،لەبەر ڕۆشنایی مادەکانی دەستووری عێراقیدا گەلی کورد کۆمەڵ کوژکراو خاکی کوردستان سووتێنرا.

لەڕیفراندۆمێکدا پێش نووسینەوەی دەستووری نوێ بۆ عێراق کە لەباشوری کوردستان ئەنجام درا زیاتر لە%90‌ی خەڵکی کوردستان دەنگیاندا بۆ سەربەخۆیی‌ وڵات ‌و نەگەڕانەوە بۆ ژێر چەتری وڵاتێک کەهیچ مافێکی دانیشتوانی کوردستان ناپارێزێ، ئەم ڕیفراندۆمە بەزیندووی لەگۆڕنرا لەلایەن هەردوو حیزبی دەسەڵاتداری هەرێمی کوردستان، باشوری کوردستانیان خستەوە ژێر سایەی عێراقێکی لەبەر یەک هەڵوەشاوەی پڕ لەکێشە ئەمە لەکاتێکدا یە زیاتر لە 12ساڵ بوو کورد خۆی هەرێمەکەی بەڕێوە دەبرد هیچ پەیوەندیەکی سیاسی ‌و ئیداری‌و کۆمەڵایەتی بە ناوەندەوە نەمابوو، بەڵام کوردیان گەڕاندەوە بۆ ژێر دەسەڵاتی عەرەبی‌و ئیسلامی.

کاتێک باس لەنووسینەوەی دەستووری نوێ دەکرا بۆ وڵات عێراق وڵاتێکی داگیرکراو بوو لەلایەن ئەمەریکاو هاوپەیمانەکانیەوە خاوەن سەروەری خۆی نەبوو تەنها کورد بوو ئەمەریکای بە ڕزگارکار دەزانی، هێزە سیاسیەکانی عەرەبی عێراقی لەناوخۆیاندا کۆک‌و تەبا نەبوون بەتایبەت ئەو حیزبانەی کەمۆرکی تایفی‌و مەزهەبیان پێوەبوو،ئەمەریکا دەیویست هەرچۆنێک بێت عێراق ببێت بەخاوەنی دەستووری خۆی بۆ ئەوەی حکومەتێک بۆ عێراق پێکبهێنرێت، لای ئەمەریکاییەکان گرنگ نەبوو ئەو حکومەتە چی ڕوویەکی دەبێت،بەڵام ئەمەریکا بە پڕوپاگەندەی سیاسی دەیویست ڕوویەکی شارستانی‌و هەم دیموکراتی بدات بە حکومەتی ئایندەی عێراق کە لەسایەی ئەودەستوورە ناتەواوەدا دێتە ئاراوە.

سەرکردایەتی کورد بەگشتی‌و ئەندامانی کورد لەنووسینەوەی دەستووری نوێ‌ی عێراق زۆر هەوڵیاندا کەعێراق وەک وڵاتێکی عەرەبی‌و ئیسلامی بەجیهانی دەرەوە نەناسێنن، دەیانووت عێراق وڵاتێکی فرە نەتەوە‌و فرە دین‌و فرە مەزهەبە،بەڵام عەرەبی عێراقی نەک گوێیان لەکورد نەگرت بەڵکو ئەوداوایەی کوردیان بەدژایەتی بۆ عەرەب‌و جیهانی ئیسلامی ناو برد،کارێکی وایان بەکورد کرد ئێستاشی لەگەڵدا بێت کورد لەهیچ کات‌وشوێنێکدا ناتوانی ئەو ڕاستیە باس بکات کە عێراق نە وڵاتێکی عەرەبیە‌و نە ئیسلامی، زۆر هەوڵیاندا بیسەلمێنن عێراق وڵاتێکی هەمەچەشنە دیموکرات‌و فیدراڵە کوردستانیش هەرێمێکی فیدراڵی ناو عێراقە، سەرکردایەتی کورد خاکی کوردستان‌و هەموو مافەکانی خەڵکی کوردستانیان دایە دەست عەرەبی عێراق‌ بۆ ئەوەی باوەڕ بهێنن بەمافە نەتەوەیی‌و کلتوریەکانی خەڵکی کوردستان، وەک ئەوەی گۆشتی مەڕ بدەیتە دەم گورگ بەڵام دەمبەست لە گورگ بکەی تاکو گورگ گۆشت نەخوات.

خاکی کوردستان داگیر کراوە بەڵام سەرکردایەتی سیاسی کورد لە بەغداد ڕازی بوون لەدەستووری نوێ‌ی عێراقدا وشەی داگیرکراو بگۆڕن بە وشەی جێناکۆکەکان،ئەمەش عەقڵێک لای عەرەب دروست دەکات کە ئەو زەویانەی چەندین ساڵە کورد بە داگیرکراو ناویان دەبات بەڵکو وانیەو تاکو ئێستا ڕون نەبۆتەوە ئایە موڵکی کوردە یان عەرەب کەواتە پێویستی بە ڕاپرسی‌و مادەیەکی دەستووری هەیە بۆ ئەوەی ئەوکێشەیە یەکلایی بکاتەوە، ئەوەتا پاش تێپەڕبوونی زیاتر لە 6 ساڵ کورد هەردەس بەدوعایە بەڵکو عەرەبی عێراقی دڵی نەرم بێت‌و ئەو مادە دەستووریانە جێبە‌جێ بکات.

حیزب‌و لایەنە عەرەبەکان ئێستا کەوتوونەتە خۆیان هەرچەندە لەناو یەکدا کێشەیان هەبێت بەڵام بۆ کورد یەکگرتوون، زۆرینەی شیعەو سونە داوای گۆڕینی زۆر لەخاڵ‌و مادەکانی ناودەستوور دەکەن بەتایبەتی ئەو مادانەی کە کەمێک سودی بۆ کوردو نەتەوەکانی تری ناو عێراق تێدا بێت، دەیانەوێ ئەو گۆڕانکاریانە بەشێوەیەک بێت کە ناوەندیکی بەهێز بێتەکایەوە بۆ ئەوەی ئەودەسەڵاتەی هەرێم هەیەتی کەم بکرێتەوە بۆ ئەو دەسەڵاتەی کە لەدەستوورەکەی حیزبی بەعسدا بوو بەناوی(حکم زاتی لە شیمال عیراق) عەرەبی ڕەگەزپەرستی عێراقی باوەڕ بەمادەیەکی دەستووری ناکات سنوری هەرێمی کوردستان دیاری بکات، ئەگەر ئێستا تەنها باسکردنە لە گۆڕینی هەندێک مادە دەستووریەکانی عێراق ئەوە ناگەڕێتەوە بۆ بەهێزی پێگەی کورد لەعێراقدا بەڵکو کێشەو ململانێ بەردەوامەکانی ناو عەرەب خۆیانە کە کاتی ئەوەیان ناداتێ ئاوڕێک لەکورد بدەنەوە،عێراقی دیموکراتی‌و فیدراڵی باسێکەو تەنها لای سەرکردایەتی کورد بوونی هەیە، ئەوە دێوجامەیەو(1) و سەرکردایەتی سیاسی کورد خەڵکی کوردستانی پێدەخەڵەتێنێ،لای عەرەب تەنها شیمال‌و جنوب ناوی هەیە ، بەغداد پایتەختەو دەسەڵاتی سیاسی تەنها لەبەغداد بوونی هەیە.

کەواتە دەبێت چی بکەین بۆ بەهێز کردنی پێگەی کورد لەبەغداد.

ئێمەی کورد باش ئەوڕاستیە دەزانین، زۆرن ئەو عەرەبە شۆڤێنیانەی نەک تەنها داوای گۆڕانکاری لەدەستووری عێراقدا دەکەن بەڵکو تاکو ئێستاش لەزۆر ناوچەی ژێر دەسەڵاتیان هەمان سیاسەتی سەردەمی بەعس‌ پیادە دەکەن‌و بەهەمان دەستووری کۆن حوکم دەکەن، ڕاستە ئێمە لەکوردستان زۆر دیدو بۆچوونی جیاوازمان هەیە لەڕوانگەی سیاسی‌و بەڕێوەبردنی وڵاتدا، ئەوە ڕاستیە کە سیاسەتی چەوت‌وچەواشە زۆرمانی کردوە بە ناحە‌زو دوژمن بەیەک، ڕاستە زۆر دین‌و مەزهەب‌و نەتەوەی جیاواز هەیە لەکوردستاندا بەڵام ئەوە ڕاستیەکی حاشە هەڵنەگرە کەهەموومان بەکوردستانەوە جوانین دەتوانین کوردستان بکەینە وڵاتێکی دەستووری‌و دامەزراوەیی تا مافی هەموومانی تێداپارێزراو بێت،فرە ڕەنگ‌و فرە بیرکردنەوە بەرەو پێشەوەمان دەبات بوونی دیموکراتی‌و مافی ئازادی لەهەرێمی کوردستاندا دەسەلمێنێت، کەواتە دەبێت لە بەغداد یەک هەڵوێست بین دەبێت یەک وتاری سیاسی کوردستانیانەمان هەبێت بۆ قسەو باسە چارەنووس سازەکانی کوردستان‌و خەڵکی هەرێم، دەبێت بەرژەوەندی گەل پێش هەموو بەرژەوەندیەکانی تر بنرێت،دەبێت هەموو کەموکوڕیەکانی ناوهەرێمی کوردستان دابنێین بۆ دوای گەڕانەوەی نوێنەرانی کورد لەبەغداد ،دەبێت لەبەغداد شەڕی دەستووری‌و جێگیر کردنی مافە‌دەستووریەکانی خەڵکی کوردستان بکەین،پاشان لەکوردستان شەڕی ئاوەدانی‌و خزمەتی زیاتر بەخەڵکی کوردستان لەگەڵ یەکدا بکەین، هەموو دانیشتوانی کوردستان باش دەزانن لەسایەی هەڵەی سەرکردایەتی سیاسی کورد لەداوی ڕوخانی ڕژێمی بەعسەوە ژیانی خەڵکی کوردستان لە سنوری دەوڵەتی عێراقی بوە بەمارەکەی شێخ هۆمەرو لەملی خەڵکی کوردستان نابێتەوە، بەڵام تا کاتی ڕزگاریمان تا کاتی دروست بوونی دوەڵەتی گەورەی کوردستانی پێویستە یەک هەڵوێست بین بەرامبەر بە هەموو دوژمنانمان بەتایبەتی ئەو دوژمنانەی ئەمڕۆ گورگن‌و لەپێستی مەردا خۆیان شاردۆتەوە، زۆر کارێکی پڕ بایەخە گەر حیزبە سیاسیە کوردستانیەکان بتوانن کێشەی کورد ببەنە ناو باڵەخانەی نەتەوە یەکگرتوەکان‌و ئەمەریکاش بهێننە ناو باسەکەوە بۆ چارەسەرکردنی کێشە بەردەوامەکانی کورد لەگەڵ عەرەبی عێراقیدا بۆ ئەوەی هەموو لایەک مێژوویەکی پاک‌و هەڵوێستێکی نیشتیمان پەروەرانە بۆ خۆیان تۆمار بکەن.

ماڵپه‌ڕی جه‌‌مال عه‌زیز