٤\٦\٢٠٢٥

کاتێک پارە دەبێتە چەک.
نێوان کۆنترۆڵ و ئازادی، نێوان کارایی و دیمۆکراسی.

ئەرسەلان مەحمود      

لە کاتێکدا کە سەدان هەزار لە فەرمانبەر و کارمەندانی حکومەتی هەرێمی کوردستان چاویان لەسەر مۆبایلەکانیان بوو، ئاخۆ کەی مووچەکانیان دەگات. بەڵام لەبری ئەو پەیامە تەیف سامی، وەزیری دارایی عیراق، نووسراوێکی مەرجداری بڵاوکردەوە و دڵتەنگی کردن. هەڵبەتا مەرجەکانی ساکار و تەکنیکین، بەڵام هەڵگری پەیامێکی تووندن: ئەگەر هەرێمی کوردستان ناوەڕۆکی ڕێکەوتنە نوێیەکە بە تەواوی جێبەجێ نەکات، مووچە نابێت.

ئەم جیهانەی ئێمەی تێیدا دەژین، پارە تەنها ئامرازێک نەماوە بۆ کڕین و فرۆشتن، بەڵکو بۆتە چەکێکی سیاسی و ئامرازێک بۆ گەمەی دەسەڵاتخوازی. ئەوەی لە کوردستان ڕوو دەدات نموونەیەکی کلاسیکە، کە پێیدەڵێن: "سیاسەتی فشاری دارایی"- ئەو شێوەیەی کە حکومەتەکان فشار دەخەنە سەر راگرتنی یەکتر بە پارە یان لە ڕێگەی داهاتە جیاکانەوە.

بڕیارەکەی تەیف هیچ نوێ نییە. چەند ساڵی ڕابردووی نێوان هەولێر و بەغدا و چەند دەیەی پێشوی زۆر شوێنی جیهان پڕن لەم جۆرە بڕیار و هەڵوێستە شۆکهێنەر و نموونانە سەیر و سەمەرانە، لە یۆنان و ئیسپانیا کە یەکێتی ئەوروپا فشاری دارایی خستە سەرىان بۆ پەسەندی سیاسەتە نەخوازراوەکان، هەتا ئەو شارە ئەمریکییانەی کە حکومەتی ویلایەتی داراییان لێبڕی بۆ ناڕەزایەتی خۆپیشاندان لە سیاسەتەکانی. هەموو جارێک نموونەکە یەکە: دەسەڵاتی گەورەتر فشار دەخاتە سەر دەسەڵاتی بچووکتر بە ڕاگرتنی دەستڕاگەیشتن بە پارە.

بەڵام ئەوەی لە کوردستان ڕوو دەدات ئاڵۆزتر و قووڵترە، چونکە ئەمە نە تەنها کێشەیەکی دارایی یا سیاسییە، بەڵکوو کێشەیەکە کە دەگەڕێتەوە بۆ بنەڕەتی دەیمۆکراسی و مافی خۆبەڕێوەبەری. کاتێک حکومەتێک ناتوانێ مووچەی کارمەند و فەرمانبەرەکانی خۆی بدات بێ ڕەزامەندی دەسەڵاتێکی دەرەکی، دەبێ چۆن و چەندە سەربەخۆبێ ئەو حکومەتە؟ ئەی ئەو لاف و گەزافەی سەربەخۆیی چییە و بەسەر کێیدا لێدەدات؟!

بۆ تێگەیشتن لەوەی بۆچی ئەم قەیرانە ئەوەندە قووڵە، دەبێ لە ناخی سیستەمی سیاسی عیراق تێبگەین. لە عیراقی دوای ساڵی ٢٠٠٣ دا، ڕاستە دەوڵەتی فیدڕاڵ دامەزرا، بەڵام هەرگیز لەو سیستەمەدا مافی خۆبەڕێوەبەری کورد بە تەواوی دیاری نەکرا. وەک ئەوەی کە لە زۆر دەوڵەتی فیدڕاڵی دیکەدا ڕویدا، نەخێر عیراق لە ناوەڕاستی نێوان ناوەندگەرایی و لامەرکەزیدا مایەوە.

لێرەدا، نموونەیەکی زۆر سەیر دەبینی لە فیدڕاڵیزمی ناتەواو. هەرێمی کوردستان مافی هەیە پەرلەمان و حکومەتی خۆی هەبێ، مافی هەیە یاسا دەربکات و بودجەی خۆی ڕێکبخات، تەنانەت مافی هەیە لەگەڵ وڵاتانی دیکەش پەیوەندی بکات. بەڵام کاتێک بابەتەکە دێتە سەر پارە، نەخێر مافی ئەوەی نییە مووچەی فەرمانبەر و کارمەندەکانی خۆی بدات، ئەوە دەبێ بە ڕەزامەندی بەغدا بێت. ئەمە فیدڕاڵیزمی بێرەگە، یان وەک پێی دەڵێن: "خۆبەڕێوەبەری کۆنترۆڵکراو".

ئەو میکانیزمەی کە تەیف سامی بەکاری دەهێنێت نوێ نییە. سێ مەرجەکەی دایناوە - پێدانی نووسراوی فەرمی بۆ مووچە، جێبەجێکردنی "تەوتین" و ناردنی هەموو داهاتە نانەوتییەکان بۆ هەژماری فیدڕاڵ - لە ڕاستیدا پلانێکی وردن بۆ ناوەندگەری تەواوی کۆنترۆڵی دارایی.

"تەوتین" بەتایبەتی گرنگە. ئەم وشەیە عەرەبییە کە واتای "جێگیرکردن" یا "ناوخۆیی کردن" دەگەیەنێت. لە ئەم کۆنتێکستەدا ئەمە واتای ئەوە دەگەیەنێت کە مووچەی کارمەندانی هەرێمی کوردستان ڕاستەوخۆ لە بانکە فیدڕاڵییەکانەوە بدرێت، نەک لە ڕێگەی حکومەتی هەرێم. ئەمە لە سەر ڕووکار وەک تەنها گۆڕانکارییەکی تەکنیکی دیارە، بەڵام لە ڕاستیدا گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە جۆری پەیوەندی نێوان بەغدا و هەولێرە.

حکومەتی فیدڕاڵ ئەم هەنگاوانە وەک "مۆدێرنکردن" و "دیجیتاڵکردن" پێشکەش دەکات. دەڵێت ئەمە دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی گەندەڵی، باشترکردنی کارایی و دڵنیایی لە گەیشتنی مووچەکان بە کارمەندان. ئەمانە هەموویان ئامانجی لەجێگەن، بەڵام ئامرازێکیشن بۆ بەدەستهێنانی کۆنترۆڵی زیاتر.

لێرەدا دەرسێکی گرنگ هەیە لە جیهانی ئەمڕۆدا. تەکنەلۆجیا و دیجیتاڵکردن هەمیشە بێلایەن نین. کاتێک سیستەمی پارەدانی مووچە دیجیتاڵ دەکرێ، ئەوا ئەو کەسەی کۆنترۆڵی سیستەمەکەی هەیە، کۆنترۆڵی مووچەکانیشی هەیە. ئەگەر ئەو سیستەمە لەژێر کۆنترۆڵی بەغدا بێت، ئەوا ئەمە واتای ئەوە دەگەیەنێت کە بەغدا دەتوانێت بە کرتەیەک مووچەی هەر کارمەندێک لە کوردستان ڕابگرێت.

ئەم نموونەیە ڕابردووی هەیە. لە ڤێنیزوێلا بینیمان کە چۆن حکومەتی ناوەند فشاری دارایی خستە سەر ناوچە دژەکانەوە بە ڕاگرتنی پارە و پاڵپشتی. لە ئیسپانیا بینیمان کە چۆن مادرید کاتی رێفراندۆمی کاتالۆنیا کۆنترۆڵی بانکەکانی گرت. لە ئەمریکا زۆر جار بینراوە کە چۆن حکومەتی فیدڕاڵ فشار دەخاتە سەر ویلایەتەکان بە مەترسیخستنی پاڵپشتی دارایی.

بەڵام ئەوەی لە کوردستان ڕوو دەدات جۆرێکی تری خۆییە، چونکە بۆ یەکەمجار لە مێژووی هەرێمدا، خۆبەڕێوەبەری کە بە تەواوی بەدەستهات وادەکەی پێشترە، شتێک نییە بە خێر و سەدەقە لەم حکومەتە وەرگیرابێت، خۆبەڕێوەبەری هەرێم پێشتر بوونی هەبووە و ئێستا بە درێژایی کات ئەم حکومەتە کار بۆ کەمکردنەوە و سنوردار کردنی دەکات.

هەرگیز نابێت لەبیرمان بچێت،ئەم کێشەیە کاریگەری لەسەر ژیانی ڕاستەقینەی مرۆڤ هەیە. ئەو پەرستارەی لە هەولێر کار دەکات، ئەو مامۆستایەی لە سلێمانی وانە دەڵێتەوە و نازانێت کەی مووچەکەی دێت و ئەو پۆلیسەی لە هەڵەبجە پاسەوانی دەکات و ئەو کارمەندەی لە دهۆک لە کاردایە، چۆن پلانی داهاتووی ژیان و گوزەرانی ماڵەکەیان دابنێن؟ چۆن باج و زەڕیبە بدەن؟ چون خۆشییەکان بەڕێبکەن و چۆن بەرگەی ناخۆشی و نە خۆشییەکانیان بگرن؟

ئەمە دەرسێکی گرنگە لە سیاسەتی مۆدێرن، هیچ کێشەیەک تەنها سیاسی یا تەنها ئابووری نییە. هەموو کێشەیەک لە کۆتاییدا کاریگەری لەسەر ژیانی مرۆڤ هەیە. کاتێک سیاسەتمەداران و بڕیاردەران ئەم ڕاستییە لەبیر دەکەن، ئەوا دەبنە هۆی ئازاردانی خەڵک، هەموو ئازاردانێکی خەڵکیش جۆرێکە لە ستەمکاری.

ئەو کێشەیەی ئێستا لە کوردستان هەیە لە بنەڕەتدا کێشەیەکی ساختارییە، نەک تەنها کێشەیەکی تەکنیکی. ڕاستی ئەوەیە کە سیستەمی فیدڕاڵی عیراق هەرگیز بە تەواوی کاری نەکردووە. بۆنەی ئەمڕۆ مووچەیە، بەڵام سبەینێ ئەوە دەبێت کە کێ مافی هەیە یاسا دابنێت، یان کێ مافی هەیە لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان گرێبەست واژۆ بکات.

سێ ڕێگەچارەی پۆتانسیاڵ هەن لەمەوبەردا، ڕێگەچارەی یەکەم ئەوەیە کە هەرێمی کوردستان تەسلیم ببێت و هەموو مەرجەکانی بەغدا قبووڵ بکات. ئەمە مووچەکان چارەسەر دەکات لە کورتخایەندا، بەڵام لە درێژخایەندا واتای کۆتایی هێنان بەو ئاستەی خۆبەڕێوەبەری دەگەیەنێت کە لە ماوەی دوو دەیە زیاتری ڕابردوودا بەدەستهاتووە.

ڕێگەچارەی دووەم ئەوەیە کە هەرێم بەرگری لە خۆی بکات و مەرجەکان ڕەتبکاتەوە. ئەمە رەنگە پارێزگاری سەربەخۆیتی بکات، بەڵام واتای درێژەدان بەم قەیرانەش دەگەیەنێت و ئازاری زیاتر دەگەیەنێتە خەڵک.

ڕێگەچارەی سێیەمیش، کە زەحمەتە، ئەوەیە کە سیستەمی فیدڕاڵی عیراق بە تەواوی دووبارە دیزاین بکرێتەوە. ئەمە پێویستی بە یاسای نوێی دەستوور هەیە، ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان ناوەند و هەرێم و داڵدەیی گەورە لە بیرکردنەوە دەربارەی ئەوەی فیدڕاڵیزم چۆن کار دەکات.

ئەوەی ڕوو دەدات دەرسە گرنگەکان بۆ شوێنەکانی دیکەی جیهانیش پێشکەش دەکات. لە کاتێکدا جیهان بەرەو پۆلاریزەیشنی زیاتر دەچێت و حکومەتەکان زیاتر فشاری دارایی بەکار دەهێنن وەک ئامرازی سیاسی، ئەم نموونەیە نیشانی دەدات کە چۆن ئەم تاکتیکانە دەتوانن کاریگەری قووڵ و درێژخایەن لە سەر ئەو جڤاکانە هەبێ کە بەئامانج دەگیرێن. هەروەها ئەم نموونەیە سەرنجڕاکێشیشە بۆ ئەوەی کە لە سەردەمی دیجیتاڵدا، کۆنترۆڵی تەکنەلۆجیا کۆنترۆڵی دەسەڵاتە. کاتێک هەموو شتێک دیجیتاڵ دەبێت، ئەوا ئەو کەسەی کە سیستەمەکانی کۆنترۆڵ دەکات، خەڵکیش کۆنترۆڵ دەکات.

کورت و پوخت.

کێشەی مووچەی هەرێم لە ڕووی دەرەوە وەک کێشەیەکی ناوچەیی و تەکنیکی دیارە. بەڵام کاتێک بە وردی سەیری دەکەی، دەبینی کە ئەمە نموونەیەکە لە شەڕێکی گەورەتر کە لە جیهانی ئەمڕۆدا بەردەوامە لە نێوان دەسەڵاتی ناوەندی و دەسەڵاتی لۆکاڵ، نێوان کۆنترۆڵ و ئازادی، نێوان کارایی و دیمۆکراسی.

ئەنجامی ئەم کێشەیە نە تەنها کاریگەری لەسەر ئەو ملیۆن کەسەی دەبێت کە لە کوردستان دەژین، بەڵکوو نموونەیەک دادەڕێژێت بۆ شوێنەکانی دیکەی جیهان کە هەمان جۆر کێشەیان هەیە. ئەگەر ئەم کێشەیە بە شێوەیەکی دادپەروەرانە چارەسەر بکرێت، ئەوا دەبێتە نموونەی باش بۆ چۆنیەتی ڕێکخستنی پەیوەندییەکانی نێوان ناوەند و لادێ. بەڵام ئەگەر بە شێوەی ناعادیلانە چارەسەر بکرێت، ئەوا دەبێتە یادەوەری بۆ ئەوەی چۆن دەسەڵات دەتوانێت پارە بەکار بهێنێت بۆ سەرکوتکردنی ئارەزووی خەڵک بۆ خۆبەڕێوەبەری.

چیرۆکی تەیفەکان کۆتایی نایەت. ئەوەی چەند مانگی داهاتوو ڕوو دەدات دیاری دەکات کە ئایا ئەم کێشەیە دەبێتە پێشێلکاری بۆ دەمۆکراسی و خۆبەڕێوەبەری زیاتر، یان دەبێتە نموونەیەک لە چۆنیەتی بەکارهێنانی فشاری دارایی بۆ سنووردارکردنی ئازادییەکان. لە هەردوو حاڵەتدا، ئەم چیرۆکە دەرسە گرنگەکانی بۆ جیهانی ئەمڕۆ و سیاسییەکانی ئەمڕۆمان گرنگن.

ماڵپه‌ڕی ئه‌رسه‌لان مه‌حمود