کەرکوک لەنێوان ڕاستییە مێژووییەکان و
فیزاحى سوپەرمانەکانى ئەرگەنەکۆن دا.

هیوا ڕەش   

لە سە رە تا ى سە رهە ڵد ا نى ئا یینى ئیسلا م و قە ڵە مڕە وییە کا نى فرا وا ن کردنى دە سە ڵا ت و دا گیرکردنى ووڵا تا ن و هە وڵدا ن بۆ بە ئیسلا م و عە رە ب کردنى ئە و گە ل و نە تە وا نە ى نیشتما نە کا نیا ن دا گیر ئە کردن و ئە کە وتنە ژێر دە ستیا نە وە ، مۆرکى سلبى و قێزە ونى دوا ى خۆى جێهێشت بە سە ر دا ب و نە ریت و کە لە پور و کلتور و مێژوویا نە وە ، ما مۆستا ى پا یە بە رز عە لى وە ردى ئە و ووڵا تا نە ى دە ستى فتوحا تى ئیسلا مى پێگە ییشت ئا وها دە ست نیشا نى کردوون :

1 – گە ل و نە تە وە هە بوون ڕە سە نا یە تییا ن سڕا یە وە و لە شوێنى دا ( ئیسلا م و عە رە ب بوون ) زا ڵ بوو بە سە ریا ن دا ، هە روە کو هە ندێک لە ووڵا تا نى عە رە بى کە ئێستا لە بۆتە قە ى ئیسلا م و عە رە ب دا لە چێوە ى نیشتما نى عە رە بى لە قا ڵب درا ون .
2 – گە ل و نە تە وە هە بوون پا رێزگا رییا ن لە ڕە سە نا یە تى خۆیا ن کرد و ڕە تیا ن کردە وە کە بچنە ژێر ئا ڵا ى دا گیرکە را ن و بە رگرییا ن لە خۆیا ن کرد و خۆ یا ن نە دا یە دە ستى سیا سە تى بە ئیسلا م و عە رە ب بوونە نە وە ، وە کو ئیسپا نیا .
3 – گە ل و نە تە وە هە بوون ئیسلا میا ن وە کو ئا یین بە سە ردا سە پێنرا ، بە ڵا م ( عە رە با ندن ) یا ن ڕە ت کردە وە و پا رێزگا رییا ن لە نە تە وە ى خۆیا ن کرد و ملکە چ نە بوون ببن بە عە رە ب ، بۆ نمونە گە لى کورد .

هە ر لە سە روبە ندى دا گیرکردنى نیشتما نى کوردا ن ئیتر هە میشە کورد وە کو نە تە وە یە کى ژێردە ستە ڕە فتا رى لە گە ڵ دا کرا وە ، هە ر کا تێک بیرى لە سە ربە خۆیى کردبێتە وە ، هە میشە ئا یینى ئیسلا م وە کو عە سا یە ک بۆ تۆقا ندن و سە رکوت کردنى لێى قووت کرا وە تە وە و تە سلیمى بووە لە ئا کا مى خۆتوا نە وە ى لە نا و ئیسلا م دا زۆر لە عە رە ب زیا تر خۆى بە و ئا یینە وە هە ڵپە سا ردووە ، لە و ڕێگە یە وە زە برى کا ریگە ر بە ر مێژووى کە وتووە ، کا تێک سە ڵا حە ددینى ئە ییوبى وە کو سە رکردە یە کى ئیسلا م بۆ بە ردە وا میى قە ڵە مڕە وى ئیسلا م دە رکە وتووە ئە وە ى بە خە یا ڵى دا نە ها تبێ کوردبوونى خۆى بووە ، بۆیە بۆتە بە شێک لە مێژووى عە رە ب و ئیسلا م و جێگە ى شا نا زى ئە وا ن ، کە سا نى وە کو مە لا ى ( خە تێ ) ش هە بوون کە بە کرێگرتە یى دە سە ڵا تى ئیسلا مى گیا نى مقا وە مە تى گە لە کە ى خۆى بە ئا فە رینێک گۆڕیوە تە وە .

ئە ما نە ى ئا ما ژە م پێدا ون ڕا ستییە کى مێژوویین بە دوور لە دە ما رگیرى ، بۆ ئە و مە بە ستە ش نووسیومە تا لە و دە روا زە یە وە بچمە کۆوکى با سە کە مە وە ، کە ئە ویش دە ست نیشا ن کردنى نا سنا مە ى شا ری دا گیرکرا وى کە رکوکە کە سە رکردا یە تى سیا سى کورد بە هە وا ى ڕە گە زپە رستا نى عە رە ب و تورک بە نا وچە ( جێنا کۆک _ نا کۆکى لە سە ر و شتى تر ) نا وى ئە بە ن و ئە وە ندە ما وە کوردستا نیش بکە ن بە ( شما ل العرا ق و شما ل ا لحبیب ) .

کە رکوک بە یە کێک لە شا رە گە ورە و هە ستە وە ر و پڕ با یە خ و دە وڵە مە ند بە سا ما نى نە وت لە جیها ن دا نا سرا وە ، شا رى ئا ڵتونى ڕە ش و خا کێکى دا گیر کرا وى کوردستا نە و ئە کە وێتە با شورى نیشتما نى کوردا نە وە ، دا نیشتوا نى ڕە سە نى بریتین لە زۆرینە یە کى زۆرى کورد و کە مینە یە ک لە نە تە وە و ئا یینە کا نى ترى تێدا یە لە تورکما ن و عە رە ب و کلدۆ ئا شور ، نە تە وە ى عە رە بى عێرا قیى سە ردە ست پا ڵپشت بە دە سە ڵا تدا را نى شۆفینیست و ڕە گە زپە رستى ووڵا تا نى ترى عە رە بى هە میشە لە هە وڵى عە رە با ندنى ئە م شا رە و سڕینە وە ى سیما کە ى بووە ، بۆیە بە ردە وا م پە رە یا ن بە سیا سە تى پا وا نخوا زى دا وە بە را مبە ر بە دا نیشتوا نە ڕە سە نە کە ى کە گە لى کوردە و زۆر جا را نیش پزیسکى ئە م سیا سە تە بە ر ئە وا نى تریش کە وتووە ، قێزە ونترینیا ن لە ما نە دا ڕە نگى دا وە تە وە ( تە عریب – تە رحیل – تە بعیس – خوتە ى سە هرى قە ومى – حیزا مى ئە منى ) و وێرا ن کردنى شا ر و شا رۆچە و گوندە کوردنشینە کا نى دە ور و بە رى و ( تە هجیر ) کردنیا ن و دە رکردنیا ن لە زێدى خۆیا ن بە نا وى – ئە ڕا زى موحە ڕە مە – وە ، وێڕا ى پیا دە کردنى هە موو ئە ما نە و کوشتن و گرتن و بێسە ر و شوێن کردنى هە زا را ن کوردى ئە م شا رە ئینجا عە لى کیمیا وى ڕاشکا وا نە دا ن بە وە دا ئە نێت کە کورد هێشتا زۆرینە پێک ئە هێنن لە شا رە کە دا ، تا ئێرە وا یە و ئە وە ى لە هیچ نە ریتێکى ئا یینى و مرۆڤا یە تى دا جێگە ى نا بێتە وە بە را مبە ر بە گە لى کورد لە لا یە ن شۆفینیزى عە رە بە وە ئە نجا م درا وە ، بە ڵا م ئە وە ى ما یە ى وێستە کردنە هە ندێک ڕۆبۆتى قوڕمیش کرا وى تورک ئە یا نە وێ کلک بە رز بکە نە وە و بێشە رما نە لە خزمە تى ئا غا کا نیا ن ویژدا نیا ن ئە خە نە خزمە تى هە ڕا جخا نە ى وە چە کا نى ئیمپڕاتۆریە تى پیا وە نە خۆشە کە.

هۆکا رى بنە ڕە تى پێکدا دا ن و شە ڕى چە کدا رى نێوا ن شۆڕشە کا نى گە لى کورد و هێزە دا گیرکا رە عێرا قییە یە ک لە دوا یە کە کا ن شا رى کە رکوک بووە ، کە نە دوژمن وستوویە تى دە ستى تە ما عى لە سە ر لا دا و نە بزوتنە وە ى ڕزگا ریخوا زى کوردیش دە سبە ردا رى بووە ، دە یا ن هە زا ر لە ڕۆڵە کا نى گە لى کورد لە با شورى کوردستا ن لە و پێنا وە دا گیا نیا ن بە خت کردووە جگە لە وە ى با رى کۆمە ڵا یە تى و ئا بورى و ڕۆشنبیرى و فە رهە نگیشى لە سا یە ى ئە و ڕوو بە ڕوو بوونە وا نە دا شێوێنرا وە .

نا مە وێت لێرە دا چۆنێتى سە رهە ڵدا ن و یە کلا یى نە بوونە وە ى چا رە نوسى ئە و شا رە بگێڕمە وە ، هێندە ى مە بە ستمە ئە مە وێ بە ڵگە کا نى خودى دوژمنا ن خۆیا ن کە گە وا هى نا سنا مە ى کوردستا نى بوونى کە رکوک ئە دە ن بهێنمە گۆ نە با دا بڵێن کوردە کا ن بە تە ونى خە یا ڵ ئە وە ى بیا نە وێ ئە یڕێسن ، کە جگە لە بوختا ن هە ڵبە ستن و درۆ و دە لە سە هونینە وە لە دژما ن ، دوژمنا ن گە لێک ڕە فتا رى دژە مرۆیى ئە وتۆیا ن دە رهە قما ن ئە نجا م دا وە مە حا ڵە لە با س کردن بێت ، دوژمنا نى نا و عێرا ق ، دوژمنا نى دە ور و درا وسێ ، دوژمنا نى نیشتما نى عە رە بى ، سە ربا رى بێدە نگى و کۆمە کى ما دى و مە عنە وى زلهێزا نى دنیا لە بە ر خا ترى پترۆل بە ردە وا م پشت لە ما فى ڕە وا ى ئێمە کرا وە و گە لە کۆمە کرا وە تە سە رما ن .

ئێستا چە ند سا ڵێک لە دوا ى ڕووخا ن و نە ما نى بە عس کە لە نێو دوژنا نما ن دا سە رکێش ترینیا نە تێئە پە ڕێت ، با ر و دۆخێکى نوێ ها تۆتە ئا را وە کە پێشبینى ئە کرێت لە بە رژە وە ندى خە ڵکى ڕە سە نى شا رى کە رکوک دا بشکێتە وە و نا سنا مە ى ڕا ستە قینە ى خۆى لە بە رۆکى بدرێتە وە ، هە ندێک لە نە یا را ن کە بە فیتى دە رە کى دێنە مە یدا ن و پێکها توون لە خڵتە ى بە عسییە سوودمە ندە کا ن و شا نتە کێنا نى ڕژێمى بە سە رچوو سە رقا ڵى جموجۆڵى بێهودە ن بۆ ڕێگرى لە گە ڕا نە وە ى کە رکوک بۆ با وە شى نیشتما ن ،ئە ما نە ش لە عە رە بە عە فلە قى و هە ندێک لە تورکما نە کە ما لییە کا ن پێک دێن ، سە با رە ت بە عە رە بە ها ووردە کا ن گلە ییا ن لێ نا کرێ و ڕە نگە هە قیشیا ن بێت هە رچییە ک بکە ن چونکە هە موو ئا گا دا رین کا تێک ها تنە نا و کە رکوکە وە نە یا نئە زا نى بە پێڵا وە وە ڕێ بکە ن و تە نا نە ت بە لە پێ کردنى دە رپێش قە ڵس ئە بوون و تە نها و تە نها دیسدا شە یە ک دا یپۆشیبوون ، وە لێ لە وێ دا فێرى ژیا ن بوون ، تا ڵا نیى ما ڵى کوردیا ن پێ حە ڵا ڵ کرا ، زە وییا ن پێ درا ، بۆیا ن کرا بە خا نوو ، لە جێى کرێکا رە کوردە کا ن لە کۆمپا نیا ى نە وت و لە سە ر کا ر دا نرا ن ، زا ڵ بوون بە سە ر کە رکوکییە کا ن ( کورد ) ،دە ستیا ن بە سە ر زە وى و ئا و و گوند و مە ڕ و ما ڵا تى کوردە کا ن دا گرت ، لە دە زگا حکومییە کا ن دا بە رزە پێ هە موو کا رێکیا ن ڕا یى ئە کرا ، لە سە ر پشتى ووشترە وە خرا نە سە ر کوشنى دوا مودێل ترین ئۆتۆمبێل ، لە ژیا نێکى پڕ مە ینە تە وە گوزە را نێکى پا شا یا نە یا ن بۆ فە را هە م کرا ، دوا ڕۆژى ما ڵ و منا ڵیا ن مسۆگە ر کرا و لە وپە ڕى نە ها مە تییە وە با نگهێشت کرا نە سە ر خوا نێکى ئا ما دە و ڕا زا وە و - - - - - - - - هتد ، بێگوما ن ئە ما نە هە مووى بە پێچە وا نە وە بە سە ر کورد دا شکا یە وە ، تە نا نە ت نە ک هوشیا رى ، شە ها مە تى عە شا یرى و دینیشیا ن تێدا نە بوو تا بگە نە ئە و قە نا عە تە ى چى تر بە سە با ئا و و خا ک و موڵکى خە ڵکیى دا گیر نە کە ن ، ئە ما نە ئە و ڕێژە کە مە لە ژیا ن تێنە گە ییشتووە ن کە بە لە دە ست لە پشت دا نى ووڵا تا نى عە رە بى و کە مۆکە یە ک لە وە چە کە ما لیستە کا ن بە پشتیوا نى میتى تورکیا و بە کرێگیرا وى ڕژێمى میلیتا ریستى ئە تا تورک ، کلکیا ن تێکە ڵ کردووە و گوێ قوڵا غ بە ڕە نگا رى جێبە جێ کردنى ما ددە ى 140 ى دە ستورى عێرا ق ئە بنە وە کە مە بە ستى ئا سا یى کردنە وە ى با ر و دۆخى کە رکوک دا ڕێژرا وە کە بە دە نگى ملیۆنە ها کە س چە سپا وە .

هە رچە ندە ئا سا ییە و جێى نیگە را نیما ن نیە کە ( میت – ما ن ) ە کا ن ئە و هە ڵوێستە دە رببڕن ، چونکە ئە وا ن ئیعا ز لە ژە نە ڕا ڵە سە ربا زییە کا نى تورکیا وە ر ئە گرن و ئا مرا زێکن بە دە ستى ئە وا نە وە کە بە خوێنى ڕۆڵە کا نى گە لە کە ما ن لە با کورى کوردستا ن تینوون ، بە ڵا م سە مە رە کە لە وە دا یە کە ئە م بە چکە کە ما لییا نە بە نا وى نە تە وە ى تورکما نە وە ئە ئاخڤن و لە و ڕێگە یە وە ئە یا نە وێت خۆڵ بە چا وى تورکما نە کا نى کە رکوک دا بکە ن و ختوکە ى سۆزى نە تە وا یە تییا ن بدە ن بە مە رجێک هە موو تورکما نە کا نى کوردستا ن ئە کە نە قوربا نى ئا فە رینێکى ئە فسە رێکى تورک ، دێڕ زە ما نێکە کورد تورکما نە کا نى بە برا ى خۆى دا نا وە و ڕۆژێک لە ڕۆژا ن هیچ بە ربە ستێکى نە تە وە یى نە بۆتە ڕێگر لە برا یە تى نێوا نیا ن هە تا بە ژن و ژنخوا زیش ئە گا ت ، ما نگرتنى ( گاووربا غى ) لە شا رى کە رکوک سە لمێنە رى ئە و برا یە تییە ى نێوا ن نە تە وە کا نى ژیا وو ها وشا نى کورد لە کە رکوکە کە چۆن ئا رە قە و خوێنیا ن تێکە ڵ بوون لە بە ڕە نگا ربوونە وە ى ستە مکا را ن لە کۆمپا نیا مۆنۆپۆلە کا نى نە وت لە و شا رە دا ، جا میتما نە کا ن هە ر شتێک کا وێژ بکە نە وە پێچە وا نە کە ى ڕا ستە چونکە ئە وا ن دژن لە گە ڵ ڕا ستى دا بۆیە بە گونا هى ئە زا نن دا ن بە ڕا ستى دا بنێن .

ڕا شکا وا نە مێژوو پێما ن ئە ڵێت : کە رکوک شا رێکى کوردستا نى فرە کوردى نێو نە تە وە ییە ، ئە ستە مە مۆرکى کوردا نە ى ئە و شا رە بە ڕۆبۆتە کا نى ئە تا تورک بشێوێنرێت بە ڵا م ئە وا ن ئە زا نن کە نا توا نن ڕە وڕە وە ى مێژوو ڕا بگرن ئە یا نە وێ هێوا شى بکە نە وە کە ئە مە ش ئە چێتە با زنە ى مە حا ڵە وە و برا یە تى نێوا ن نە تە وە کا نى شا رە کە زۆر لە وە گە ورە ترە کە ئە وا ن بیرى لێ ئە کە نە وە و ئە یا نە وێت بە پیلا ن و پشێوى تێک بشکێنرێت ، هە ر ئە و پیا وا نە ش بوون لە ڕزگا ر کردنى کە رکوک دا حزورى بە ردە وا میا ن هە بوو و ترسنۆکا نە لە نە تە وە ى تورکما ن هە ڵئە گە ڕا نە وە و هێندە تۆخ بوون لە کوردا یە تى ئێمە یا ن کا ڵ کردبۆوە و هە موویا ن بە زە نگنە خۆیا ن ئە نا سا ند ، ئە مە لە سە ردە مى بە عسیش دا هە میشە ئە مە پیشە یا ن بوو بۆیە جێگە ى متما نە نین و نە بوون و نا شبن ، چونکە ژیا نێکى خۆشى پڕ سە رشۆڕییا ن زۆر بە لا وە پیرۆز ترە لە ژیا نێکى سە ربە رزا نە ى پڕ لە جوا مێرى ، ئە وە نیە لە پێنا و فیزە و سە فە ر و ئوتێلە نا یا بە کا ن و مشتێک لیرە ئە یا نە وێ نە تە وە ى تورکما ن بە هە ڵدێر دا ببە ن ؟ !

نزیکە ى 30 ملیۆن کوردى کوردستا نى با کور کە لە ژێر با ڵى ڕە شى دا گیرکا رى تورک دا ئە ژین بە ( تورکە شا خا وییە کا ن ) نا و ئە برێن و سە رکردە ى بزوتنە وە ى ڕزگا ریخوا زى گە لە کە ما ن ( عە بدوڵا ئۆجە لا ن ) لە و بە شە دا گیر کرا وە دا بە پیلا نى نێو دە وڵە تى ئە گرن کە چى فرمێسکى تیمسا حى بۆ تورکما نە کا نى کوردستا ن ئە ڕێژن ، ڕا ستگۆیى ئە تا تورکە کا ن لە کوێ ى ئە م ها وکێشە یە دا جێ ئە کرێتە وە ، بۆیە پێم وا یە ئە مە ڕا ستییە کى حا شا هە ڵنە گرە و برا تورکما نە کا نیش با ش درکیا ن پێ کردووە هە ر لە بە ر ئە وە شە بە زوڕنا ى میتما نە کا ن هە ڵنا پە ڕن ، سە ربا رى ئا بورییە کى دا تە پیو ملیۆنە ها دۆلا ر لە پێنا وى سە رکوتى سە ربا زى بزا ڤى ڕزگا ریخوا زى با کورى کوردستا ن لە لا یە ن ڕژێمى تورکیا وە خە رج ئە کرێت ، هە ر بە وە شە وە نا وە ستن ملیۆنە ها دۆلا ریش تە خشا ن و پە خشا ن ئە کرێت و بۆ کرێگرتە کا نیا ن لە کوردستا ن ڕە وا نە ئە کرێت بە مە بە ستى ئا ژا وە و دووبە رە کى نا نە وە ، دیا رە ئە یا نە وێ بە عسیە کا ن خە جا ڵە ت بکە ن و ئە وە ى ئە وا ن پێیا ن نە کرا ئە نجا مى بدە ن ئە ما ن بیهێننە دى .

گشت لا یە ک ئە زا نین زۆر لە بە ڵگە مێژووییە کا ن ، یە کێک لە وا نە ( قاموس ا لا علام ا لترکی ) سە ردە مى سە ڵتە نە تى عوسما نى کە بە ئیمپڕا تۆریە تى پیا وە نە خۆشە کە لە مێژوودا نا سرا وە ، دا ن پێدا نا نى هە ندێک ڕا ستى مێژوویى ئە و شا رە ى لە خۆ گرتووە ، ئە توا نین بە بە ڵگە بیهێنینە وە بۆ وە ڵا مى مە را مە گڵا وە کا نى نا حە زا نى کورد و کوردستا ن لە پێنا وى ئە وە ى تورکما نێکى مە رد بە هە ڵە نە خزێتە نێو بە ردا شى ئە ڵقە لە گوێکا نى ڕژێمى دژە مرۆیى تورکیا وە ، مە بە ستم ( Turk- Man ) ە کا نە ، لە و بە ڵگە نا مە یە دا بە ئا شکرا و ڕوونى ئە وە دە رئە کە وێت کە کە رکوک شا رێکى کوردستا نى و دا نیشتوا نێکى فرە نە تە وە ى فرە کوردى لە خۆ گرتووە . ئە مە بچووکترین بە ڵگە ى بە رجە ستە ى مێژوویى یە کێک لە دوژمنە هە رە سە رسە ختە کا نى گە لى کوردما نە ، ئیتر ئە بێت میتما نە کا ن بیا نە وێ لە ڕێ ى گە ڕە لا وژە وە چ مە را مێکى پە نها ن حە شا ر بدە ن و بۆچى دە م لە تورکما نى بوونى شا رێکى کوردییە وە ئە ژە نن ؟ ! با شە گریما ن وا یە و ئە وا ن خۆیا ن بە ڕیش سپى نە تە وە ى تورکما ن ئە زا نن و ئە مڕۆ دا کۆکى لە ما فە کا نیا ن ئە کە ن ، ئە دى دوێنێکە لە کوێ بوون ، و لە سە ردە مى ڕژێمى سە دا م دا بۆچى خۆیا ن بە خا وە نى ئە و مە سە لە یە نە ئە کرد ؟ تۆ بڵێ ى دڕندە یى بە عس و دڵفرا وا نى کورد زە مینە سا ز نە بێت بۆیا ن ؟ وا دوێنێ ڕێوى بوون و ئە مڕۆ خۆیا ن لێ کردووین بە ( شێر ) ، با س لە وە نا کە ین شۆڕشیا ن بە رپا بکردا یە و سیا سە تى دژى بە عسیا ن پیا دە بکردا یە بە ڵکو دە بوا یە ئە گە ر بە دە م شا نتە کا ندن و لە ژێر لێویشە وە و بۆ یە کجا ریش بوا یە نە ک دا کۆکییا ن لە نە تە وە ى تورکما ن بکردا یە بە ڵکو ئا ما دە نە بوونا یە حا شا لە لە تورکما ن بوونى خۆیا ن بکە ن ، تە نا نە ت لە بە ر ترسنۆکى سە ردە ما نێک زۆربە یا ن خۆیا ن بە کورد نووسیبوو تا بە جا شى وە ربگیرێن کە چى ئێستا پیا وى نا و ئە نجومە نە سیا سیە کا نن ! ! ! ئە زا نین نە لە شا رێک ، نە لە شا رۆچکە یە ک ، نە لە نا وچە یە ک ، نە لە دە ڤە رێک ، نە لە دێیە ک ، نە لە قۆڵێک ، نە لە گە ڕە کێک ، نە لە کۆڵا نێک و نە لە ما ڵێکیش زا تى نا وهێنا نى تورکما نیا ن نە کردووە لە پێدا هە ڵدا نى سە دا م و ڕژێم و دا ر و دە ستە کە ى بترا زێت ،دە با یە ک مە فرە زە ى چە کدا رى یا خیبووى سیا سە تى دا پڵۆسێنە رى بە عسیا ن دا مە زرا ندا یە و یە کجا رو یە ک تە قە ى خۆشییا ن بە هە وا دا بکردا یە ئا هێکى تیا بوو ، بە ڵا م لە بە ر هە لپە رستى و بێ هە ڵوێستییا ن نووسین لە ئا ستیا ن کۆڵە .

بە هە ر حا ڵ با لە مێژووى دوور بگە ڕێین و بگە ڕێنە وە سە ر دوو بە ڵگە ى سە ردە مێکى نزیکى دوو ما وە ى جیا وا زى دوو دە سە ڵا تى جیا وا زى عێرا ق و با بزا نین وێڕا ى تا وا نکا رى و سیا سە تى ڕە گە زپە رستا نە یا ن چۆن با س لە ڕا ستییە کا ن ئە کرێت لە با رە ى شا رى کە رکوک و نا وچە کا نى دە ور و بە رى ، تا لە ڕا ستى با رى جیۆگرا فى و دیمۆگرا فى ئە و شا رە ئا گا دا ر بین و ئە وسا دۆست و دوژمن سە رپشک بن لە ڕا ڤە کردنى ، و لە م ڕێگە یە وە بتوا نین درۆ و دە لە سە کا نى عە فلە قیزم و کە ما لیزمە کا نیش ڕیسوا تر بکە ین ، بە مە رجێک لە سە ردە مى دوو دە سە ڵا تى بە ڕوا ڵە ت جیا وا زى بە نا وە ڕۆک وە کیە ک لە بە را مبە ر کێشە ى نە تە وا یە تى گە لى کورد بە گشتى و کوردستا نى بوونى شا رى کە رکوک بە تا یبە تى ، ئە و بە ڵگە نا ما نە ها توونە تە بوون کە یە کێکیا ن سە رژمێریى سا ڵى 1957 ە و ئە وى تریشیا ن سا ڵى 1965 ە . و ئا ما ژە بە پێکها تە ى شا رى کە رکوک ئە دە ن .

یە کە م قە زا ى کە رکوک ، 37 گوندى پێوە پە یوە ستە و تە وا وى 25 گوندى کوردنشینن و لە 12 گوندە کە ى تریش دا کورد بە تێکە ڵى لە گە ڵ تورکما ن دا پێکە وە ئە ژین ، بە ڵا م زۆرینە یا ن تورکما ن و کە مینە یا ن کوردن .
دووە م تا زە خورما توو ، 36 گوندى پێًوە پە یوە ستە و 5 گوندى کوردنشینن و 31 گوندیشى بە کە مى کوردى تێدا بڵا و بۆتە وە .
سێیە م قە رە حە سە ن ، 64 گوندى پێوە پە یوە ستە و 60 گوندى بە تە وا وى کورد نشینن و لە 4 گوندە کە ى دیکە ش دا کورد بە کە مى بوونیا ن هە یە .
چوا رە م پردێ ، 34 گوندى پێوە پە یوە ستە و تە وا وى گوندە کا ن کوردنشینن .
پێنجە م شوا ن ، 73 گوندى پێوە پە یوە ستە و بە گشتى کوردنشینن .
شە شە م دوبز ، 48 گوندى پێوە پە یوە ستە و 25 گوندى کورد نشینن و 13 گوندیشى بە ر شا ڵا وى ( تە هجیر ) کە وتوون و ڕاگوێزرا ون .
حە وتە م پێبا ز ، 73 گوندى پێوە پە یوە ستە و 70 گوندى سە رجە م کورد نشینن .
هە شتە م قە رە تە پە ، 77 گوندى پێوە پە یوە ستە و 40 گوندى بە تە وا وى کورد نشینن و 37 گوندە کە ى تریشى کورد و تورکما ن و عە رە ب تێیدا نیشتە جێن .
نۆیە م شێروا نە ، 167 گوندى پێوە پە یوە ستە و 155 گوندى کورد نشینن و لە 12 گوندە کە ى تریش دا وێڕا ى شا ڵا وى ( تە عریب ) پێکها تە ى نا وچە کە گۆڕا نى بنە ڕە تى بە سە ردا نە ها تووە و کوردى بە زۆرى تێدا نیشتە جێیە .
دە یە م چە مچە ما ڵ ، 71 گوندى پێوە پە یوە ستە و سە رجە میا ن کورد نشینن .
یا نزە یە م ئا غجە لە ر ، 61 گوندى پێوە پە یوە ستە و سە رجە میا ن کورد نشینن .
دوا نزە یە م سە نگا و ، 86 گوندى پێوە پە یوە ستە و سە رجە میا ن کورد نشینن .
سیا نزە یە م دا قوق ، 78 گوندى پێوە پە یوە ستە و 25 گوندى کورد نشینن و لە گوندە کا نى تریش دا کورد بە زۆرى نیشتە جێن .
چوا ردە یە م دوزخورما تو ، 91 گوندى پێوە پە یوە ستە و 65 گوندى کورد نشینن و لە 26 گوندە کە ى تریش دا کورد نیشتە جێن .
پا نزە یە م قا درکە رە م ، 92 گوندى پێوە پە یوە ستە و سە رجە میا ن کورد نشینن .
شا نزە یە م حە ویجە ، 140 گوندى پێوە پە یوە ستە و زۆربە یا ن عە رە ب نشینن و کورد و تورکما نیشى بە کە مى تێدا بڵا و بۆتە وە .
حە ڤدە یە م ڕیا ز ، 132 گوندى پێوە پە یوە ستە و هە ما ن پێکها تە ى حە ویجە ى هە یە ، شا یە نى با سە حە ویجە و ڕیا ز دوو نا وچە ن مێژووى ئا وە دا ن کردنە وە یا ن تا زە یە و ئە گە ڕێتە وە بۆ دوا ى دروست بوونى دە وڵە تى عێرا قییە وە و دا نیشتوا نە کە ى لە عە رە بە کا نى نا وچە ى با شور و نا وە ڕا ستى عێرا ق پێک دێن .

لە گە ڵ ئە م بە ڵگە نا ما نە دا پێم با شە هە ندێک ڕا ستى دیکە ش بۆ بە درۆ خستنە وە ى ( Turk-Man ) ە کا نى کە رکوک بخە مە بە رچا و تا بە ئە ندا زە ى بێئا بڕوویى خۆیا ن لە هە مبە رئە و درۆیا نە ى کا وێژى ئە کە نە وە وورد ببنە وە ، بە پێ ى ئە و دوو سە رژمێرییە ى 1957 و 1965 شا رى هە ولێر لە 1213 گوند پێک دێت و 1100 گوندیا ن کورد نشینن و ژما رە یە کى بە رچا وى کوردیش لە 113 گوندە کە ى تردا ن کە چى قە زە مە کا ن قە پ بە هە ولێریش دا ئە کە ن .

هە روە ها بە پێ ى ئە و سە رژمێرییا نە 65% ى دا نیشتوا نى کە رکوک کوردن و 35% ى لە نە تە وە و ئا یین و ئا یینزا دە کا نى ترن ، ئە مە و وێڕ اى سیا سە تى نە ژا دپە رستى تە تریکى عوسما نیە کا ن و تە عریبى دە سە ڵا تدا رە شۆفینیستە عە رە بە یە ک لە دوا ى یە کە کا نى عێرا ق کە کۆى هە موو ئە و نە تە وا نە ى تر کە لە کە رکوک دا نیشتە جێن سێ یە ک و کورد بە تە نها دوو لە سە ر سێ ى پێک ئە هێنێت .

جگە لە وا نە ى با س کرا ون گە ڕە کە بنچینە یى و دێرینە کا نى نا و شا رى کە رکوک لە کورد پێک دێت ( ئا زا دى – ئیسکا ن – ئیما م قا سم – بڵا غ – جووت قا وە – ئا خوڕحوسێن – شۆڕیجە – ڕە حیما وا – تە پە – حە ما م عە لى بە گ – زێویە و بە رتە کیە ) ، هە ندێک گە ڕە کى وە کو ( قە ڵا و تسن و تە یا رە خا نە ش ) کورد و تورکما ن بوون .

لە ها تنە سە ر حوکمى تا قمى بە کر – سە دا م قورسا ییە کى گە ورە خرا یە سە ر کە رکوک و توا نا یە کى ما دى و مە عنە وى لە ڕووى سیا سى و ئا بورى و سە ربا زییە وە هێجگا ر قە بە و ترسنا ک کە وتە گە ڕ تا بنبڕ ئا سە وا رى کوردستا نى و کوردى بوون بە شا رە کە وە نە هێڵن ، کە خۆى لە پیا دە کردنى دڕندا نە ى عە رە با ندنى دا نیشتوا نە کە ى بە هێنا نى عە رە بى نا وە ڕا ست و خوا رووى عێرا ق و دە رکردنى کورد لە شا رە کە دا بە رجە ستە ئە کرد و لە پا شا ن نا ونووس کردنى کورد بە عە رە ب بە نا وى ( تە سحیح قە ومیە ) وە لە سە رژمێرى دا ، ئە مە و جگە لە وە ى بۆ کە مکردنە وە ى ڕێژە ى کورد لە شا رە کە دا هە ستا ن شا رە دێ ى گە ورە ى کوردى لە شا رە کە دا بڕى و خستیە سە ر شا رە کا نى تر ، بۆ نمونە کە لا ر و کفرى و چە مچە ما ڵ و دوزخورما تووى لێ دا بڕى و خستیە سە ر پا رێزگا کا نى تر ( چە مچە ما ڵ و کە لا ر بۆ سە ر سلێما نى ، کفرى بۆ سە ر دیا لە و دوزخورماتوشى خستە سە ر تکریت ) ، لە نا و شا رە کە ش دا خوێندن بە زما نى دا یک نە هێڵڕا ، منا ڵ نا وى کوردى لێ نە ئە نرا ، جل و بە رگى کوردى قە دە غە کرا ، ما ڵ و موڵک نە ئە کرا یە نا ویا نە وە بە س لە سە ر یا ن لا ئە برا ، دا مە زرا ندن زۆر ئە ستە م بوو ، قسە کردن لە دە زگا حکومییە کا ن بە زما نى دا یک یا سا غ بوو بۆ کورد و گە لێک ڕە فتا رى تریش ، با یە خێکى زۆر درا بە ئا وە دا ن کردنە وە ى چە ندین گە ڕە کى ها وچە رخى عە رە ب نشین کە دا نیشتوا نە کە ى هە رگیز کە رکوکیا ن نە بینیبوو ، با جى ئە م هە موو سیا سە تە ڕە گە زپە رستا نە یە ى بە عس 99%ى لە سە ر کورد بوو ئە وا نە شى ئێستا دژا یە تى کورد قسە ئە کە ن هە ر ئە وا نە ش ئا مرا زى جێبە جێ کردنى ئە و سیا سە تە ش بوون .

گریما ن ( Turk-Man ) ە کا ن ئە وە ى ئە یڵێن وا یە بە ڵا م خۆ ئە کرێت وێستە یە ک لە سە ر بنە ما ى شا ر دروست بوون و فرا وا ن بوونى بکرێت ، بێگوما ن شا ر نا وە ندێکى با زرگا نى یا دە ڤە رێکى لە با رە و ژیا نى تێدا ڕە چا و کرا وە بۆیە خە ڵک کۆمە ڵى تێدا ئە کە ن و ئا وە دا نى ئە کە نە وە ، کە وا تە بە رژە وە ندى ئینسا نە کا ن سە رچا وە ى دروست بوون و ئا وە دا ن کردنە وە یە تى ، لە سە رە تا دا وا یە و لە دوا ى ئە وە ش بە هۆى کۆچى خە ڵکا نى چوا ردە ورى و ڕوو تێ کردنى فرا وا نتر ئە بێتە وە ، ئە و ئا وە دا نییا نە ى لە دە ورى شا رى کە رکوکن پێکها تووە لە دە یا ن شا رو شا رۆچکە و نا وچە ى سە ر بە نا وە ندى پا رێزگا ، وە کو : دوبز – پردێ – سە نگا و – کە لا ر – کفرى – پێبا ز – قا درکە رە م – قە رە حە سە ن – خورما توو – چە مچە ما ڵ – قە رە هە نجیر و ڕێدا ر و - - - - - چە ندین نا وچە ى گە ورە ى وە کو سا ڵە یى و شوا ن و شێخ بزێنى و زە نگنە و هە مە وە ند و جە با رى و دا ویە و بنا رگل و جە با رى و زە نگا با د و - - - - - ئە ما نە ش 95% ى دا نیشتوا نە کە ى کوردن و بە زما نى کوردى قسە ئە کە ن ، تۆ بڵێ ى ئە وە ى نا حە زا نى کورد با نگە شە ى بۆ ئە کە ن لە چى یە وە سە رچا وە ى گرتبێت جگە لە ڕق و کینە ى ڕە گە زپە رستا نە ى دا گیرکا را ن و تە ما ع کردنە سە ر سا ما ن و خا کى کوردستا ن ، مێژووش شا هیدە کورد نە توا نیویە تى و نە ویستووشیە تى خا کى گە لا نى دیکە دا گیر بکا ت ، ئە ى با شە ئە بێت پا رێزگا یە کى وە کو کە رکوک ئە م هە موو کوردە ى تێدا بێت و کە وتبێتە سە رووى با شورى کوردستا ن و فە رهە نگ و کلتور و کە لە پور و زما ن و دا ب و نە ریت و ڕۆشنبیرى کوردى بە جوا نى تێدا بە رجە ستە بێت بۆ ببێت بە شا رێکى عە رە بى یا تورکى ؟ ! کە زۆربە ى دا نیشتوا نى مە ڵبە ندى شا رە کە ش بە تە نها زۆرینە ى کورد بوا یە ڕە نگە ئە وسا ڕێ ى تێ بچوا یە ئە گە ر بووترا یە کورد لە فە زا وە لە کە وکە بێکى ترە وە ها توون و نا وجە رگە ى شا رە کە یا ن کۆنترۆڵ کردووە ! یا ئە وە تا ئە وا ن لە فە زا ى خا ریجییە وە بە یا رمە تى عوسما نییە کا ن کۆچى بە کۆمە ڵیا ن کردووە و لە سە نتە رى شا رە کە دا کۆبوونە تە وە و ئا وە دا نیا ن کردۆتە وە و کورد لە دە ور و بە رە وە پە لا ما رى شا رە کە یا ن دا وە و لێیا نى زە وت کردووە ! ! !

کوردستا نى بوونى کە رکوک ئە گە ر بە بۆچوون و لێکدا نە وە و پێ دا گرتنى کوردیش نە سە لمێنرێت ئە وا نە خشە ى کوردستا نى گە ورە ى سە ردە مى سە ڵتە نە تى ئیمپڕا تۆریە تى پیا وە نە خۆشە کە بە جوا نى ئە یسە لمێنێ کە کە رکوکى وە کو شا رێکى کوردستا نى بە یە کێک لە ویلا یە تە کا نى خۆى نە خشە کێشا وە ، کە ئە مە ش وە کو بە ڵگە نا مە یە کى مێژوویى بە رجە ستە هیچ جێگا ى مشت و مڕ نیە ، جا ئە گە ر کە رکوک پا رچە یە ک بێت لە هە نا وى کوردستا ن نە نگى یە سا زشى لە سە ر بکە ین ، کە سا زشیشى لە سە ر نە کرێت ئە وا ئە بێت دوژمنە کا نى دڵنیا بکە ینە وە کە لە سە ر کە رکوک بە رز کردنە وە ى دروشمە کۆنە کە ى شۆڕش (( یا ن کوردستا ن یا ن نە ما ن )) بە زیندوێتى ئە هێڵینەوە و بە کردە وە لە پێنا وى دا تێئە کۆشین .

کا تێک دڕندە ترین سیستمى حوکمڕا نى سە ر ڕووى زە مین نە یتوا نى پا رچە یە ک لە جگە رى نیشتما نما ن دا ببڕێت ئێستا ش ئە و هە وڵە نە زۆکە لە با وە شى خا وە نە کا نیا ن دا لە با ر ئە برێت ئە گە ر با جە کە شى هە رچە ندە گە ورە بێت ، جا هە ر سە رکردە و سە رکردا یە تییە کى سیا سى کوردیش چا وپۆشى لە مە بکا ت خیا نە تى مە زنى نیشتما نى نە تە وە یى لە گە لە کە ى ئە کا ت ، عێرا قێک لە چا و مێژوودا دوێنى َ پێکە وە نرا بێت لە پێنا وى بە رژە وە ندى ئیمپریا لیزمى جیها نى ، عێرا قى بوونى کە رکوکى سە لمێنرا و بە بە شێک لە کوردستا نى گە ورە لە مێژوودا و بە زۆر لکێنرا و بە دە وڵە تێکى دا گیرکا رە وە بە تا یبە تى لە لا یە ن ( Turk-Man ) ە کا نە وە دژە لە گە ڵ بە رژە وە ندى برا تورکما نە ڕە سە نە کا نى شا رى کە رکوک و هیچى تێدا بە دى نا کرێت جگە لە بە جێ هێنا نى سیا سە تى دە رە کى ، ئە گە ر خە یا ڵ خیا نە تم لێ نە کا ت لە سا ڵانى هە شتا کا ن لە پێشوا زى سە ردا نى وە زیرى دە رە وە ى تورکیا بۆ عێرا ق چە ند برا یە کى تورکما ن بە پە تى بە عس خنکێنرا ن ، ئە وا نە ى ئێستا خۆ بە ڕیش سپى تورکما ن دا ئە نێن نە خۆ یا ن و نە ئا غا کا نیا ن بچووکترین نا ڕە زا یە تییا ن نە نوا ند .

کورد هێندە ستە مى لێ کرا وە ئێستا دوژمن بە ستە مە ، بۆیە ئە بێت ڕۆڵە کا نى تورکما ن دڵنیا ببنە وە لە ژێر سا یە ى کورد دا دووچا رى ستە م نا بنە وە ، ئە مڕۆ ئە ڵقە لە گوێکا نى ستە مکا را ن مە بە ستیا نە ستە مە کا نى سە ر تورکما نە کا ن دووبا رە بێتە وە بۆیە هە وڵە کا نیا ن وە گە ڕ ئە خە ن کۆسپ لە سە ر گێڕا نە وە ى کە رکوک دروست بکە ن بۆ با وە شى نیشتما ن چونکە لە و ڕێگە یە وە نە بێت دوکا نە کا نیا ن ئیفلا س ئە کا ت .

hewarash1@yahoo.com