٢٥\٣\٢٠١٧

كێشە لە دنیابینیماندایە یا دنیابینیمان لە كێشەدایە.

ئەرسەلان مەحمود  

كێشەی ئێمە لەهەمبەر واژەی " هاوڵاتی " لەدنیا بینیدایە، یا دنیا بینیمانە بەرامبەر بەوەها چەمكێك دوای دوو دەیەو نیوو لەحوكمڕانێتی خۆجێیدا لەكێشەدایە، ئەمە ئەو پرس و پرسیارە جەوهەری و گرینگەیە درەنگ و زوو، دەبێت‌ لەخۆماندا وەك تاك، لەخۆماندا وەك جڤات، لەدنیا بینیماندا وەك هزرو ڕەنگدانەوە لەواقیعدا، وڵامەكەی بدۆزینەوەو، بەمانای بكەینەوە.

دیارە هەر میللەتێك لەژێر ستەمكاریدا ژیا بێت، تەنانەت ئەو گەلانەی دوای ئەوەی رزگاریشیان دەبێت لەژێر ستەمكاریدا، هاوڵاتیبوون بەمانا مۆڕاڵ و مەدەنییەكەی وەك ئەوەی هەیەو دەبێت هەبێت لەواقیعدا، بەهۆی ناهۆشمەندی و ستەمەوە، ون و تەموومژاوییە، كەواتا كێشەی ئێمە بەدیاریكراوی هەتا ئێستایش وەك گەلێكی بەحساب دەرباز بووی ژێر باری ستەمكاری، لەدنیا بینیەكەدایە. با ئەمە ڕونتر بكەینەوە.

لەدەوڵەتدارێتی ستەمكاری و، زۆرێك لەدیموكراتیەكانیشدا، هاوڵاتی‌ ئەو كەسەیە نیشتەجێی ئەم وڵاتەو، رەگەزنامەی ئەو وڵاتەی هەیە، ئەم پێناسەیە لەزۆر شوێن و جێدا، لەزۆر وڵات و ژینگەی سیاسیدا، سەبارەت بە هاوڵاتی وەك تاك كۆتایی دێت. بەڵام ئایا ئەمە مانا ڕاستەقینەكەی هاوڵاتیبوونە؟ بەڵام ئایا ئەوكاتەی دەسەڵاتێك لەستەمكارییەوە بەهەر هۆیەك بووە دەگۆڕدرێت و دەبێت بەدەسەلات و دەوڵەتێكی دامەزراوەیی، ئەندامانی ئەو كۆمەڵگەیە واتا ئەوانەی پێشتر وەك ‘هاوڵاتی‌ بەمانا ستەمكارییەكەی ناسراو بوون، راستەخۆ دەگوازرێنەوە بۆ "هاوڵاتی‌" بەمانا مەدەنی و دیموكراسیەكەی؟ بێگومان نەخێر، چونكە ئەندامانی كۆمەڵگە بەهەردو بارەكەدا، ڕاستە ئەمانە هەڵگری ڕەگەزنامەی ئەو وڵاتەن، بەڵام هەرگیز مەرجنیە هەمووان بەزەرورەت لەڕوی واتاییەوە هاوڵاتی كارابن.

هاوڵاتی كارا، ئەو تاك و كەسە چالاكەیە، تێكەڵە لەگەڵ تخوب و پرۆسەی سیاسیدا، واتا بەشداری سیاسییە، ڕۆڵ دەبینێت، دەكارێت، هۆشەمەندە سەبارەت بەمەسەلە گرنگەكان و شێوازی بەڕێوەچونیان و كاریگەرییان لەسەر ژیان و بەرژەوەندی و، ویستەكانی خەڵك، ئەم جۆرە لەهاوڵاتی دەتوانێت ببێتە خاوەنی بڕیاری سیاسی و، ببێتە بەشێك لەپرۆسەی دیموكراسی و بونیاتنانی سیستەمێكی دیموكراسی راستەقینەیش تا تیایدا سەرچاوەی فەرمانڕەوایی بگەڕێتەوە بۆ هاوڵاتی وەك یەكە پێكهێنەرە بنەڕەتیە ڕاستەقینە جڤاتیەكە، ئەكید لەسایەی دیموكراسیەتی راستەقینەدا، كەسە هەڵبژێردراوەكان بەهیچ شێوەیەك ناتوانن دەستەڵاتی پێبەخشراویان بەشێوەی نایاسایی بەكاربهێنن، چونكە بەسیستەمێكی تۆكمەی یاسایی بنەماگرتووەو، هەڵبژێردراوەكان بەر پرسیار دەكات، ئەمە هەم لەبەردەم ئەو سیستەمە یاساییەداو هەم دواجاریش لەبەردەم هاوڵاتیاندا.

بەڵام هاوڵاتی ناكارا، واتا ئەو تاكانەی تەنها لەڕیگەی هەڵگرتنی رەگەزنامەی وڵاتێكەوە ناوی هاوڵاتیان لێدەنرێت، ناتوانن ببنە بەشێك لەپرۆسەی سیاسی، بەو پێیەش ناتوانن دەنگ و، ویستی خۆیان لەپرۆسەی سیاسیدا دەربخەن و لەدواجاریشدا وەك ژێدەری كۆتایی بڕیاردان بەكاری بهێنن، چونكە دیموكراسیەت تەنها لەپرۆسەی دەنگدانی ناكارادا پەنگ ناخواتەوەو، هیچ كاتێك هەبوونی مافی دەنگدان، بەمانای ئەوە نایە بوونی ئەمانە كاریگەرە لەسەر پرۆسەی دیموكراسیەت و فەرمانڕەوایی.

ئەوەی راستەقینەیە ئەوەیە: هاوڵاتی ناكارا، تەنها ئەو دەنگە كەم بایەخ و، بێ‌ واتاو ڕواڵەتیانەن ڕوكاری پرۆسەی سیاسییان پێجوان دەكرێت، جێبەجێكاری ئەو ڕاسپاردە خەڵەتێنەرەیەن، دیموكراسیەت تەنها لەهەڵبژاردندا دەبیننەوە، هەر بۆیە كەسانی هەڵبژێردراو یاخود پارتە سیاسیەكان، تەنها و تەنها لەكاتی هەڵبژاردنەكاندا، بایەخ بەدەنگدەران دەدەن و سەرجەمی پرۆسەی پڕوپاگەندە كردنەكانی هەڵبژاردنیان ئاراستە دەكەن، لەبەر ئەوەی لەوەتێگەیشتوون"هاوڵاتی ناكارا" تەنها لەو كاتەدا بایەخ دەدات بەمەسەلەكان و دەنگیشی لەتەنها ژمارەیەك زیاتر هیچ بەهایەكی تری نیەو، ناتوانێت پرۆسەی سیاسی گەشە پێبداو بگۆڕێت.

هاوڵاتی ڕاستەقینە، دەنگدانی وشیارانە، واتە ئەو دەنگەی تاكەكەسێك پاش ئاگاداربوونی لەبەشی هەرە زۆری ئەو مەسەلانەی پەیوەندیان بەو هەڵبژارندنەوە هەیە دەیدات، دەتوانێت كار بكاتە سەر پرۆسەی سیاسی. ئەو كاریگەریەش هەر خێرا لەو پرۆسەیەدا دەردەكەوێت، چونكە دەنگبۆدراوی پارتە سیاسیەكان و كەسە هەڵبژێردراوەكان بۆیان ئاشكرا دەبێت چەندو لەبەرچی دەنگیان لەدەستداوەو گروپ و كەسانی دیكە شوێنیان گرتونەتەوە.

گرینگیدان بەو مەسەلە گرنگانەی پەیوەندیان بەمافە بنەڕەتییەكانی هاوڵاتی و هاوڵاتیبوونەوە هەیە، خاڵی هەرە بنەڕەتیە لەدامەزراندنی سیستەمێكی كارادا، تا تیایدا فەرمانڕەوایەتی بەشێوەیەكی راستەقینە بگەڕێتەوە بۆ خەڵك. كورد گەر بیەوێ‌ لەو دەرگیرییە نا هاوسەنگ و بێ‌ مۆڕاڵە نەجاتی بێت، دەبێت لەسەر ئاستەكانی تاك، كار لەسەر بەماناكردنی هاوڵاتیبوونی بكاو، مافەكانی بەیاساو لەدەستوردا، بچەسپێنێت، ئەگەر نا، وەك هەمیشە بێ‌بەهاتر لەهەڵبژاردن، خودی دەنگدەر خۆی دەبێت.
 

ماڵپه‌ڕی ئه‌رسه‌لان مه‌حمود