٣\٥\٢٠٢٥

کۆبەندی چەند بابەتێک لەسەر قەڵادزێ.

ئەرسەلان مەحمود      

قەڵادزێ، پارادایمێک لە مێژووی خۆڕاگریدا.

قەڵادزێ تەنها ناوچەیەکی جوگرافی نییە، بەڵکو نموونەیەکی دەگمەنە لە خۆڕاگری و بەرەنگاربوونەوە. شارێکە کە دەتوانین بە پارادایمێکی مێژوویی دابنێین بۆ لێکۆڵینەوە لە پەیوەندی نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگە. قەڵادزێ خاکێکە کە خەڵکەکەی لە ١٩٧٤بە خوێنی خۆیان ئاویاندا، بەڵێنێکە لە ١٩٨٢بردیانە سەر، پرسیارکەی سەفەرێکە زۆرەملێ، لە ١٩٨٩ەوە ناگاتەوە بەخۆی.

نەخێر، قەڵادزێ و قەزای پشدەر، ئەو کاغەزە کۆنە نین کە حکومەتی ئێستای عیراق لەسەر مێزی چاوەڕوانی ئاوەدانی و قەرەبوو کردنەوە، بێوڵام جێیهێشتووە، نا هەرگیز ئەو جەستە بێگیان و بێزمانەش نییە کە حکومەتی هەرێم ئەسپاردەی قەدەری کردوە. ئەم شارە هێشتا خوێن لە زامە قووڵەکانی دەتکێ، بەپێی ئەم کیسەڵی ئاوەدانی و بە لاملەی ئەو بەرازی ئاوڕدانەوەیە، وڵامەکان ناگەنە گوێچکەی.

"بەعس ئەم شارەی وێرانکرد، چاوەکانی حکومەتی ئێستای عیراقیش ئەم وێرانەیە نابینێت" - ئەمە قسەی "هەرمان"ـە، گەنجێکی ٢٥ ساڵ، کە زانکۆی تەواو کردووە و ئێستا لە کافێیەکی بچووکی ناو شاردا، خەونەکانی دەخنکێنێت. لە تەنیشتیەوە، "ڕۆڤان"ی ٢٣ ساڵە، بە پێکەنینێکی تاڵەوە دەڵێت: "حکومەتی هەرێم؟ نا هێشتا خەوی خەفڵەتی جیکاری و حیزبۆکراتی بەرینەداوە".

ئەمڕۆ قەڵادزێ، دەبوو نیشانەیەک بێت بۆ گەشەپێدانی کولتووری و ئابووری هەرێم - عیراق، کەچی دوای سێ دەیە لە خۆییبوون و دەیانسال لە فیدڕاڵی، هێشتا لە ژێر سێبەری وێرانەیی و نەبوونی بودجە و بێپلانی ستراتیژیدا دەناڵێنێت. قەڵادزێ لە نێوان پێناسەی مێژوویی و واقیعی ئێستایدا دەژی، شارێک کە لە هەناویدا دەیەها پرسیاری بێوەڵام هەڵیگرتووە و دەکوڵێت.

سەیرەکە لەوەدایە کە ناوچەیەک بە مێژوویەکی درەوشاوەی خەبات و قوربانیدان، لە پلانی گەشەپێدانی نیشتمانیدا فەرامۆش کراوە. ئەمەش بۆ چەندین هۆکار دەگەڕێتەوە، لەوانە: نەبوونی دیدگەی ستراتیژی لە لایەن هەردوو حکومەتەوە، کەموکوڕی لە پەیکەری دامەزراوەیی و قەیرانی پێناسە.

ئەوەی بییەوێ دەتوانێ لەوە تێبگات کە ئەم گەنجانە و خەڵکی شارەکە پێویستیان بە حکومەتێکە کە نەک تەنها خزمەتگوزار، بەڵکو پلانێکی ڕوونی بۆ ئێستا و داهاتوو هەبێت. بەغدا دەبێت قەرەبووی زیانلێکەوتووەکانی بکاتەوە، ژێرخانەی مۆدێرنی تێدا دروست بکات و قەڵادزێ بکاتە بەشێک لەسیاسەتی گەشەپێدانی عیراق. حکومەتی هەرێم دەبێت قەڵادزێ بکاتە ناوەندێک بۆ وەبەرهێنان و کولتووری فرەڕەهەند.

قەڵادزێ پێویستی بە پلانێکی ژێرخانی تەکاملی، گەشەپێدانی سەرمایەی مرۆیی، مۆدێلی بەڕێوەبردنی هاوچەرخ و قەرەبووکردنەوەی مێژوویی هەیە. ئەم شارە دەتوانێت ببێتە مۆدێلێک بۆ فێربوون و گەشەپێدانی کۆمەڵگە، بەڵام تەنها ئەوکاتە ئەمە ڕوودەدات کە دیدگەی حکومڕانی بگۆڕدرێت و سیستەمێکی بەرپرسیار دابمەزرێت.

پرسیارەکانی قەڵادزێ ئاڵۆز نین: تەنها وەڵامێکیان دەوێت، وەڵامێک کە شایستەی خوێنی ١٩٧٤ و هیوای ١٩٨٢ و قوربانیدانی ١٩٨٩ بێت.
 

بۆردومانی قەڵادزێ و دۆخی پشدەر لە پەرسپێکتیڤی ژیوپۆلەتیکی هاوچەرخدا.

دیالەکتیکی بێدەنگی: تاوان، لێبوردن و پرسیاری بەرپرسیارێتی.

لە بنەمادا، دەبێ ئێمە تێبگەین کە ئەو بێدەنگییەی بەرامبەر بە ڕووداوی بۆردومانی قەڵادزێ لە ساڵی ١٩٧٤ و ڕاگواستنی زۆرەملێی قەزای پشدەر لە ساڵی ١٩٨٩ هەیە، تەنها بەرهەمی هەڵکەوت یان نەزانین نییە، بەڵکو نموونەیەکی ڕوونی ئەوەیە کە چۆن سیستەمی ئیمپریالیزمی جیهانی مامەڵە لەگەڵ ئەو تاوانانە دەکات کە لە ڕێگەی هاوپەیمانەکانییەوە ئەنجام دەدرێن. داتا دەقیقەکان ڕاستی ئەم قسەیە دەسەلمێنن: لە بۆردومانی قەڵادزێدا ١٦٣ هاووڵاتی شەهید بوون کە ٩ـیان خوێندکاری زانکۆ بوون و نزیکەی ٣٠٠ کەسیش برینداربوون. لە ساڵی ١٩٨٩دا، سەدام حسێن بە فەرمانێکی کۆماری ژمارە ١٦٠، قەزای پشدەری بە "ناوچەی قەدەغەکراو" ناساند و خەڵکی ٢٣٧ گوندی ڕاگواست و زیاتر لە ٧٠،٠٠٠ کەس دوورخرانەوە لە ماڵ و زێدی خۆیان.

لێرەدا ئاڕاستەیەکی پێچەوانەی سەیر هەیە: عیراقی دوای-سەدام، کە گوایە وڵاتێکی دیموکراتی و فیدراڵە، وەک بنەمایەک بۆ شەرعییەتی خۆی، پشت بەستراوە بە گێڕانەوەی چیرۆکی "ئازادکردن" لە دەسەڵاتی دیکتاتۆری بەعس. کەچی هەمان سیستەمی سیاسی نوێ، بە ئەنقەست و بە پلانی سیستەماتیک، لە ئاست تاوانە گەورەکانی دژی کورد بێدەنگە و هێشتان خۆی لە بەرپرسیارێتی ئاوەدانکردنەوەی دێهات و شارە وێرانکراوەکان و قەرەبووکردنەوەی قوربانییەکان دەدزێتەوە. بودجەی تەرخانکراو بۆ ئاوەدانکردنەوەی قەڵادزێ و قەزای پشدەر لە ساڵی ٢٠٢٣دا تەنها ٤% ی پێداویستییە ڕاستەقینەکان بووە، بەپێی لێکۆڵینەوەی سەنتەری توێژینەوەی ستراتیژی کوردستان.

لە سەرشانۆی نێودەوڵەتیشدا ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، میدیای ڕۆژاوایی و زلهێزەکان بەشێوەیەکی گشتی ئەم جینۆسایدە لۆکاڵیزە دەکەن و وەک پرسێکی ناوخۆیی دەبینن. ئەمە لە کاتێکدایە ئەو فڕۆکانەی بە بۆمبای ناپاڵمی قەدەغەکراوی نێودەوڵەتی قەڵادزێیان بۆردومان کرد، بەرهەمی ڕووسیا و هاوپەیمانی جیهانی بوون کە لە جەمسەرگیری ساردی سەردەمی شەڕی سارد پشتگیرییان لە دیکتاتۆری عیراق دەکرد. بۆمبی ناپاڵمی بەکارهاتوو لەم هێرشەدا لە ڕێگەی کۆمپانیای "دیفێنس داینامیکس" لە بەریتانیاوە بۆ عیراق هەناردە کرابوو، کە لە دادگا نێودەوڵەتییەکاندا هیچ کات نەبۆتە جێگەی مشتومڕ و لێپرسینەوە.

قەزای پشدەر: لە پەراوێزخراوی ڕووتەوە بۆ "ناوچەی قەدەغەکراو".

ئەوەی سەبارەت بە ڕاگواستنی زۆرەملێی پشدەر لە ساڵی ١٩٨٩ ڕوویدا، تەنها پڕۆسەیەکی ساکاری ڕاگواستنی دانیشتوان نەبوو. لە سیستەمێکی ژیوپۆلیتیکی قووڵتردا، ئەمە هەوڵێک بوو بۆ سڕینەوەی "خودی جوگرافی" و مێژوویی ناوچەیەک و گۆڕینی بۆ "زۆنێکی قەدەغەکراو" کە تێیدا بوون یان نەبوونی مرۆڤ پرسێکی سەربازی-ئەمنی بێت، نەک پرسێکی کۆمەڵگەیی یان مرۆیی. ئەم پرۆسەیە هاوشێوەی ئەو ستراتیژییە سەربازییانە بوو کە لە بۆسنیا-هێرزەگۆڤینا لە ساڵانی ١٩٩٠ بەکارهاتن، کە تێیدا ناوچەی "پاکسازی ئیتنی" کرا و نزیکەی ٢.٢ ملیۆن کەس ڕاگوێزران، یان سیاسەتەکانی ئیسرائیل بەرامبەر بە فەلەستینییەکان لە ناوچەکانی وەک غەززە. ئەم پرۆسەیە لە زمانی یاسای نێودەوڵەتیدا بە "فۆرجبلە ترانسفەر ئۆف پۆپولاتۆن" ناسراوە و بەپێی دادگای نێودەوڵەتی تاوانەکان (ئجج)، وەک تاوانی دژی مرۆڤایەتی ناسراوە.

لە هەموو ئەمانەدا پرسیارێکی سەرەکی هەیە: چ هێزێک یان چ لۆژیکێکی پشت پەردە، لە شەرعیەتدان بە کۆمەڵکوژکردنی شارێکی وەک قەڵادزێ و پاشان بە فەرمی لێسەندنەوەی مافی ژیان لە قەزایەکی گەورەی وەک پشدەر، لە کاردایە؟ ئایا ئەمە تەنها کەیسێکی تایبەتی مێژوویی کوردە، یان هەر نموونەیەکە لە دینامیکی گشتگیری چەوساندنەوەی نەتەوە بێدەوڵەتەکان؟ توێژینەوەکانی دکتۆر جۆیس بلاو لە زانکۆی کۆڵۆمبیا (٢٠١٨) نیشانیدەدا کە سیاسەتی ڕاگواستن و قەدەغەکردنی ناوچەکان، پاترۆنێکی دووبارەیە کە دەوڵەتە ئەندامەکانی ئەنجومەنی ئاسایش بێدەنگی لێدەکەن کاتێک هاوپەیمانەکانیان پەیڕەوی دەکەن، بەڵام بە تووندی سزای دەوڵەتەکانی دەرەوەی بازنەی خۆیان دەدەن ئەگەر هەمان کردەوە ئەنجام بدەن.

سیمایەکی نوێ لە میکانیزمی دەسەڵاتی نیولیبرالیزم: دوای ٥١ ساڵ لە بۆردومانی قەڵادزێ.

سیاسەتی نیولیبرالیستی ٣٠-٤٠ ساڵی ڕابردوو، کە لەگەڵ ڕووخانی سۆڤیەت و لاوازبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوکات بووە، شێوازێکی نوێی بەخشیوە بە میکانیزمی چەوساندنەوە. ئێستا، زیاتر لە ٥١ ساڵ دوای بۆردومانی قەڵادزێ، دینامیکی جەنگ و چەوساندنەوەی نەتەوە بێدەوڵەتەکان ڕووبەڕووی گۆڕانێکی بنەڕەتی بووەتەوە. ئەگەر جاران کۆمەڵکوژی شارێکی وەک قەڵادزێ بە فۆرمێک لە زەبروزەنگی ڕاستەوخۆی سەربازی ئەنجام دەدرا، لە ئەمڕۆدا میکانیزمی چەوساندنەوە فرە-ڕەهەندترە. ئێستا، زیاتر لە جاران، هاوکێشەی ئابووری، سەرمایەی جیهانی و سیاسەتی بازاڕی ئازاد، هێزێکی بچووکی وەک کوردستان ناچار دەکەن چاو لە مافەکانی خۆی بپۆشێت، تەنانەت ئەو مافە سەرەتاییانەش کە پەیوەندیان بە قەرەبووکردنەوەی قوربانیانی هەردوو کارەساتی بۆردومانی قەڵادزێ و ڕاگواستنی زۆرەملێی قەزای پشدەرەوە هەیە.

بەپێی لێکۆڵینەوەی د.کەریم یەلدز (٢٠٢١)، کاریگەرییە دەروونی و کۆمەڵایەتییەکانی ئەم کارەساتانە تا ئێستاش لە نەوەی دووەم و سێیەمی ئەو خێزانانەدا دەبینرێن کە ڕووبەڕووی ڕاگواستن بوونەتەوە. نیشانەکانی تراومای نەوێتی (ئنتەرگەنەراتۆنال ترائوما) وەک ئاستی بەرزی تێستی خەمۆکی و دڵەڕاوکێ، ڕێژەی بەرزی بێکاری و دابڕان لە کۆمەڵگە، لە ناو کۆمەڵگەی قوربانیانی قەڵادزێ و پشدەردا بە ڕوونی بەدی دەکرێن. بۆ نموونە، لە سیستەمی سیاسی ئێستای عیراقدا، بودجەی پێویست بۆ ئاوەدانکردنەوەی ناوچە کاولکراوەکانی کوردستان، بەشێک نییە لە گفتوگۆی ئابووری ئاسایی نێوان هەرێم و بەغدا. بەڵکو، ئاوەدانکردنەوە ناڕاستەوخۆ کراوەتە کارتی گوشار: ئەگەر حکومەتی هەرێم لە پرسێکی سیاسی دیاریکراودا کەمێک لە بەغدا لای دا، هەنگاوەکانی ئاوەدانکردنەوە کەمتر دەبنەوە. لە ڕاپۆرتی نێودەوڵەتی مافی ئاوەدانکردنەوەی ناوچە جینۆساید کراوەکان (ئجرد ٢٠٢٣)، عیراق لە ڕیزبەندی "وڵاتانی خاوەن ستانداردی نزم" لە پرسی ئاوەدانکردنەوەی ناوچە جینۆسایدکراوەکان داندراوە.

یادەوەری وەک شێوازێکی بەرخۆدان: قەڵادزێ و پشدەر لە زاکیرەی کۆمەڵگەی کوردیدا.

پرسی یادەوەری، یان وەک فەیلەسووفی فەڕەنسی پۆل ڕیکۆر دەڵێت "سیاسەتی یادەوەری"، چەمکێکی سەرەکییە لە مامەڵەی ئێمە لەگەڵ تراژیدیا مرۆییەکاندا. لە کۆمەڵگەی کوردیدا، زیندووڕاگرتنی یادی بۆردومانی قەڵادزێ و ڕاگواستنی زۆرەملێی قەزای پشدەر تەنها ئەرکێکی مێژوویی یان کولتووری نییە، بەڵکو شێوازێکی بەرخۆدانە لە دژی ئەو سیستەمە جیهانییەی کە هەوڵی سڕینەوەی ئەم کارەساتانەیداوە لە زاکیرەی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی. لەم ڕووەوە، یادکردنەوەی ٥١ ساڵەی بۆردومانی قەڵادزێ، زیاتر لە یادێکی خۆجێی و ناوچەیی، دەبێت ببێتە بەشێک لە گفتوگۆی کوردستانی و جیهانی دەربارەی بەرپرسیارێتی ئەخلاقی میللەتان و حکومەتەکان لە ئاست مێژووی ڕابردوویان و چارەسەرکردنی ئەو زوڵمانەی کە لە ڕابردوودا، بە ناوی مۆدێرنەکردن، ئەمنییەت، یان هەر بیانوویەکی تر ئەنجامدراون.

دەرەنجام: بەرەو گۆڕێنەوەی گوتاری بێدەنگی بە دیالۆگی بەرپرسیارێتی.

بێدەنگی جیهان، میدیای نێودەوڵەتی و کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لە ئاست مەرگەساتەکانی قەڵادزێ و ڕاگواستنی زۆرەملێی قەزای پشدەر، بەشێکە لە گوتارێکی گشتی بەرفراوانتر کە تێیدا ژیانی گرووپە نادیارەکان - بەتایبەتی لە جیهانی سێیەم - نرخێکی کەم و ئامادەبوونێکی هەژاری هەیە لە میدیا و گوتاری سیاسیدا. ئەرکی بیریاران، نووسەران و کەسایەتییە فیکرییەکانی ئەمڕۆ ئەوەیە کە ئەم گوتارە بێدەنگە بگۆڕن بۆ دیالۆگێکی چالاک و ئەو مەساحە فیکرییە بەرفراوان بکەن کە تێیدا "ئەوی تر" (تهە ئۆتهەر) - وەک خەڵکی قەڵادزێ و پشدەر - هەم وەک بابەتی باس و هەم وەک بەشداری گفتوگۆ سەرهەڵبدەن.

وەک نیتشە دەڵێت: "چیرۆکی گەلێک یان نەتەوەیەک دەبێت بەشێوەیەک بنووسرێتەوە کە خودی گەلەکە خۆی خوێنەری چیرۆکەکە بێت، نەک تەنها بابەتی چیرۆکەکە". ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە یادەوەری کارەساتی قەڵادزێ و قەزای پشدەر دەبێت بە شێوازێک بێت کە خەڵکی کورد خۆیان نەک تەنها وەک قوربانی، بەڵکو وەک بکەرێکی چالاک (ئاجتڤە ئاگەنت) لە شرۆڤەکردن و تێگەیشتن لە تراژیدیا مرۆییەکانی خۆیان بەشدار بن.
 

قەڵادزێ لە تراژیدیاوە بەرەو وەبەرهێنانی یادەوەری.

لە قووڵایی مێژووی کوردستاندا، قەڵادزێ و قەزای پشدەر وەک ئاوێنەیەکن کە هەم ئازارەکان و هەم خەونەکانی گەلێک دەردەخەن. یادەکانی ٢٤ی نیسانی ١٩٧٤، کاتێک بۆردومانی قەڵادزێ ژمارەیەک خوێندکار و هاوڵاتی شەهید کرد، یان ڕاپەڕینەکانی هەشتاکان کە خۆڕاگریی گەلی کوردی پیشاندا، سەرەنجام ڕاگواستنی زۆرەملێی ٢٦ی حوزەیرانی ١٩٨٩ کە خەڵکی شارەکە بەرەو کۆمەڵگە زۆرەملێیەکانی خەبات و بازیان ڕاگوێزرا، هەموویان وەک خاڵە سەرەکییەکانی مێژوویەکی پڕ لە تراژیدیا لەسەر شانەکانی ئەم ناوچەیە دانراون. بەڵام لە نێو ئەم ئازارەدا، پرسیارێکی فەلسەفی سەرهەڵدەدا: چۆن دەتوانین ئەم یادەوەرییانە لە چێوەی تراژیدیاوە بگوازینەوە بۆ سەرچاوەیەکی وەبەرهێنان بۆ داهاتوویەکی گەشتر؟

تراژیدیا وەک بناغەی ناسنامە.

فەلسەفەی مێژوو، لە نیچەوە تا هایدگەر، پێمان دەڵێت کە تراژیدیا تەنها کۆمەڵێک رووداوی دڵتەزێن نییە، بەڵکو بناغەیەکە بۆ دروستکردنی ناسنامەی کۆمەڵایەتی. بۆردومانی قەڵادزێ لە ١٩٧٤، کە زانکۆی سلێمانی کە ئەوکاتە بۆ ئەو شارە گوازرابوویەوە، کردە ئامانج، نەک تەنها ژمارەیەک قوربانی بەجێهێشت، بەڵکو وەک هێمایەک بۆ سەرکوتکردنی گەنجانی کورد لە مێژوودا تۆمارکرا. بەهەمان شێوە، ڕاپەڕینەکانی هەشتاکان، کە قەڵادزێ یەکەم شار بوو لە ١٩٨٢ کە دژ بە دەسەڵاتی بەعس سەرهەڵدابێت، خۆڕاگرییەکی بەکۆمەڵی پیشاندا کە لە نێو دڵی هەر کوردێکدا زیندوویە. ئەم رووداوانە، بەپێی فیکەری فەلسەفی، نەک تەنها ئازارن، بەڵکو هێزێکن کە کۆمەڵگەیەک بە یەکەوە دەبەستنەوە.

ڕاگواستنی قەڵادزێ و پشدەر لە ١٩٨٩، کە بە تەقەمەنی تنت خانوو، قوتابخانە و مزگەوتەکان وێرانکران و ناوچەکە بە "خاکی قەدەغەکراو" ناوبرا، کلیلێکی ترە لەم تراژیدیایە. ئەم کردارە، کە لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە ئەنجامدرا، هەوڵێک بوو بۆ لەناوبردنی ناسنامەی کەلتووری و مێژوویی ئەم ناوچەیە. بەڵام، وەک ئەوەی ژان پۆل سارتەر دەربارەی خۆڕاگری دەیوت، "ئەوەی دەسەڵات ناتوانێت بیکوژێت، هەرگیز نامرێت." قەڵادزێ، سەرەڕای هەموو ئەم ئازارانە، وەک سەرچاوەیەکی هێز بۆ کورد ماوەتەوە.

وەبەرهێنان لە یادەوەرییەکان.

ئەگەر تراژیدیا بناغەی ناسنامەیە، ئەوا یادەوەرییەکان دەتوانن وەک سەرمایەیەکی کۆمەڵایەتی و کەلتووری بەکاربهێندرێن. لە فەلسەفەی نوێدا، تێزەکانی والتەر بنیامین سەبارەت بە مێژوو پێمان دەڵێن کە یادەوەرییەکان نەک تەنها بۆ گریان، بەڵکو بۆ بنیاتنانی داهاتوویەک کە دادپەروەرییەکی زیاتر لەخۆبگرێت، بەکاربهێندرێن. قەڵادزێ، کە لە مێژوودا وەک ناوەندێکی کەلتووری و سیاسی گرنگییەکی زۆری هەبووە، دەتوانێت ئەم یادەوەرییانە بکاتە هێزێک بۆ پێشکەوتن. بۆ نموونە، بۆردومانی ١٩٧٤ دەتوانرێ وەک دەرفەت بۆ پەروەردەی نەوەی نوێ بەکاربهێندرێت. دامەزراندنی مۆزەخانەیەک یان ناوەندێکی کەلتووری کە ئەم رووداوە تۆماربکات، نەک تەنها یادەوەرییەکان زیندوو دەکات، بەڵکو هۆشیاریی مێژوویی لە نێو گەنجاندا پەرەپێدەدات. هەروەها، ڕاپەڕینەکانی هەشتاکان، کە قەڵادزێ وەک سەرمەشقی خۆڕاگری پیشاندا، دەتوانرێت ببێتە هێمایەک بۆ هاندانی گفتوگۆی کۆمەڵایەتی لەسەر مافەکانی مرۆڤ و دیموکراسی. لە کاتێکدا ڕاگواستنی ١٩٨٩، کە هەوڵێک بوو بۆ لەناوبردنی ناسنامەی کورد، دەتوانرێت وەک دەرفەتێک بۆ بنیاتنانی کۆمەڵگەی بەهێز بەکاربهێندرێ لە رێگەی وەبەرهێنان لە ئاوەدانکردنەوەی شارەکە و پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری و کۆمەڵایەتی. ئەمە سەلماندنی ئەوەیە کە هەوڵی سڕینەوەی ناسنامەیەک نەک تەنها سەرکەوتوو نەبووە، بەڵکو بووەتە هۆی بەهێزتربوونی ئەو ناسنامەیە.

هاوسەنگی نێوان ئازار و هیوا.

فەلسەفەی کەیەرکگارد پێمان دەڵێت کە ژیان لە نێوان دڵەراکە و هیوادا بەردەوامە. قەڵادزێ، کە لە مێژوودا هەم ئازاری بەخۆوە بینیوە و هەم خەبات، شوێنێکی ئایدیاڵە بۆ جێبەجێکردنی ئەم هاوسەنگییە. ئەگەر یادەوەرییەکان تەنها لە چوارچێوەی ئازاردا بهێندرێنەوە، کۆمەڵگە لە نێو چەقبەستنێکدا دەمێنێتەوە. بەڵام ئەگەر ئەم یادەوەرییانە ببنە سەرچاوەیەک بۆ هاندان و پێشکەوتن، ئەوا دەتوانن کۆمەڵگەیەک بەرەو داهاتوویەکی گەشتر ببەن. بۆ نموونە، وڵاتانی وەک رواندا، کە کۆمەڵکوژییەکی مەزن لە مێژوویاندا تۆمارکردووە، توانیویانە یادەوەرییەکان بکەنە هێزێک بۆ ئاشتەوایی و پێشکەوتن. قەڵادزێش دەتوانێت لەم شێوازە کەڵک وەربگرێت. بە دامەزراندنی فیستیڤاڵە کەلتوورییەکان کە یادەوەرییەکان بە شێوەیەکی ئیجابی بەرجەستە دەکەن، یان بە پەرەپێدانی ژێرخانی گەشتیاری لەسەر بنەمای شوێنە مێژووییەکانی وەک قەڵای قەڵادزێ، ئەم شارە دەتوانێت ببێتە ناوەندێکی کەلتووری و ئابووری. لەم پەیوەندییەدا، مێژووی شارەکان و خەڵکەکانیان تەنها بەشێک نین لە ڕابردوو، بەڵکو پردێکن بەرەو داهاتوو. ئەزموونەکانی قەڵادزێ لە ڕابردوودا دەتوانن ببنە دەرسی بەنرخ بۆ نەوەکانی ئێستا و داهاتوو و هاوکات ببنە سەرچاوەیەک بۆ سەرمایەگوزاری لە پڕۆژەکانی گەشەپێدان.

پێشنیارەکان بۆ داهاتوو.

بۆ ئەوەی قەڵادزێ و یادەکانی لە تراژیدیاوە بگوازرێنەوە بۆ وەبەرهێنان، چەند پێشنیارێک دەکرێت کە دەتوانن وەک چوارچێوەیەک بۆ هەنگاوی کرداری بەکاربهێنرێن: دامەزراندنی ناوەندە کەلتوورییەکان/ دروستکردنی مۆزەخانە یان ناوەندێکی کەلتووری کە مێژووی قەڵادزێ تۆماربکات و گەنجان لەسەر ئەم یادەوەرییانە پەروەردە بکات. ئەم ناوەندانە دەتوانن ببنە شوێنێک بۆ کۆبوونەوەی کەسایەتییە کەلتووری و فیکرییەکان و زانکۆییەکان، بۆ باسکردن و شیکردنەوەی مێژووی ناوچەکە لە چوارچێوەیەکی زانستی و ئەکادیمیدا. یان پەرەپێدانی گەشتیاری مێژوویی/ وەبەرهێنان لە شوێنە مێژووییەکانی قەڵادزێ یان مەزارگەی فەقێ ئەحمەدی دارەشمانە بۆ کێش کردنی گەشتیاری. ئەم جۆرە گەشتیارییە کەلتوورییە دەتوانێت هەم لە ڕووی ئابوورییەوە سوودی هەبێت، هەم یارمەتیدەر بێت بۆ ناساندنی مێژووی ناوچەکە بە جیهانی دەرەوە، کە ئەمە خۆی لە خۆیدا دەبێتە هۆی بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری جیهانی دەربارەی کارەساتەکانی ڕابردوو.

هەروەها گفتوگۆی کۆمەڵایەتی/ بەکارهێنانی یادەکانی وەک ٢٤ی نیسان و ٢٦ی حوزەیران بۆ دروستکردنی پلاتفۆرمێک کە گفتوگۆ لەسەر دادپەروەری و مافەکانی مرۆڤ هاندەدات. ئەم گفتوگۆیانە دەتوانن لە ڕێگەی وۆرکشۆپ، سیمینار و کۆنفڕانسەکان ئەنجام بدرێن و هاوکات دەرفەتی ئەوە بڕەخسێنن کە کۆمەڵگە بەشێوەیەکی تەندروست مامەڵە لەگەڵ ڕابردوو بکات و ببێتە پردێک بۆ داهاتوو. یەکێکی تر پەرەپێدانی ئابووری ناوخۆییە/ هاندانی وەبەرهێنان لە ژێرخانی شارەکە لە بواری کشتوکاڵ و پیشەسازیی بچووک، بۆ بەهێزکردنی کۆمەڵگە. ئەم پەرەپێدانە ئابوورییە دەتوانێت بە شێوەیەک بێت کە ڕەنگدانەوەی ناسنامەی کەلتووری و مێژوویی ناوچەکە بێت. بۆ نموونە، پەرەپێدانی پیشەسازی دەستی و بەرهەمە کەلتوورییەکان دەتوانێ هەم سەرچاوەی داهات بێت، هەم پارێزگاری لە کەلتوور و میراتی مێژوویی بکات.

پوختە.

قەڵادزێ، کە لە مێژوودا هەم ئازاری دیتیوە و هەم خەباتی کردووە، لە نێوان تراژیدیا و وەبەرهێناندا وەستاوە. ئەم یادەوەرییانە، کە لە بۆردومانی ١٩٧٤ەوە تا ڕاگواستنی ١٩٨٩ درێژدەبێتەوە، نەک تەنها کۆمەڵێک رووداوی دڵتەزێنن، بەڵکو سەرچاوەیەکن بۆ بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی بەهێزتر. وەک ئەوەی فەیلەسووفی فەرەنسی پل ریکۆر دەیوت، "یادەوەری لەسەر شانی خەباتەوە گەشەدەکات." ئەرکی ئێمەیە کە ئەم یادەوەرییانە بکەینە هێزێک بۆ دروستکردنی داهاتوویەکی گەشتر بۆ قەڵادزێ و تەواوی کوردستان. تەنها لە ڕێگەی مامەڵەکردنی تەندروست لەگەڵ ئەم یادەوەرییانەدا دەتوانین هەنگاوێکی گەورە بەرەو پێشەوە بنێین و لە خولگەی ئازار و چەقبەستن دەربچین. ئەم پڕۆسەیە پێویستی بە بەشداری هەمەلایەنەی کۆمەڵگە، دامەزراوەکان و دەسەڵاتە، بۆ ئەوەی لە کۆتاییدا ئەو پردە دروست بکرێت کە لە ڕابردووەوە بەرەو داهاتوویەکی گەشتر دەڕوات. پرسیارەکە ئەوەیە: ئایا ئامادەین ئەم خەونە بکەینە واقیع؟ یان وەک هەمیشە دەخوڵێینەوە لە تراژیدیاو کۆبوونەوەی جەماوەری و ڕشتنی فرمێسک.
 

بەرپرسیارێتی فەرامۆشکراو.

ئەرکی زانکۆکانی سلێمانی و ڕاپەڕین لە پاراستنی یادەوەری قەڵادزێدا.

لە قووڵاییی تێگەیشتنی پەیوەندیی نێوان ئەکادیمیا و بیرەوەریی کۆمەڵایەتی، دەبێت دان بەوەدا بنێین کە زانکۆ تەنها دامەزراوەیەک نییە بۆ فێرکردن، بەڵکو ناوەندێکە بۆ بەرهەمهێنانی مەعریفە، ڕاڤەی ئایدیۆلۆژی و بیرەوەری کۆمەڵایەتی. ٢٤ی نیسانی ١٩٧٤، ئاسمانی ئارامی قەڵادزێ دەبێتە شانۆی تەقینەوە و مەرگ. فڕۆکەکانی حکومەتی بەعس شارێک بۆردومان دەکەن کە گرنگی تەنها لەوەدا نییە شارێکی کوردنشینە، بەڵکو لەوەدایە کە بووەتە ناوەندێک بۆ خوێندنی باڵا. ئەو بۆمبارانە نەک هەر هێرشێک بوو بۆ سەر جەستەی خەڵک، بەڵکو هەوڵێکبوو بۆ کوشتنی ڕۆحی ڕۆشنگەری و پەروەردەیی لە ناوچەکەدا.

ڕەهەندی جیۆپۆلەتیکی: هێرش بۆ سەر ناوەندی بەرخۆدانی فیکری.

بۆردومانی قەڵادزێ نموونەیەکی ڕوونە لەسیاسەتی دەسەڵاتی ناوەندی بەرامبەر پەراوێز. لە مێژووی هاوچەرخدا، دەبینین کە زانکۆکان هەمیشە ئامانجی سەرەکی دەسەڵاتە سەرکوتکارەکان بوون. لە ڤیەتنام "١٩٦٥-١٩٧٠" هێرشی ئەمریکا بۆ سەر زانکۆکان بەشێکی دانەبڕاو بوو لە ستراتیژی "ئازاردانی مەعنەوی". لە گواتیمالا،"١٩٨٠" حکومەتی دیکتاتۆری زانکۆی سانکارلۆسی کردە ئامانج بۆ لێدانی جووڵانەوەی خوێندکاری. لە کەمبۆدیا، ڕژێمی پۆل پۆت ئەکادیمییەکانی کردە ئامانج وەک هەوڵێک بۆ سڕینەوەی هەر چەشنە بیرکردنەوەیەکی ئەڵتەرناتیڤ.

لە ڕوانگەی جیۆپۆلەتیکییەوە، بۆردومانی قەڵادزێ بەشێک بوو لە هەوڵی ڕژێمێک بۆ سڕینەوەی "ناوەندی بەرخۆدانی فیکری" کە زانکۆ دەیخوڵقێنێت. ئەمە ستراتیژێکی تاقیکراوە لە لایەن زۆربەی ڕژێمە تۆتالیتێرەکانەوە. دەسەڵاتەکان باش دەزانن کە زانکۆکان نەک تەنها شوێنی فێربوونن، بەڵکو ناوەندی گۆڕینی هاوکێشەی هێزیشن لەڕێگەی تێگەیشتن و زانیارییەوە. کاتێک بەعس قەڵادزێی کردە ئامانج، لە ڕاستیدا پەیامێکی ڕوونیدا: ئەوەی دەیەوێ ببێتە خاوەنی مەعریفەی سەربەخۆ سزا دەدرێت.

ڕەهەندی کۆمەڵناسی: بیرەوەری کۆمەڵایەتی و ناسنامەی نەتەوەیی.

ئەگەر بە تیۆری "بیرەوەری کۆمەڵایەتی"ی سۆسیۆلۆژیستی فەڕەنسی موریس هالبواکس شیکاری بۆردومانەکە بکەین، دەردەکەوێت کە کارەساتی قەڵادزێ بەشێکی گرنگی بیرەوەری کۆمەڵایەتی کوردە. هالبواکس ڕوونی دەکاتەوە کە بیرەوەری کۆمەڵایەتی سەرچاوەیەکی سەرەکییە بۆ پێکهێنانی ناسنامەی کۆمەڵایەتی. بێدەنگی دامەزراوە ئەکادیمییەکان بەرامبەر بە بۆمبارانی قەڵادزێ نیشانەی "بیرەوەریی هەڵبژێردراو"ـە کە تێیدا دەسەڵات بڕیار دەدا کام ڕووداو دەبێتە بەشێک لە گێڕانەوەی فەرمی و کامە نا. هالبواکس دەڵێ "هەر بیرەوەرییەک کۆمەڵایەتییە، بەڵام هەموو کۆمەڵایەتییەک بیرەوەری نییە." ئەمە لێرەدا واتای ئەوەیە کە ڕووداوی قەڵادزێ لە بیرەوەریی تاکەکەسیی ئەو کەسانەدا ماوەتەوە کە بوون بە شاهیدی ڕووداوەکە، بەڵام نەیتوانیوە ببێتە بەشێک لە "بیرەوەری دامەزراوەیی" کە لەڕێگەی دامەزراوە ئەکادیمییەکانەوە بەرهەم دەهێنرێتەوە. ئەم دابڕانە لە نێوان یادەوەری کۆمەڵایەتی و دامەزراوەییدا مەترسی بۆ سەر بەردەوامی بیرەوەری قەڵادزێ دروست دەکات.

ڕەهەندی فەلسەفی: مێژوو وەک دەسەڵات.

لە ڕوانگەی فەلسەفەی مێژووەوە، بێدەنگی بەرامبەر بە ڕووداوی قەڵادزێ دەخزێتە ناو چەمکی "مێژووی یەکلاکەرەوە" کە فوکۆ باسی لێوە دەکات. بەپێی بۆچوونی میشێل فوکۆ، مێژوو نەک هەر تۆمارکردنی ڕووداوەکانە، بەڵکو پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەیە بە دەسەڵاتەوە. فوکۆ پێی وایە: "ئەوانەی مێژوو دەنووسنەوە، دەسەڵاتیان بەسەر داهاتوودا هەیە." ئەمەش ڕوون دەکاتەوە بۆچی دامەزراوەکان، لە بێباکیدا بڕیار دەدەن کام ڕووداو ببێتە بەشێک لەمێژووی فەرمی و کامە نا. بێدەنگی ئەکادیمیاکان بەرامبەر بە ڕووداوی قەڵادزێ، پەیوەندی بە گوتارێکی بێموبالاتی باڵادەستەوە هەیە کە دەسەڵات دیاری دەکات چ شتێک بایەخی مێژوویی هەیە. ئەوەی تیایدا سەرنجڕاکێشە ئەوەیە کە هەتا لە سەردەمی ئازادی و خۆبەڕێوەبەریشدا، دامەزراوە ئەکادیمییەکان نەیانتوانیوە خۆیان لەم گوتارە باڵادەستە ڕزگار بکەن، وەک بڵێی ئەوە بەشێکە لە میراتێکی کۆلۆنیالی فەرهەنگی کە بەردەوام دووبارە بەرهەم دەهێنرێتەوە.

کاریگەری نادیار: ئەوەی دەژمێردرێت و ئەوەی نەدیترێت.

ئەگەر بۆردومانی قەڵادزێ لەگەڵ ڕووداوی هاوشێوە لە جیهاندا بەراورد بکەین، دەردەکەوێت چەند نموونەی دیار هەن کە بوونەتە سیمبولی بەرخۆدان و یادەوەریی نەتەوەیی. بۆردومانی گێرنیکا (١٩٣٧) لە ئیسپانیا بەهۆی تابلۆکەی پیکاسۆوە کە بووە سیمبولی دڕندەیی فاشیزم و ناویلکەیی جەنگ. بۆردومانی دریسدن (١٩٤٥) بووە هاندەری چەندین بەرهەمی ئەدەبی و هونەری و ئێستا سەنتەرێکی گەورەی لێکۆڵینەوەی لەسەرە. قەتڵوعامی مایدانەک (١٩٨٩) بووەتە بەشێکی سەرەکی لە بەرنامەی خوێندنی چین. بەڵام بۆردومانی قەڵادزێ بووەتە نموونەیەک لە "یادەوەریی سڕدراوە". پرسیاری گرنگ ئەوەیە: لە کاتێکدا لە ئۆکرانیا زانکۆی کییەڤ سەنتەرێکی تایبەتی هەیە بۆ توێژینەوە لە داگیرکردنی سۆڤیەت، ئایا هەرێمی کوردستان و زانکۆکانی "سلێمانی و ڕاپەڕین" لە کوێی ئەم پرس و کەیسەیەی قەڵادزێدان؟ ئایا هیچ سەنتەرێکی لەو چەشنەیان هەیە؟

سەرنجڕاکێشە کە لە زەمەنی سەرکوتکاریدا، یادەوەریی ڕووداوێکی وەک بۆردومانی قەڵادزێ بە نهێنی و بە شێوەی نافەرمی دەپارێزرا، بەڵام لە زەمەنی ئازادی و خۆبەڕێوەبەریدا، هەمان یادەوەری کەوتووەتە بەر مەترسی لەبیرچوونەوە. ئەمە ئەو پارادۆکسەیە کە پێی دەگوترێت "بێدەنگی ئازادی" - کاتێک ئازادی بەدەست دێت، بەڵام بیرەوەریی ئەو ڕێگەیەی گەیشتن بە ئازادی لەبیر دەکرێت.

بەراوردی سیستەماتیک: کارکردنی دامەزراوە ئەکادیمییەکان لەسەر تراژیدیا مێژووییەکان.

نموونەی کارکردنی دامەزراوە ئەکادیمییەکان لەسەر تراژیدیا مێژووییەکان لە جیهاندا زۆرن و بەرچاون. یەکێک لەوانە زانکۆی بەلگرادە کە سەرەڕای فشاری بەردەوام، توانیویەتی بەشێکی گرنگ تەرخان بکات بۆ توێژینەوە لەسەر گەلکوژی سرێبرێنیتسا، لەڕێگەی سەنتەری لێکۆڵینەوەی مافی مرۆڤ و گەلکوژی. ئەم زانکۆیە بەرنامەی تایبەتی ماستەر بۆ خوێندنی پرۆسیسی تراوما لە بالکان و پشتگیری لە پێشانگە و کۆنفرانسی ساڵانە دەکات. ئەم دەستپێشخەریانە تەنانەت کاتێک دژی گێڕانەوەی فەرمی حکومەتی سربیا بوون، بەردەوام بوون. پرۆفیسۆر ساندرا ناتالی، بەرپرسی سەنتەرەکە، لە وتووێژێکدا گوتی: "زانکۆکان دەبێ ویژدانی کۆمەڵگە بن، نەک تیۆرسێن و داردەستی نا پراکتیکی."

نموونەیەکی دیکە زانکۆی ڕواندایە کە پاش گەلکوژییەکەی ١٩٩٤، نەک هەر دەستپێشخەری کرد لە دۆکۆمێنتکردنی گەلکوژییەکە، بەڵکو بووە ناوەندێکی سەرەکی بۆ پڕۆسەی ئاشتەوایی. ئەم زانکۆیە سێ سەنتەری جیاوازی هەیە بۆ لێکۆڵینەوە لە گەلکوژی و بەشێک لە خوێندنی بنەڕەتی هەموو خوێندکارێک، خوێندنەوەی مێژووی گەلکوژییەکەیە. هەروەها ساڵانە ٢٠-٢٥ بڵاوکراوەی ئەکادیمی لەسەر گەلکوژی و کاریگەرییەکانی بڵاو دەکاتەوە. بەراوردکاری لەنێوان ئەم دوو نموونە و حاڵەتی زانکۆکانی سلێمانی و ڕاپەڕین، نیشان دەدات کە ئەرکی ئەکادیمی تەنها فێرکردن نییە، بەڵکو بەشداریکردنە لە دروستکردنی بیرەوەری کۆمەڵایەتی. پرسیار ئەوەیە: بۆچی زانکۆکانی کوردستان خۆیان دەبینن وەک پۆنتیۆس پیلاتە - دەستیان دەشۆن لە مێژووی خۆیان؟

دەروازەی چارەسەر: پێشنیارە بنیاتنەرەکان بۆ زانکۆکان.

زانکۆی سلێمانی و ڕاپەڕین دەتوانن بە هاوبەشی سەنتەرێک دابمەزرێنن کە تایبەتبێت بە توێژینەوە لەسەر بۆردومانی قەڵادزێ. ئەم سەنتەرە دەکرێت چەند ئەرکێکی هەبێت، لەوانە: کۆکردنەوەی زانیاری و شایەتحاڵی، دیجیتاڵکردنی بەڵگەنامەکان، دروستکردنی باڵەخانەی یادەوەری، ڕێکخستنی پێشانگەی بەردەوام و پاراستنی ئەرشیفی سەردەمی ڕووداوەکە. تەنانەت زانکۆکانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات دوای ڕزگاربوون لە یەکێتی سۆڤیەت، بەپەلە دەستیاندایە کۆکردنەوەی بەڵگەنامەکانی سەردەمی سۆڤیەت، بەر لەوەی لەناوبچن. سەنتەری ئەرشیفی سۆڤیەتی لە زانکۆی پراگ ئێستا دەوڵەمەندترین سەرچاوەیە بۆ توێژینەوە لە مێژووی باڵادەستی سۆڤیەت بەسەر چیکۆسلۆڤاکیادا. هەروەها زانکۆکان دەتوانن ڕووداوی بۆردومانی قەڵادزێ بکەن بە بابەتی سەرەکی توێژینەوە لە چەندین دیسیپلیندا: بەشی مێژوو دەتوانێت گرنگی سیاسی و مێژوویی ڕووداوەکە توێژینەوەی لەسەر بکات، بەشی کۆمەڵناسی دەتوانێت کاریگەری ڕووداوەکە لەسەر پێکهاتەی کۆمەڵایەتی ناوچەکە شیبکاتەوە، بەشی ئەدەب دەتوانێ کاریگەری بۆردومانەکە لەسەر ئەدەبی کوردی لێکبداتەوە، بەشی یاسا دەتوانێت شیکردنەوەی ڕووداوەکە لە ڕووی یاسای مرۆیی نێودەوڵەتییەوە بکات، بەشی دەروونناسی دەتوانێت کاریگەری ڕووداوەکە لەسەر تراومای کۆمەڵایەتی و تاکەکەسی بخاتەڕوو. ئەمە دروستکردنی "گێڕانەوەی تەواوکارە" کە تێیدا هەر دیسیپلینێک ڕەهەندێکی ڕووداوەکە ڕوون دەکاتەوە.

زانکۆکان دەتوانن هەوڵی جیهانیکردنی کەیسی قەڵادزێ بدەن لەڕێگەی وەرگێڕانی بەڵگەنامەکان بۆ زمانی ئینگلیزی و زمانەکانی دیکە، بانگهێشتی توێژەری نێودەوڵەتی بۆ لێکۆڵینەوە لە ڕووداوەکە، ئەنجامدانی کۆنفرانسی نێودەوڵەتی ساڵانە و هانی خوێندکاران بۆ بەراوردکاری لەگەڵ ڕووداوی هاوشێوە لە جیهاندا. ئەمە دەتوانێ ببێتە هۆی گۆڕینی کەیسی قەڵادزێ لە ڕووداوێکی ناوخۆییەوە بۆ نموونەیەکی جیهانی لە پێشێلکاری مافی مرۆڤ.

دەرەنجام: بەرپرسیارێتی ئەکادیمی لە پاراستنی یادەوەریدا

مەسەلەی یادکردنەوەی بۆردومانی قەڵادزێ تەنها پرسێکی مێژوویی نییە، بەڵکو پرسێکی ئەکادیمی و کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئەخلاقیشە. زانکۆکانی سلێمانی و ڕاپەڕین نەک هەر دەرفەتیان هەیە، بەڵکو ئەرکیان لەسەر شانە کە هەڵگری بیرە.وەری کۆمەڵایەتی، بەڵگەکاری مێژوو، پرسیارکاری هۆکارەکان و پارێزەری ڕەهەندی مرۆیی تراژیدیاکە بن. وەک ئیدوارد سەعید دەڵێت: "ئێمە ناتوانین مێژوو دروست بکەین، بەڵام ئەگەر پشتگوێی بخەین، مێژوو دەمانخنکێنێت." ئەگەر زانکۆکان ئەرکی خۆیان لە بەرامبەر یادەوەری مێژووییدا بەجێ نەهێنن، کێ ماوە بیبەخشێتەوە بە نەوەکانی داهاتوو؟ کاتێک دەڵێین ڕۆژی ٢٤-٤ "ڕۆژی شەهیدی زانکۆ"یە، ئایا تەنها دەستەواژەیەکی بێ ناوەڕۆکە، یان بەڵێنێکە بۆ پاراستنی ئەو کەلەپوورەی کە ئەمڕۆ سەربەستی ئەکادیمیمان بەنرخی خوێنی ئەو شەهیدانە پێ بەخشراوە؟
 

لە هێرۆشیما و ناگازاکییەوە تا قەڵادزێ.

ویستی کورد بۆ مانەوە بەهێزترە لە هەموو چەکەکان.

مێژوو لە ئازاری قوربانییەکانیدا دەنووسرێتەوە. کاتێک ناوی هێرۆشیما و ناگازاکی دێ، خەیاڵمان بەرەو ئەو ساتە تاریکە دەڕوات کە تیایدا تەکنەلۆژیای مرۆیی - کە لە پێناو پێشکەوتندا داهێنرابوو - بووە ئامرازی لەناوبردنی ژیان. ئێستا دەمەوێت ناوێکی دیکە بە یادەوەری مرۆڤایەتی بسپێرم: قەڵادزێ. لە گۆشەیەکی کەمتر ناسراوی جیهاندا، لە ٢٤ی نیسانی ١٩٧٤، هەمان لۆژیکی مەرگهێنەر خۆی دووبارە کردەوە، بەڵام ئەمجارە لەژێر ناوێکی دیکە: "پاراستنی سەروەری دەوڵەت."

ژێر ئاسمانێکی داخراو: دینامیکی توندوتیژی دەوڵەت.

لە ژێر ئەو ئاسمانە شینەی کە دواتر بە دووکەڵی ناپاڵم تاریک بوو، قەڵادزێ ژیانێکی ئاسایی دەژیا. شارێک لە نێوان دوو زێدا، کە لە مێژوودا وەک قەڵایەک بۆ پاراستنی کولتوور و ناسنامەی کوردی بەرگریی کردبوو. بەیانی ٢٤ی نیسانی ١٩٧٤، کاتژمێر ٩:٤٥، دوو فڕۆکەی سۆخۆی رووسی سەر بە سوپای عیراق بۆمبی ناپاڵمیان بەسەر قوتابخانەکان، نەخۆشخانە، خوێندگەی کچان و شوێنی حەوانەوەی خوێندکارانی زانکۆی سلێمانی (کە بۆ قەڵادزێ گواسترابووەوە) بارراند.

ئەوەی ڕوویدا ئاکامی ئەو ستراتیژیەتە سەربازی-سیاسیە بوو کە دەوڵەتی عیراق و دەیان دەوڵەتی دیکە لە مێژووی نوێدا پەیڕەویان کردووە: بەکارهێنانی توندوتیژی بێسنوور دژی ئەو نەتەوە و کەمایەتیانەی کە بە "هەڕەشە" دادەنرێن. کوشتنی ١٣٤ کەس و بریندارکردنی ١٥٢ی دیکە - کە زۆرینەیان ژن، منداڵ و بەساڵاچوو بوون - تەنها ژمارە نین، بەڵکو نیشانەی نایەکسانییەکی قووڵە لە پەیوەندی نێوان دەوڵەت و ئەو کۆمەڵگەیانەی کە دەیەوێت کۆنترۆڵیان بکات.

ئەم دینامیکە توندوتیژە بەرئەنجامی هەمان لۆژیکە: دەسەڵاتێک کە بۆ پارێزگاری لە خۆی، هەموو سنوورەکانی ئەخلاقی و یاسایی دەبەزێنێ. لە هێرۆشیما و ناگازاکی، ئەمریکا بە پاساوی "کورت کردنەوەی جەنگ و ڕزگارکردنی ژیانی سەربازەکانی خۆی" چەکی ئەتۆمی بەکارهێنا. لە قەڵادزێ، ڕژێمی بەعس بە پاساوی "بەرگری لە یەکپارچەیی خاکی عیراق" بۆمبی ناپاڵمی بەکارهێنا. هەردوو پاساوەکە یەک بنەمای فەلسەفییان هەیە: گیانی مرۆڤەکان یەکسان نین؛ ژیانی هەندێک گرووپ کەمتر بەهادارە.

زانکۆی لەناوبراو: توندوتیژی مەعریفی وەک ستراتیژیەتی کۆلۆنیالی.

لە قەڵادزێ، هەڵبژاردنی ئامانجەکان مانایەکی قووڵی هەبوو. کاتێک فڕۆکەکان یەکەمجار زانکۆی سلێمانیعـیان لە قەڵادزێ کردە ئامانج، پەیامەکە ڕوون بوو: ئامانجی سەرەکی مەعریفە و زانستە. لێرەدا، وەک لە هەموو سیستەمە کۆلۆنیالییەکاندا، دەسەڵات هەوڵدەدات مۆنۆپۆلی بەرهەمهێنان و بڵاوکردنەوەی زانیاری بکات. کاتێک کورد سیستەمی پەروەردەی خۆیان دروست دەکەن، چ بە زمانی کوردی بێت یان بە ناوەرۆکێک کە ناسنامەی نەتەوەیی بەهێز دەکات، وەک هەڕەشەیەکی ستراتیژی دەبینرێت. ئەم توندوتیژییە مەعریفییە بنەمایەکی تیۆری تۆکمەی هەیە کە تیۆریستە پۆست-کۆلۆنیالیستەکان، بە تایبەت نگوگی وا ثیۆنگۆ، بە وردی ڕوونیان کردۆتەوە. بەپێی ئەم تیۆرانە، سەرکوتی کۆلۆنیالی چەند قۆناغێک دەگرێتەوە: یەکەم، سەرکوتی فیزیکی گرووپەکە؛ دووەم، سەرکوتی کولتووری و زمانەکەی؛ سێیەم، سەرکوتی مێژوو و یادەوەرییەکانی. لە قەڵادزێ، ئەم سێ قۆناغە پێکەوە گرێدران کاتێک ناپاڵم بەشەکانی زانکۆ، قوتابخانە و گەڕەکەکانی سووتاند.

لێرەدا پێویستە بپرسین: بۆچی زانکۆیەکی بچووک لە شارێکی دوورەدەست ئەوەندە مەترسیدار بوو بۆ دەوڵەتێکی بەهێزی وەک عیراقی ئەوکات؟ وەڵامەکە ڕوونە: مەترسییەکە لە توانای زانکۆ بۆ بەرهەمهێنانی هزری سەربەخۆ و ڕەخنەگر بوو. نگوگی وا ثیۆنگۆ بەڕوونی ئەم خاڵە دەرخستووە: "کاتێک گرووپێکی ژێردەست دەستدەکات بە بەرهەمهێنانی زانست و مەعریفە بە زمان و چێوەی خۆی، ڕێگەیەکی بێگەڕانەوە بەرەو ڕزگاربوون دەکاتەوە."

ناسنامە لەژێر هەڕەشەدا: پرۆسەی ناونانەوە وەک بەرگری.

شەڕی ناسنامە لە قەڵادزێ بەشێوەیەکی سیمبولیک لە ناوەکەیدا دەردەکەوێت. قەڵادزێ، کە لە دەورانی عوسمانیدا نەتوانرا بکرێت بە "حەمیدیە" (هێما بۆ سوڵتان عەبدولحەمید)، نموونەیەکی بەرچاوە لە بەرگری کولتووری. ئەمە خاڵێکی گرنگە کە فەیلەسووفی ئەڵمانی وولتەر بێنیامین لە تێزەکانی مێژوودا ئاماژەی پێدەکات: "ناونانی شوێنەکان یەکەمین جەنگی بەرگری لە دژی داگیرکاریە." ساڵی ١٩٨٩، کاتێک رژێمی بەعس هەڵمەتی "دووبارە رێکخستنەوەی ناوچەکان"ی ڕاگەیاند و قەڵادزێی بە تنت تەقاندەوە و خەڵکەکەی بۆ کۆمەڵگە زۆرەملێیەکانی بازیان و خەبات ڕاگواستن، یەکەمین هەنگاوی سڕینەوەی شار لە مێژوودا هەڵگیرا. مزگەوتەکان، قوتابخانەکان، خانووەکان و بازاڕەکان - کە بەڵگەی فیزیکی شارستانیەت و مێژووی قەڵادزێ بوون - وێران کران. ئەمە دیسان هەمان ستراتیژیەت بوو کە کۆلۆنیالیزم هەمیشە بەکاریهێناوە: سڕینەوەی بەڵگەکانی بوونی کولتوورێک تا لەناوبردنی جەستەیی خەڵکەکەش ئاسانتر بکات.

بەڵام وەک ئەدوارد سەعید دەڵێت: "ناسنامە تەنها لە نێو زمان، کولتوور و مێژوودا بوونی هەیە، نەک لە جەستەی فیزیکی مرۆڤەکان و خاکدا." بۆیە دوای ڕاگواستنی قەڵادزێ، تەنانەت لە کەمپەکانی بازیان و خەباتیشدا، خەڵکەکە بەردەوام بوون لە ناساندنی خۆیان وەک "قەڵادزێیی." یان "پشدەری" ئەم خۆڕاگرییە سیمبولیکە دەریدەخا هەرچەندە دەوڵەت دەتوانێت جەستەکان ڕابگوێزێت، بەڵام ناتوانێت یادەوەری بەکۆمەڵ و ناسنامەی کولتووری بسڕێتەوە.

شووشەی مێژوو: ڕاپەڕینی بەردەوام وەک ئاماژەی بەرهەڵستی.

ڕاپەڕینی ٢٤ی نیسانی ١٩٨٢ی قەڵادزێ، کە لە یادی هەشت ساڵەی کارەساتی بۆردومانەکەدا ڕوویدا، ئەو شووشەیەی مێژووە کە تیایدا ڕابردوو و ئێستا تێکەڵ دەبن تا ئایندە دیاری بکەن. بە ڕێبەرایەتی خوێندکاران و ڕێکخستنەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان، خەڵکی قەڵادزێ لە گۆڕستانی شەهیدان کۆبوونەوە تا یادی قوربانییەکان بکەنەوە. ئەم یادکردنەوەیە خۆی کردارێکی بەرهەڵستی بوو، چونکە هەر یادکردنەوەیەک بەرەنگاربوونەوەی فەرامۆشکردنی زۆرەملێیە کە ڕژێمەکان دەیسەپێنن. لەم یادکردنەوەیەدا، خۆپیشاندەران بەرەو ناوەندی شار ڕێپێوانیان کرد و بەرەو بارەگای حزبی بەعس چوون. ئەم هەنگاوە - بەرەنگاربوونەوەی ڕاستەوخۆی ڕەمزەکانی دەسەڵات - نموونەیەکی بەرچاوە لەوەی کە وولتەر بێنیامین پێی دەڵێت "کاتی ئێستا" ساتێک کە تیایدا مێژووی ڕابردوو و ئێستا تێکەڵ دەبن بۆ ئەوەی چرکەیەکی شۆڕشگێڕی دروست بکەن. لە ئەنجامی بەرەنگاربوونەوەدا، دوو ژن (سنۆبەر محموود، مامۆستا، و دایکە ئەمینە) لە ڕووباری زێی بچووکدا خنکان و ٤٩ خوێندکار و ٥٠ منداڵ دەستگیر کران، بەڵام ئەم کردارە وەک مۆمێک بوو کە هەرگیز نەکوژایەوە. دواتر، لە ڕاپەڕینی بەهاری ١٩٩١دا، قەڵادزێییەکان خێراترین کاردانەوەیان دژ بە ڕژێم نیشاندا. ئەو شووشەیەی مێژوو کە لە ١٩٧٤ و ١٩٨٢دا دروست بوو، لە ١٩٩١دا گەیشتە لووتکە و دواتر لە ١٩٩٢دا بووە مۆمێکی هەمیشە داگیرساو کاتێک حکومەتی هەرێم ڕۆژی ٢٤ی نیسانی بە ڕۆژی شەهیدانی زانکۆ ناودێر کرد.

جینۆساید و ئەرکی یادکردنەوە: بەرەو دەرسێکی مێژوویی.

بۆردومانی قەڵادزێ و هەڵمەتەکانی دواتری ڕژێم دژ بە کورد، تایبەت ڕاگواستنی زۆرەملێی شارەکان و کەمپینی ئەنفال، بەشێکن لە جینۆسایدێکی کولتووری و فیزیکی فراوانتر. رافائیل لێمکین، وشەی "جینۆساید"ی لە ساڵی ١٩٤٤دا داهێنا و پێناسەی کرد وەک "پلانێکی ڕێکخراو لە کردارە جۆراوجۆرەکان کە ئامانجی لەناوبردنی بنچینەکانی ژیانی گرووپێکی نەتەوەییە، بە ئامانجی لەناوبردنی گرووپەکە." ئەم پێناسەیە بە تەواوی لەسەر کارەساتی قەڵادزێ جێبەجێ دەبێت. تراژیدیای قەڵادزێ، وەک هێرۆشیما و ناگازاکی، لەسەر بنەمای لۆژیکێکی هاوبەش دامەزراوە: لۆژیکی توندوتیژی دەوڵەت دژی ئەو گرووپانەی کە بە "ئەویتر" دادەنرێن. لە ژاپۆن، ئەمریکاییەکان بۆمبە ئەتۆمییەکانیان تاقیکردەوە لەسەر شارە مەدەنییەکان؛ لە قەڵادزێ، بەعس تاکتیکی ناپاڵمی تاقیکردەوە لەسەر قوتابخانە و زانکۆیەک کە تەنها "تاوانی" فێرکردنی زانست بوو بە کوردی.

ئەرکی ئێستای ئێمە، وەک هەموو نەوەکانی دوای جینۆساید، یادکردنەوە و دەرسوەرگرتنە. ئەم یادکردنەوەیە نابێت تەنها لە یادەوەری قوربانییەکاندا سنووردار بکرێت، بەڵکو دەبێت ببێتە ئامرازێک بۆ تێگەیشتن لە لۆژیکی توندوتیژی و ئەو ستراتیژیەتانەی کە دەبێت دژیان بوەستینەوە. وەک بێنیامین دەڵێت: "تەنانەت مردووەکانیش لە مەترسیدان ئەگەر دوژمن سەرکەوێت" - بۆیە ئەرکی ئێمەیە کە نەک تەنها یادی قوربانییەکان بکەینەوە، بەڵکو ئەو لۆژیکەش بشکێنین کە بووە هۆی کارەساتەکە.

داواکاری بۆ دادپەروەری: بانگەوازێک بۆ داهاتوو.

هەرچەندە هێرۆشیما و ناگازاکی لە میدیا و مێژووی جیهانیدا جێگەیەکی تایبەتیان هەیە، قەڵادزێ و دەیان شاری دیکەی جیهانی سێیەم کە قوربانی هەمان لۆژیکی توندوتیژی بوون، زۆر جار بێدەنگ دەکرێن. دادگای باڵای تاوانەکانی عیراق کە بۆ لێکۆڵینەوە لە تاوانەکانی ڕژێمی بەعس دامەزرا، تا ئێستا بە شێوەیەکی چاوەڕوانکراو سیاسی، دۆسیەی قەڵادزێی وەک بەشێک لە هێرشەکانی تر سەیر کردووە، نەک وەک کارەساتێکی جیاواز کە دەبێتە ناوەندی جینۆسایدێکی کولتووری و فیزیکی. لێرە پێشنیار دەکەم کە قەڵادزێ ببێت بە ناوەندێکی مێژوویی و یادەوەری لە ئاستی نێودەوڵەتیدا. پێشنیار دەکەم مۆزەخانەیەکی پێشکەوتوو لە شارەکە دابمەزرێت کە بەڵگەنامەکانی بۆردومانەکە، وێنە و چیرۆکی شایەتحاڵەکان و وێرانەکانی ڕاگواستنی زۆرەملێ بە شێوەیەکی پرۆفیشناڵ نمایش بکات.

قەڵادزێ، وەک هێرۆشیما، دەتوانێت ببێت بە سیمبولێکی نەک تەنها قوربانیبوون بەڵکو بەرگری و بەرهەڵستی. ڕاپەڕینی ١٩٨٢، ئازادکردنی شارەکە لە ١٩٩١، و دەستکەوتەکانی هەرێمی کوردستان لە ٣٠ ساڵی ڕابردوودا دەتوانن ببنە بەڵگەی ئەوەی کە ویستی نەتەوەیەک بۆ مانەوە بەهێزترە لە هەموو چەکەکان. لە ژێر ئاسمانی قەڵادزێدا، کە ئێستا دوای ٥١ ساڵ لە بۆردومانەکە ئازاد و ئارامە، دەنگی مێژوو بەڕوونی دەبیسترێت: "نەتەوەکان نامرن ئەگەر یادەوەرییەکانیان بژین." ئەرکی ئێمەیە وەک تاکەکانی سەدەی بیست و یەک کە ئەم یادەوەرییە زیندوو بهێڵینەوە.
 

مەرگی ناسنامە و دینامیکی توندوتیژیی کۆلۆنیالی.
- شرۆڤەیەکی پۆست-کۆلۆنیالی بۆ بۆردوومانی قەڵادزێ -

مەرگی ناسنامە و دینامیکی توندوتیژیی کۆلۆنیالی.

بۆردوومانی قەڵادزێ لە ٢٤ی نیسانی ١٩٧٤ نموونەیەکی بەرچاوە لە توندوتیژیی سیستەماتیکی دەوڵەت دژ بە نەتەوەکان. ئەم کارەساتە، وەک زۆربەی کارەساتە سیاسییەکانی هاوشێوە، خاوەنی چەندین ڕەهەندی لێکدابڕاو نەبوو، بەڵکو بەرهەمی پێکهاتەیەکی جیۆپۆلیتیکی و مێژوویی ئاڵۆز بوو.

ئەم بۆردوومانە ڕووداوێکی سەربەخۆ نەبوو، بەڵکو ئەڵقەیەک بوو لە ئەڵقەکانی زنجیرەی سیاسەتی دەوڵەتی بۆ بێهێزکردنی ناسنامەی نەتەوەیی کورد. بەکارهێنانی بۆمبی ناپاڵم لەسەر شارێکی مەدەنی نمایشێکی زەقی ئەو نایەکسانییە بوو لە هێز کە دەوڵەتی عیراق بەکاریهێنا بۆ سەرکوتکردنی خواستی ڕەوای خەڵکی کورد بۆ خوێندن بە زمانی خۆیان و خاوەندارێتی دامەزراوەی کلتووری و زانستی.

سروشتی تراژیدیای قەڵادزێ لە هەڵبژاردنی ئامانجەکانەوە دەردەکەوێت: هێرشی سەرەتایی لەسەر شوێنی خوێندکاران بوو، واتە بۆردوومانکردنی دامەزراوەیەکی زانستی، کردەوەیەک کە نیشانەی هێرشکردنە سەر ئایندەی نەتەوەیەک. زانکۆی کورد لە ڕوانگەی دەسەڵاتی بەعس مەترسییەکی ستراتیژی بوو، چونکە جێگەیەک بوو بۆ گەشەکردنی هزر و ڕۆشنبیری.

چەمکی "جینۆساید"ی کلتووری و شەڕی مەعریفی.

پرسیاری ئەوەی ئایا ئەم بۆردوومانە بە جینۆساید دادەنرێت، پرسیارێکی جەوهەرییە. تیۆریستە پۆست-کۆلۆنیالیستەکان وەک رافائیل لێمکین و دواتر نگوگی وا ثیۆنگۆ، چەمکی "جینۆسایدی کلتووری" یان خستۆتە ڕوو کە تێیدا کوشتنی مرۆڤەکان تەنها بەشێکە لە پرۆسەیەکی فراوانتر کە ئامانجی سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەییە. بۆردوومانی قەڵادزێ لەبنەڕەتدا نموونەیەکی ڕوونە لەم جۆرە جینۆسایدە: لەناوبردنی شوێنی فێربوون و پەروەردە بە ئامانجی بچووککردنەوەی توانای بەرهەمهێنانی زانست و کلتووری کوردی. لێرەدا کوشتن تەنها ئامرازێکە بۆ تۆقاندن و سڕینەوەی بوونێکی کلتووری و مەعریفی. ئەم هێرشە لە کۆنتێکستی خەباتی مەعریفی-کلتووریدا دەبێ هەڵسەنگێنرێ. بوونی زانکۆی سلێمانی لە قەڵادزێ لەبنەڕەتدا هەوڵێک بوو بۆ بەرگریکردن لە ناسنامەی نەتەوەیی لە ڕێگەی پەروەردە و بەرهەمهێنانی زانست. دەسەڵات ئەم دامەزراوەیەی وەک هەڕەشەیەکی ستراتیژی لەسەر مۆنۆپۆلی دەوڵەت بەسەر پەروەردە و کلتووردا بینی.

هەڵسەنگاندنی دیالەکتیکی بڕیاری گواستنەوەی زانکۆ.

هەڵسەنگاندنێکی قووڵی بڕیاری گواستنەوەی زانکۆ دەریدەخات کە ئەم هەنگاوە سەرەڕای نیاز نا باشی لەپشتیەوە، لە ڕووی ستراتیژییەوە لاوازییەکی گەورەی تێدا بوو. بڕیاری گواستنەوەی زانکۆی سلێمانی بۆ قەڵادزێ هەڵەیەکی مێژوویی و ڕامیاری گەورە بوو، چونکە نەتوانرا سنوورە ماتریالی و واقیعییەکانی توانای شۆڕش لەبەرچاو بگیرێت. ئەو واقیعیەتەی کە "گەر کورد بتوانێ، هەموو خاکی کوردستانیش ڕزگارکا، ناتوانێ، ئاسمانەکەی ڕزگارکا" کرۆکی ئەم ناتەواوییەی خەباتی چەکداری لەو قۆناغەدا دەردەخات. ئەمە مەسەلەیەکی بنەڕەتییە لەزۆرینەی زۆری خەباتە ڕزگاریخوازییەکاندا دەبینرێت: نایەکسانیی هێز لە نێوان دەوڵەتی خاوەن سوپا و فڕۆکە و هێزێکی چەکداری لۆکاڵی. لێرە پرسیارەکە ئەوەیە: ئایا هەبوونی زانکۆ لە قەڵادزێ بەهایەکی ستراتیژی هەبوو کە لەگەڵ مەترسیی بۆردوومانکردن هاوتا بێت؟ ئایا ڕزگارکردنی خاک بێ توانای پاراستنی، لەڕاستیدا ڕزگارکردنە؟ ئەمە پارادۆکسێکی سەرەکییە زۆربەی بزووتنەوە سیاسیەکان پێیدا تێپەڕیون، بەڵام کەمتر شیکراوەتەوە.

پێکهاتەی دووبەش و لاوازیی ستراتیژی بەرگری.

ڕاستییەکی گرنگ لەم کۆنتێکستەدا بریتییە لە دابڕانی نێوان شار و شاخ. ئەو بۆچوونەی کە "بەپێچەوانەوە دەبووایە، خەباتی شار و شاخ، پێکەوە گرێبدرانایە" باس لە پێکهاتەیەکی دووبەش دەکات کە زۆربەی بزووتنەوە ڕزگاریخوازەکان لە جیهانی سێیەمدا پێیدا تێپەڕیون. پێکهاتەی دووبەشی شار-شاخ یان سەربازی-سیاسی، ئاکامی ڕاستەوخۆی هەلومەرجی کۆلۆنیالیزم و پۆست-کۆلۆنیالیزمە. لە زۆربەی بزووتنەوەکاندا، وەک بزووتنەوەی ڕزگاریی ڤیەتنام، ئەلجەزائیر، یان ئەریتریا، ئەم دیالەکتیکی نێوان سەربازی و سیاسی بە شێوەیەکی گونجاوتر بەڕێوەبراوە. پرسیاری گرنگ ئەوەیە: چۆن زانکۆ لە قەڵادزێ دەکرێتەوە بەبێ ئەوەی هێزی بەرگری هەبێت؟ ئەو ڕاستییەی کە "ھیچ جۆرە ئامادەکارییەک، بۆ کردنەوەی زانکۆ نەکرابوو" باس لە کەمیی ڕوانگەی ستراتیژی و پلانی درێژخایەن دەکات.

دۆخی نێودەوڵەتی و لاوازیی دیپلۆماسی.

مەرگەساتی ٢٤-٤-١٩٧٤ی قەڵادزێ لە خاڵیکدا ڕوویدا کە بارودۆخی نێودەوڵەتی بەتەواوی لە بەرژەوەندی شۆڕشی کوردیدا نەبوو. سەردەمەکە گۆڕابوو، دۆستەکانی گەلی کورد و شۆڕشەکەی کەمبووبوونەوە و بەعس گەلێ هەنگاوی ڕامیاری و دیپلۆماسی گەورە و گرنگی نابوو. بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی لە هەر شوێنێکی جیهاندا بێت، ئەگەر دۆخی نێودەوڵەتی لەباردا نەبێت، دەرفەتی سەرکەوتنی کەم دەبێتەوە. ئەمە دەرسێکە کە لە ڤیەتنام، گینیا-بیساو، ئەنگۆلا و هەموو شوێنێک کە شۆڕش سەرکەوتنی بەدەستهێناوە، دیتوومانە. سەرکەوتنی خەباتی ڕزگاریخوازی تەنها بەندە نییە بە قارەمانێتی شۆڕشگێڕان، بەڵکو بەندیشە بە ئاستی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و پشتیوانی دەرەکییەوە. کارەساتی قەڵادزێ نیشانی دەدا کە لاوازیی دیپلۆماسی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، بوونی داڕێژەرێکی بلیمەتی ستراتیژیی ناتوانێت قەرەبوو بکاتەوە، بەتایبەت کاتێک کە خەبات لە دژی دەوڵەتێکە کە خاوەنی فڕۆکە جەنگییەکانە.

بەرگری لە ڕێگەی یادەوەری و گێڕانەوە.

یەکێک لە ڕەهەندە گرنگەکانی خەباتی کلتووری کورد، گرنگیی یادەوەری وەک چەکێکی بەرگرییە. ئەو ڕاستییەی کە "تا یەک قەڵادزێیی بەتایبەتی و کوردێکی نیشتمانپەروەر بەگشتی بمێنێ، ھەرگیز یادی ڕۆژە خوێناویەکان و تاوانەکانی بەعسی داگیرکەریان بیرناچێتەوە" دەریدەخات کە یادەوەری بەکۆمەڵ چەکێکی کاریگەرە لە دژی فەرامۆشکردن و نکۆڵیکردن. لە کۆنتێکستی تیۆری پۆست-کۆلۆنیالیزمدا، یادەوەری بەکۆمەڵ و گێڕانەوەی کارەساتەکان بەشێکی سەرەکییە لە بەرگریی کلتووری. کاتێک هێزە کۆلۆنیالیستەکان هەوڵی سڕینەوەی مێژوو و ناسنامەی نەتەوەیەک دەدەن، ئەرکی نووسەر و خەڵکی ئەو نەتەوەیە دەبێت بنووسن، بگێڕنەوە و لە یادیان بێت. تەنانەت ئەگەر نەتوانن بۆردوومان بوەستێنن، دەتوانن یادەوەری زیندوو بهێڵنەوە. ڕاپەڕینی ١٩٨٢ی قەڵادزێ، کە لە یاد ڕۆژی بۆردوومانەکەی ١٩٧٤دا ڕوویدا، نموونەیەکی بەرچاوە لەوەی کە چۆن یادەوەریی بەکۆمەڵ دەبێتە سەرچاوەی خەباتی بەردەوام. گرنگیی ئەم یادەوەرییە ئەوەندە زۆرە کە حکومەتی هەرێم ڕۆژی ٢٤ی نیسانی بە شێوەیەکی فەرمی، بە ڕۆژی ڕەوانشادانی زانکۆ داناوە.

دیالەکتیکی وێرانکردن و بونیادنان.

کارەساتی قەڵادزێ وێنەیەکی بەهێزی دیالەکتیکی وێرانکردن و بونیادنان دەخاتە بەردەست. لەلایەکەوە بەعس هەوڵی وێرانکردنی شار و ناسنامەی نەتەوەیی دەدات، لەلای دیکەوە کورد هەوڵی بونیادنانی دامەزراوەی زانستی دەدات. هەموو بزووتنەوەیەکی ڕزگاریخوازی بە دوو ئەرکی سەرەکیدا تێدەپەڕێت: ڕووخاندنی بونیادی کۆن (لێرەدا بەرگریکردن لە داگیرکاری) و دروستکردنی بونیادی نوێ (لێرەدا بونیادنانی دامەزراوەی نەتەوەیی). هەردوو ئەم ئەرکە هاوکات دەبێت ئەنجام بدرێن، بەڵام هێندە قورسن کە زۆر جار بزووتنەوەکان لە یەکێکیاندا سەرکەوتوو نابن. کارەساتی قەڵادزێ نیشانیدەدات کە چۆن هەوڵی بونیادنانی زووڕەس بەبێ ئەوەی هێشتا سیستەمی کۆنی داگیرکاری ڕووخابێ و توانای بەرگری هەبێت، دەبێتە هۆی کارەساتی نوێ. ئەمە دیالەکتیکێکی ئاڵۆزی پرۆسەی ڕزگاری نەتەوەیی لە هەموو شوێنەکانی جیهانی پۆست-کۆلۆنیالە.

ئەنجامگیری.

بۆردوومانی قەڵادزێ بەتەنها ڕووداوێکی مێژوویی لۆکاڵی نییە، بەڵکو نموونەیەکی بەرچاوە لەو دینامیکە ئاڵۆزەی نێوان داگیرکاری و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کە لە زۆربەی وڵاتانی دنیای سێیەمدا بینراوە. ئەم کارەساتە چەندین وانەی گرنگ لەخۆدەگرێت: پێویستیی هاوسەنگکردنی بونیادنان و بەرگری. گرنگیی ستراتیژیی درێژخایەن و ڕیالیزم لە خەباتی نەتەوەییدا. دینامیکی ئاڵۆزی نێوان خەباتی سەربازی، کلتووری، و دیپلۆماسی. گرنگیی بەهێزکردنی یادەوەریی بەکۆمەڵ وەک بەشێکی سەرەکی لە پرۆسەی بەرگری لە ناسنامەی نەتەوەیی.

بۆردوومانی قەڵادزێ نەک تەنها کوشتنی کەسەکان، بەڵکو هەوڵی کوشتنی شوناسێکی تەواو بوو، هەوڵێک کە لە بنەڕەتدا شکستی هێنا، چونکە هەنووکە بەشێکە لە یادەوەریی بەکۆمەڵی گەلی کورد. ئەو ڕاستییەی کە نەتەوەی کورد لە مێژووی لەخوێنھەڵکێشراوی خۆیدا، گەلێ کارەسات، کوشتنوبڕین، کاولکاری، ماڵوێرانی و دەربەدەری دیوە، بەڵام ئەم کارەساتە تایبەتمەندییەکی جیاوازی هەیە، دەریدەخات کە لە مێژووی خەباتی نەتەوەکاندا، هەندێک ڕووداو لە هەموو ڕووداوەکانی دیکە گرنگترن و کاریگەریی درێژخایەنیان لەسەر وشیاریی نەتەوەیی هەیە.
 

کاتێک شەهید بوون دەبێتە دکتۆرا.
فەلسەفەی بەرخۆدان لە دروشمەکانی ٢٤-٤-١٩٨٢ی قەڵادزێدا.
- ڕاپۆرتێکی شیکاری -

لەبیرکردن و وەبیرهێنانەوە لە ئاستی نەتەوەییدا.

کاتێک لە ٢٤ی نیسانی ١٩٧٤دا، چوار فڕۆکەی جۆری سیخۆی ڕووسی بە فەرمانی سەدام حسێن ئاسمانی شاری قەڵادزێیان داپۆشی و بە بۆمبی ناپاڵمی قەدەغەکراو ئاگریان بەسەر خەونی ئازادی و هیوای ژیانی ئاساییدا باراند، ئەو کردەوەیە تەنها هێرشێکی سەربازی نەبوو، بەڵکو هەوڵێک بوو بۆ لەناوبردنی فەزای فیکری و کولتووری کە زانکۆی سلێمانی و خوێندکارەکانی نوێنەرایەتیان دەکرد. بە واتایەکی ئەنترۆپۆلۆژی، ئەو هێرشە هەوڵێک بوو بۆ سڕینەوەی ناسنامەیەکی زیندوو بە ڕێگەی لەناوبردنی ژێرخانی فیکری و مەعریفی. ٥١ ساڵ دوای ئەم ڕووداوە، پرسیاری سەرەکی ئەوەیە: ئایا کارەسات، مەرگەسات و تراژیدیا چۆن دەبنە بەشێکی زیندوو لە زاکیرەی کۆمەڵگە؟ چۆن لە قوربانی بوونەوە پەڕینەوە بۆ خاوەن مێژوو بوون دروست دەبێت؟ لە میتۆدە نوێیەکانی لێکۆڵینەوەی پۆست-کۆڵۆنیاڵدا، چەمکی "مەرگەسات" تەنها وەک ڕووداوێکی مێژوویی سەیر ناکرێت، بەڵکو وەک دۆخێکی بەردەوام و فەزایەکی فیکری و ڕۆحی کە ناسنامەی کۆمەڵگە و تاکەکان پێکدەهێنێت. بەم پێیە، بۆردومانی قەڵادزێ و زانکۆی سلێمانی دەبێتە نوقتەیەکی وەرچەرخان کە تێیدا زمانی سیاسی و فەلسەفی کورد گۆڕانکاری بەسەردا دێت.

لە چەمکی "قوربانی" بۆ چەمکی "بەرخۆدان".

لە پەنجا ساڵی ڕابردوودا، ئەو جیاوازییە دیالەکتیکییەی کە لە نێوان چەمکەکانی "قوربانی بوون" و "بەرخۆدان"دا هەبووە، یەکێک بووە لە گۆڕانکارییە فیکرییە سەرەکییەکانی گوتاری سیاسی و فەلسەفی کوردی. لە سەرەتای کارەساتەکەوە، تا ڕادەیەک زمانی قوربانی بوون زاڵ بوو، کە لە بنەماکانی خۆیدا پێویستی بە "ئەوی تر" هەبوو بۆ بەخشینی مانا. ئەم ئەوی ترە دەکرا کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێت، یان ویژدانی مرۆڤایەتی. بەڵام لە ڕاپەڕینی ٢٤ی نیسانی ١٩٨٢دا، کە تێیدا خەڵکی قەڵادزێ بە دروشمی "گولـلە و پەت و سێدارە، ناترسێنێ ئەم شارە" و "هێزی گەل لەبن نایە، شەهید بوون دکتۆرایە" هاتنە سەر شەقام، پەڕینەوەیەکی فەلسەفی بنەڕەتی ڕوویدا: پەڕینەوە لە زمانی قوربانی بوونەوە بۆ زمانی بەرخۆدان و خاوەندارێتی مێژوو.

دروشمەکان وەک تێکستی کولتووری-سیاسی.

دروشمی "گولـلە و پەت و سێدارە، ناترسێنێ ئەم شارە" تەنها هاوارێکی شۆڕشگێڕانە نییە، بەڵکو ڕاگەیاندنی هەڵوێستێکی فەلسەفییە کە لەودا تاک و کۆمەڵگە ڕووبەڕووی ترسناکترین ئامرازەکانی دەسەڵات دەبنەوە. لێرەدا "شار" لە مانای جوگرافیەکەی دەردەچێت و دەبێتە نوێنەری کۆی ناسنامەیەکی زیندوو. ئەم دروشمە پێماندەڵێت مەرگ، کە ئامرازی کۆتایی دەسەڵاتی ستەمکاریە، هیچ کاریگەرییەکی لەسەر ئیرادەی خۆڕاگری نییە. "هێزی گەل لەبن نایە، شەهید بوون دکتۆرایە" دروشمێکی هێشتا قووڵترە، کە تێیدا شەهادەت وەک ئەزموونێکی مەعریفی سەیر دەکرێت. لێرەدا، "شەهید" وەک چەمکێکی ئەپیستەمۆلۆژی، فۆرمێکی مەعریفی پێشکەش دەکات کە تێیدا مەرگ تەنها کۆتایی ژیان نییە، بەڵکو بەرهەمهێنانەوەی مانایەکی نوێیە. "دکتۆرا" وەک بەرزترین ئاستی زانست، هاوتەریبە لەگەڵ شەهادەت وەک بەرزترین ئاستی خۆبەخشین. لە دروشمی "بیست و چواری چوارە، جێی كەڵبەی سەگی هارە"، پەیوەندییەکی ئاڵۆز دروست دەبێت لە نێوان مێژوو (٢٤ی٤) و چەمکی بەربەریەت، کە لێرەدا بە هێمای "سەگی هار" دەردەبڕێت. لێرەدا دەسەڵاتی زاڵ، نەک هەر وەک ستەمکار، بەڵکو وەک هێزێکی دژە-کولتووری و دژە-مەعریفی پێناسە دەکرێت. بەم شێوەیە، خۆڕاگری تەنها دژایەتی سیاسی نییە، بەڵکو پاراستنی ئاستێکی بەرزی مرۆڤایەتی و کولتوورە.

تێگەیشتنی قەڵادزێ وەک فەزایەکی نوێی سەمبۆلیک.

ئەگەر بەپێی میتۆدی پیەر نۆرا (پەڕە نۆرا) مامەڵە لەگەڵ قەڵادزێ بکەین، دەبینین کە ئەم شارە بووەتە "شوێنی یادەوەری" کە تێیدا بیرەوەرییە تاکەکەسییەکان دەبنە بەشێک لە زاکیرەی کۆمەڵگە. ئەم فەزایە سیمبولیکە، بە وتەی میشێل فۆکۆ، دەبێتە "هێتروتۆپیا" یان فەزایەکی جیاواز کە تێیدا یاساکانی دەسەڵاتی زاڵ لەکار دەکەون و سیستەمێکی نوێ لە بەها و مانا دروست دەبێت. گێڕانەوەی شایەتحاڵێکی وەک "تەها عەلی ئەمین"، کە لە کەبابخانەکەدا ڕووبەڕووی بۆردومان بووەتەوە، دەمانخاتە ناو ئەو فەزا سیمبولیکەوە کە تێیدا ژیانی ئاسایی (نان خواردن لە کەبابخانە) و تراژیدیای مێژوویی (بۆردومان) پێکەوە دەبەسترێن. تەها دەڵێت: "... لهـ‌ سهـ‌روی بازاری قهـ‌ڵادزێ ... ههـ‌ر ئهـ‌وهـ‌ندهـ‌ كهـ‌ كهـ‌بابهـ‌كهـ‌یان هێنا، بوو بهـ‌ شهـ‌وهـ‌ زهـ‌نگ و تهـ‌پووتۆزێكی زۆر، چاوچاوی نهـ‌دهـ‌بینی - كورد وهـ‌تهـ‌نی بوو بهـ‌و رۆژهـ‌ی كهـ‌ سیاوهـ‌شی تێدا كوژرا..." ئەم بەراوردکردنە لەگەڵ کوشتنی سیاوەش، پاڵەوانی میتۆلۆژیای ئێرانی کۆن کە بە ناهەق کوژرا، پەیوەندییەکی قووڵ دروستدەکات لە نێوان کارەساتی قەڵادزێ و چەمکە مێژوویی و میتۆلۆژییەکان. ئەمە نیشانیدەدا کە چۆن ڕووداوێکی تراژیدی هاوچەرخ دەبێتە بەشێک لە میتۆلۆژیای نەتەوەیی. لەم ڕێگەیەوە، بیرەوەری تاکەکەسی دەبێتە بەشێک لە گێڕانەوەی ئەفسانەیی گەل، کە تێیدا مەرگی ناعادیلانە هەمیشە دێتە یاد و هێزی بەرخۆدان بەرهەمدەهێنێتەوە.

پەیوەندی نێوان جەستە و ناسنامە لە پرۆسەی بەرخۆداندا.

قەڵادزێ ٥١ ساڵ دوای کارەساتەکە، هەر وەک جودیت باتلەر بۆ چەمکی جەستە لە بەرخۆداندا باسی دەکات، دەبێتە شوێنێک کە تێیدا جەستەکان (شەهیدەکان، بریندارەکان) لە سنووری جەستەیی بوون دەردەچن و دەبنە بەشێک لە گوتاری سیاسی-فەلسەفی. بە تایبەتی لە راپەڕینی ١٩٨٢ دا کە مامۆستا سنەوبەر و دایکە ئامینە شەهید دەبن، ڕۆڵی ژن وەک بەشێکی سەرەکی لەم پرۆسەی بەرخۆدانە دەردەکەوێت. لێرەدا دەبینین کە بۆردومانکردنی قەڵادزێ (١٩٧٤) و ڕاپەڕین دژی یادی ئەو کارەساتە (١٩٨٢) پێکەوە دەبنە دوو لایەنی هەمان پرۆسەی مێژوویی: لەلایەک، دەسەڵاتی زاڵ هەوڵ دەدات جەستەکان و فەزای شار لەناوببات؛ لەلایەکی ترەوە، ئەو جەستانە خۆیان دەبنە فەزای بەرخۆدان. ئەمەش ئەو شتەیە کە فەیلەسووفی فەڕەنسی جاک ڕانسیێر پێی دەڵێت "دابەشکردنی هەستپێکراو" (دستربوتۆن ئۆف تهە سەنسبلە)، واتە ئەوەی دەبینرێت و نابینرێت، ئەوەی دەبیسترێت و نابیسترێت، ئەوەی مافی قسەکردنی هەیە و نییەتی.

دروشمەکان وەک هەڵگری جەستەی کۆیی.

دروشمی "هێزی گەل لەبن نایە، شەهید بوون دکتۆرایە" دیاردەیەکی گرنگمان بۆ ئاشکرا دەکات: چۆن جەستەی تاک دەبێتە بەشێک لە جەستەی کۆیی (جۆڵەجتڤە بۆدی). لێرەدا، شەهیدبوون وەک چالاکییەکی ئاگامەندانە و دروستکەری مەعریفە (دکتۆرا) دەبینرێت، نەک وەک قوربانیبوونێکی نەویستراو. شەهید، بە مردنی، نەک تەنها قوربانی، بەڵکو بەرهەمهێنەری زانستێکی نوێیە کە پەیوەندی بە پێکهاتنی کۆمەڵگە و ناسنامەوە هەیە. گۆڕینی فۆرمی جەستەی تاک بۆ جەستەی کۆیی لە پرۆسەی بەرخۆداندا، هەر وەک جودیت باتلەر باسی دەکات، هەنگاوێکی گرنگە لە پرۆسەی دروستکردنی ناسنامەی نەتەوەیی. ئەمەش لە دروشمی "گولـلە و پەت و سێدارە، ناترسێنێ ئەم شارە" دەردەکەوێت، کە تێیدا "شار" دەبێتە یەکەیەکی زیندوو بە توانای هەست و بەربەرەکانێ. لێرەدا، "ناترسێنێ" گوزارشت لە هەستێکی کۆیی دەکات، کە تێیدا مەرگی تاک هێزی کۆمەڵگە لاواز ناکات، بەڵکو بەهێزتری دەکات.

دوناوچەیی بوون و مەنفا وەک دوو ڕووی بەرخۆدان.

خەڵکی قەڵادزێ دوای کارەساتەکە تەنها دوو ڕێگەیان لەبەردەمدا بوو: یان "دوناوچەیی بوون" (دسپلاجەمەنت) وەک ئەوەی تەها عەلی دەڵێت "لهـ‌گهـ‌ڵ دایكم وخوشك وبراكانم بهـ‌رهـ‌و دێی شیوهـ‌رهـ‌ز بهـ‌رێكهـ‌وتن"، یان مەنفا "و دوای ماوهـ‌یهـ‌ك لهـ‌ ئێران یهـ‌كترمان بینییهـ‌وهـ‌". ئەم دۆخە، بەپێی تیۆرییەکانی ئێدوارد سەعید دەربارەی مەنفا، دەبێتە بەشێک لە ناسنامەی هاوچەرخی کورد. مەنفا تەنها دووری جوگرافی نییە، بەڵکو دۆخێکی مەعریفییە کە تێیدا کەس لە دووفاقیدا دەژی: لە نێوان ئێستا و ڕابردوو، لە نێوان شوێن و بیرەوەری. لە ١٩٧٨-١٩٧٩ دا رژێمی بەعس سیاسەتی راگواستنی خەڵکی قەڵادزێ و دەوروبەری بۆ "ئۆردوگا زۆرەملێكان" پەیڕەو کرد و گوند و شارەکەشیان تێکدا. ئەم راگواستنە زۆرەملێیە، لە ڕوانگەی پۆست-کۆڵۆنیالیزمەوە، جۆرێکە لە "ئەپستەمجدە" یان "کوشتنی مەعریفی"؛ هەوڵێکە بۆ لەناوبردنی پەیوەندی خەڵک لەگەڵ مێژوو و جوگرافیای خۆیان، بۆ دابڕاندنی پەیوەندییەکانی مانادار لەگەڵ شوێن و لەناوبردنی زانستی لۆکاڵی دەربارەی ژینگە و کولتووری ناوچەیی.

مەنفا وەک فەزای بەرخۆدانی نوێ.

دروشمەکانی راپەڕینی ١٩٨٢ سەرەڕای کارەساتەکان و راگواستنەکان، دەیسەلمێنن کە فەزای جوگرافی لە پرۆسەی بەرخۆداندا دیار نییە، بەڵکو فەزای فیکری و مەعریفی بایەخدارە. کاتێک دروشمی "بیست و چواری چوارە، جێی كەڵبەی سەگی هارە" بەرز دەکرێتەوە، سنوورەکانی جوگرافیای سیاسی دەشکێنرێن و بەرخۆدان لە فەزا و کاتی دیاریکراودا بەرجەستە دەبێتەوە. هەر بۆیەش بە سەدان کەس لە خەڵکی قەڵادزێ کە لە سلێمانی، هەولێر، کەرکووک، ئێران، ئەوروپا و شوێنەکانی تر بوون، ئەو ڕۆژەیان بە شێوەیەک لە شێوەکان کردە ڕۆژی خۆڕاگری دژی لەبیرکردن.

دەرەنجام: لە "سڕینەوە"وە بۆ "نووسینەوە".

قەڵادزێ، وەک شوێنێکی سیمبولیک، چیرۆکی سڕینەوە و نووسینەوەیە. رژێمی بەعس هەوڵیدا بە بۆردومانکردن و راگواستن، فەزای فیزیکی و مەعریفی قەڵادزێ بسڕێتەوە، بەڵام دوای ٥١ ساڵ، ئەم کارەساتە بووەتە بەشێکی زیندوو لە مێژووی نەتەوەیی کورد. لە دۆخی پاش-کۆڵۆنیالیدا، پرۆسەی وەبیرهێنانەوە و نووسینەوەی مێژوو، بەشێکی سەرەکی لە پرۆسەی بەرخۆدانە. دروشمەکان لەم پرۆسەیەدا، نەک تەنها بەیاندنی هەڵوێست، بەڵکو ئامرازی دروستکردنی سەردەم و فەزای نوێن. قەڵادزێ نموونەیەکی زیندوو و بەردەستە لەسەر ئەوەی کە چۆن مێژووی ستەم دەکرێت ببێتە مێژووی بەرخۆدان، چۆن فەزای سڕینەوە دەکرێت ببێتە فەزای نووسینەوە، و چۆن کارەساتی مرۆیی دەکرێت ببێتە بەشێک لە گێڕانەوەی مێژوویی و فەلسەفی گەلێک.


خوێن لە پێناوی ئازادیدا: خۆپیشاندانەکانی ١٩٨٢ی قەڵادزێ.

ئەوەی بەردەستە، توێژینەوەیەکە سەبارەت بە یەکێک لە گرنگترین خۆپیشاندانە جەماوەرییەکانی مێژووی هاوچەرخی کوردستان. خۆپیشاندانەکانی ساڵی ١٩٨٢ی قەڵادزێ کە لە یادی بۆردومانە خوێناوییەکەی ساڵی ١٩٧٤ی شاری قەڵادزێدا ڕوویدا و دواتر بۆ شارەکانی تری کوردستانیش پەلی هاویشت، لە قەڵادزێوە بۆ ڕانیە، چوارقوڕنە، پێنجوێن، سلێمانی، هەڵەبجە، هەولێر و کەرکوک.

بەیانییەکی ساردی بەهاری ساڵی ١٩٨٢ پۆلپۆل خەڵکی قەڵادزێ بەرەو گۆڕستانی شەهیدان کەوتنە ڕێ. ئاسمانی شارەکە هەورێکی تەنک دایپۆشیبوو، ڕۆشنایی خۆر لە درزی هەورەکانەوە وەک هێمایەک بۆ هیوا و ڕووناکی دەردەکەوت. کەش و هەوا و دەنگی پێی خەڵکەکە، ناڵەی دایکی شەهیدان دوور دەڕۆیشت. خاتوو گوڵناز حەمە، کە ئەوسا کچێکی گەنجی ١٦ ساڵان بووە، وەسفی ئەو بەیانییە دەکات: "هەموو بەیانییەک کاتێک چاوم هەڵدەهێنا، یەکەم شت کە دەمبینی زنجیرە چیا سەخت و سەرکەشەکانی ئاسۆس و قەنەدیل بوون، بەڵام ئەو بەیانییە جیاواز بوو. کاتێک دایکم دەرگەی ماڵەوەی کردەوە، بینیم خەڵکی شار، پیر و گەنج، ژن و پیاو، هەموو بەرەو گۆڕستان دەڕۆن. باوکم چاوی پڕ بوو لە فرمێسک، دەستی گرتم و وتی: عئەمڕۆ ڕۆژی ئەوەیە قەرزی خوێنی براکانت بدەینەوەع، هەستێکی سەیر هەموو شارەکەی داگرتبوو. بەتەواوی بۆنی شۆڕش و خوێن و بوێری لێدەهات"

لەو سەردەمە، عیراق نزیکەی سێ ساڵ بوو لە جەنگێکی خوێناویدا بوو لەگەڵ ئێران. ئەم جەنگە، هەزاران قوربانی لە هەموو پێکهاتەکانی وڵاتەکە خستبووە سەر مەیدانی شەڕ و بارودۆخی ئابووری و کۆمەڵایەتی وڵاتی بەتەواوی تێکدابوو. ڕژێمی بەعس بەردەوام بوو لە سیاسەتی بەعەرەبکردن و ڕاگواستنی خەڵکی کورد لە زێدی خۆیان. هەزاران گوند و ئاوایی کوردنشین وێران کرابوون و سەدان هەزار کورد زۆرەملێ ڕاگوێزرابوون. ئەمانە بارگرژییەکی گەورەی دروست کردبوو. ئامادەیی خەڵک بۆ ڕاپەڕین و شۆڕش لە ترۆپکدا بوون. یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ئەو بارگرژییەی بە باشی خوێندبۆوە و توانیبووی ڕێکخستنی نهێنی بەهێز لە شارەکاندا بنیات بنێت.

ئەوەی کە یەکێتیی جیا دەکردەوە لە هێزەکانی تر، تێگەیشتنێکی قووڵ بوو لە پەیوەندی دیالەکتیکی نێوان خەباتی چەکداری لە شاخ و خەباتی مەدەنی و جەماوەری لە شار. مام جەلال لەسەرەتای دامەزراندنی یەکێتییەوە جەختی لەسەر ئەوە دەکردەوە کە سەرکەوتنی شۆڕش پێویستی بە بەشداری و پشتیوانی جەماوەری شارەکانە. ساڵەکانی ١٩٨٠-١٩٨٢، یەکێتی توانی تۆڕێکی بەهێزی ڕێکخستنی نهێنی لە شارەکاندا دروستبکات کە نەک هەر خەریکی کۆکردنەوەی زانیاری و پشتیوانی لۆجیستی بوون، بەڵکو کاریان لەسەر هۆشیارکردنەوەی خەڵک و ئامادەکارییان بۆ ڕاپەڕینێکی گشتی دەکرد.

لە قەڵادزێدا - شارێکی سنووری و نزیک سەرکردایەتی یەکێتیی، پەیوەندی نێوان شار و شاخ بەهێزتر و ڕاستەوخۆتر دەردەکەوت. شانەکانی یەکێتی ٣-٥ کەسی بوون، هەریەکەیان لە ڕێگەی بەرپرسێکی تایبەتەوە پەیوەندی لەگەڵ ڕێکخستنی باڵاتردا هەبوو. مانگی پێش خۆپیشاندانەکە، پەیوەندی نێوان ڕێکخستنەکانی شار و پێشمەرگە و سەرکردایەتی یەکێتیی لە شاخ چڕتر ببوونەوە. هەندێک بەرپرسەکان بە نهێنی گەیشتنە شار و کۆبوونەوەیان لەگەڵ ڕێکخستنەکان کرد. ئەمە سەرەتای جێبەجێکردنی ستراتیژیەتی "ڕاپەڕینی شارەکان" بوو کە دواتر لە ١٩٩١ بە تەواوی سەرکەوت.

یەکێک لە تراژیدیا هەرە گەورەکانی کورد، بێدەنگی و پشتگوێخستنی سیستەماتیکی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییە. خۆپیشاندانەکانی قەڵادزێ و شارەکانی تری کوردستان لە ساڵی ١٩٨٢، نموونەیەکی بەرچاوی ئەم پشتگوێخستنەن. میدیا جیهانییەکان بە تەواوی بێدەنگ بوون. سەدان شەهید و هەزاران بریندار و دەستگیرکراو، میدیای جیهانی نەیبینین. ئەمەش چەند هۆکارێکی هەبوون: عیراق هاوپەیمانی ستراتیژی زۆربەی وڵاتانی ڕۆژئاوا و عەرەبی بوو، کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕۆژئاوا بەرژەوەندی ئابووری گەورەیان لە عیراقدا هەبوو، داخرانی سنوورەکان و نەبوونی ئازادی جووڵە بۆ ڕۆژنامەنووسان و نەبوونی میدیای کوردی کاریگەر لە دەرەوەی وڵات.

ڕێکخستنەکانی یەکێتیی لە دەیەی هەشتاکان، زۆر چالاک بوون. مامۆستایان و خوێندکاران بەشی هەرە گەورەی ئەم ڕێکخستنانەیان پێک دەهێنا. مانگێک پێش یادەکە، ئەم ڕێکخستنانە دەستیان بە ئامادەکاری کرد: بڵاوکردنەوەی بەیاننامە و نامیلکە، دروستکردنی دروشم و وێنەی شەهیدان، ڕێکخستنی تیمەکانی خۆپاراستن، دیاریکردنی ڕێگەی خۆپیشاندان و بڵاوکردنەوەی پەیام لە ڕێگەی مزگەوتەکانەوە. ئەمە پەیوەندی قووڵی لەگەڵ توێژە جیاکان دروستکرد- خوێندکاران، مامۆستایان، کرێکاران، کاسبکاران و ژنان.

هەر کە هەواڵی خۆپیشاندانەکانی قەڵادزێ و سەرکوتکردنی بە شارەکانی تر گەیشت، خەڵک پەرۆش و نیگەران بوون بۆ قەڵادزێ. لە چوارقوڕنە و پێنجوێن و ڕانیە خۆپیشاندان دەستی پێکرد، بە بەشداری ژمارەیەکی زۆری خوێندکار، مامۆستا و کاسبکار. لە سلێمانی خۆپیشاندانەکە بەرفراوان بوو و بەرەو ناوەندی شار هەنگاوی نا، شەقامەکانی سەرا و مەولەوی و بازاڕ پڕبوون لە خۆپیشاندەر. سەرنجڕاکێشترین خۆپیشاندان لە کەرکوک بوون، شارێکی تێکەڵاو کە بە هۆی تەعریبەوە، ڕێژەی عەرەب تێیدا زۆر بوو. لەگەڵ ئەوەشدا، خۆپیشاندانێکی بەرفراوان ساز کرا کە تێیدا هەشت کەس شەهید بوون، ٩٥ کەس بریندار و زیاتر لە ٢٥٠ کەسیش دەستگیر کران.

ڕۆڵی ژنان لە خۆپیشاندانەکاندا یەکێک لە خاڵە گرنگەکانی ڕاپەڕینەکە بوو. پێش خۆپیشاندانەکان، ژنانی چالاک لە ڕێکخستنەکانی یەکێتی دەستیانکرد بە کۆکردنەوەی ژنان و کچان بۆ بەشداریکردن. ئەوان بوون بە چەند گرووپی بچووک و هەر گرووپە لە گەڕەکێکدا کاری دەکرد، سەردانی ماڵانیان دەکرد و قسەیان لەگەڵ ژنان دەکرد. لەگەڵ ئەوەی کۆمەڵگەکە پارێزگاری و نەریتی بوو، بەڵام هەستی نەتەوەیی بەهێز وایکرد ژمارەیەکی زۆری ژنان بەشداری بکەن. بەشداری ژنان پەیامێکی گرنگی هەبوو - یەکڕیزی هەموو چین و توێژەکانی گەلی کوردستان. شەهید بوونی دایکە ئامینە و مامۆستا سنەوبەر بوونە هێمای قوربانیدانی ژنانی کورد لە پێناوی ئازادیدا.

خۆپیشاندانەکانی ١٩٨٢ کاریگەرییان لەسەر چەندین ئاست هەبوو. لەسەر ئاستی نەتەوەیی، بوونە هۆی بەهێزتربوونی هەستی یەکبوون و یەکگرتوویی لە نێوان خەڵکی شارەکانی کوردستان. لەسەر ئاستی سیاسی، بوونە هۆی بەهێزبوونی متمانەی خەڵک بە یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان. لەسەر ئاستی ستراتیژی و تاکتیکی خەبات، بوونە هۆی گەلالەبوونی ستراتیژی نوێی خەبات کە لەسەر بنەمای هەماهەنگی نێوان خەباتی شاخ و جەماوەری لە شار بینا کرابوو. لەسەر ئاستی دەروونی و کۆمەڵایەتی، ترسی خەڵکی شارەکانیان لەناوبرد. خەڵک فێربوون کە دەتوانن ڕووبەڕووی ڕژێم ببنەوە، وانەیەک کە بۆ خەباتی درێژخایەنی کورد زۆر گرنگ بوو.

دوای ٤٣ ساڵ، میراتی شەهیدان و داواکارییەکانی قوربانییان، هێشتا پرسێکی گرنگی کۆمەڵگەی کوردییە. زۆربەی شەهیدان و بریندارەکان و زیندانییە ئازادکراوەکانی خۆپیشاندانەکانی ١٩٨٢ تا ئێستا نە لە حکومەتی ناوەندی و نە لە حکومەتی هەرێم مافیان وەرنەگرتووە. زۆربەیان لە هەژاری و نەبوونیدا دەژین. هەوڵی کۆمەڵێک لە تێکۆشەران ئەوەیە کە ئەو مێژووە زیندوو ڕابگرن و نەوەی نوێ فێر بکەن کە ئازادی بە خوێن و قوربانی بەدەست هاتووە.

خۆپیشاندانەکانی ١٩٨٢ی قەڵادزێ و شارەکانی تری کوردستان، نیشاندەری ڕۆحی بەرخۆدان و خۆڕاگری گەلی کوردن. ڕۆڵی پێشەنگانەی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لە خۆپیشاندانەکان نابێ فەرامۆش بکرێت. قەڵادزێ، ئەو شارە خۆڕاگرە کە چەندین جار لە مێژووی کوردستاندا قوربانی گەورەی داوە – بۆردومانەکەی ١٩٧٤، خۆپیشاندانەکانی ١٩٨٢ و ڕاگواستن ١٩٨٩ - سیمبولی خۆڕاگری و بەرخۆدانی نەتەوەیەکە. وەک سەرۆک مام جەلال لە ساڵڕۆژی خۆپیشاندانەکاندا وتی: "قەڵادزێ و خۆپیشاندانەکانی ١٩٨٢ نەتەنها بەشێکن لە مێژووی خەباتی نەتەوەیی کورد، بەڵکو وانەیەکن بۆ نەوەکانی داهاتوو کە فێریان دەکات ئازادی بەبێ قوربانی و خەبات بەدەست نایەت. ڕێگەی ئازادی پڕە لە قوربانی، بەڵام کۆتاییەکەی ڕووناکە."


قەڵادزێی برینەکان و بەرخۆدان.

ئەمڕۆ، لە کاتێکدا قەڵادزێ یادی دوو ڕووداوی مێژوویی دەکاتەوە، دەبێت هەموومان بوەستین و تێڕامانێک بکەین لە مێژووی پڕ لە ئازار و خۆڕاگری ئەم شارە. پەنجا و یەک ساڵ دوای بۆردومانی خوێناوی ٢٤ی نیسانی ١٩٧٤ و چل و سێ ساڵ دوای ڕاپەڕینی مەزنی ٢٤ی نیسانی ١٩٨٢، ئەم قەڵادزێ هێشتا نموونەی زیندووێتی و خۆڕاگری میللەتێکە کە هەرگیز نەچەماوەتەوە.

لە ٢٤ی نیسانی ١٩٧٤دا، فڕۆکەکانی ڕژێمی بەعس بە شێوەیەکی نامرۆڤانە شاری قەڵادزێیان کردە ئامانج. لەگەڵ ئەوەی زامێکی قووڵیان لەسەر دڵی شارەکە جێهێشت، بەڵام نەیانتوانی ورەی خەڵکەکەی بشکێنن. لە ٢٤ی نیسانی ١٩٨٢دا، خوێندکاران و خەڵکی شارەکە بە ڕابەرایەتی ڕێکخستنەکانی یەکێتی ڕاپەڕینێکی مەزنیان دژی ستەم و چەوسانەوەی ڕژێمی بەعس بەرپا کرد و سەرجەم شارەکانی تری گرتەوە. کە سەرەڕای سەرکوتکردنی توند، پەیامێکی ڕوونی گەیاند: گەلی کورد هەرگیز واز لە خەباتی ڕەوای خۆی ناهێنێت. خوێندکاران و گەنجان ئەو ڕۆژە سەلماندیان کە کوڕ و کچی سەردەمەکەی خۆیانن.

٢٤ی نیسان لە مێژووی قەڵادزێدا ڕۆژی برینەکان و هەستانەوەیە. ئەگەر بۆردومانی ١٩٧٤ کاردانەوەی توندی دیکتاتۆریەت بووبێت بەرامبەر بە خەڵکی قەڵادزێ ئەوا ڕاپەڕینی ١٩٨٢ چەخماخەی سەرهەڵدانەوە و سەرچاوەی هێز و بەرخۆدان بوو بە ڕووی ستەم و فاشییەتدا. ئەمە ئەو شتەیە کە مێژووی کوردی پێ دەناسرێتەوە. لە یادی شەهیدان و قوربانییانی قەڵادزێدا، دەبێ وانەی مێژوویی لێوە فێرببین و یادکردنەوەی ئەم ڕۆژانە یارمەتیمان بدات لە بیرمان بێت کە خەبات بۆ داکۆکی لە مافەکانمان بەردەوامە. هەروەها دەرفەتێک بن بۆ ئەوەی جیهان لە کارەساتەکانی گەلی کورد ئاگادار بکەینەوە. وەک بەڕێوەبەر و بەڕێوەبەرایەتی گشتی کاروباری شەهیدان و ئەنفالکراوانی ڕاپەڕین، پێداگری لەسەر گرنگی پاراستنی یادەوەری مێژوویی ئەم ڕووداوانە دەکەین و پێویستە هەموو هەوڵەکانمان بخەینە گەڕ بۆ تۆمارکردنی دەنگ و وێنەی ئەو کەسانەی ئەم ڕووداوانەیان بینیوە و بیانپارێزین پێش ئەوەی لەدەستیان بدەین. ئەم مێژووە گرنگە بە شێوازی نوێ و سەردەمیانە بگەیەنینە منداڵان و گەنجانمان. ئەم ڕووداوانە وەک بەشێک لە تاوانەکانی دژی مرۆڤایەتی بناسێنین لە ئاستی نێودەوڵەتیدا.

قەڵادزێ ئەمڕۆ، بە هەموو برینەکانیانەوە، بەردەوامە لە ژیان و بنیاتنانەوە. ئەمە مەزنترین سەرکەوتنە بەسەر ئەو سیاسەتەی دەیویست ئەم شارە لەناوببات. لەم یادەدا دووبارە پەیمان نوێ دەکەینەوە بۆ پاراستنی یادگارییەکان و بەردەوامبوون لە خەبات بۆ دادپەروەری.


قەڵادزێ: قوربانی سیاسەتی ڕژێمەکانی عیراق و داواکاری ئاوەدانکردنەوە.

لە قووڵایی مێژووی هاوچەرخی کوردستاندا، قەڵادزێ و قەزای پشدەر وەک نموونەیەکی تراژیدی لە پەیوەندی نێوان دەسەڵات و پەراوێزە ئیتنییەکان دەردەکەوێت. ئەمە لە دامەزراندنی دەوڵەتی عیراقەوە بگرە تا دەگاتە ڕووخانی ڕژێمی بەعس، ناوچەکە بووە بە ئامانجی سیاسەتی سیستەماتیکی چەوساندنەوە، وێرانکاری و پاکتاوی ئیتنی

بۆمبارانی ١٩٧٤: تاوانێک بە پاساوی یەکپارچەیی.

٢٤ی نیسانی ١٩٧٤، ڕژێمی عیراق بەسەرکردایەتی سەدام حوسێن، هێرشێکی ئاسمانی بێبەزەییانەی کردە سەر قەڵادزێ بە ناپاڵم و چەکی قەدەغەکراو کە بە پێی یاسای نێودەوڵەتی، دەچێتە خانەی تاوانی جەنگەوە. لێکۆڵینەوە فەلسەفییەکان لە چەمکی "شەڕی ڕەوا" و تیۆرەکانی جەنگی مایکڵ ڤاڵزەر، پرسیار دەخەنە سەر بنەمای ئەخلاقی ئەو هێرشانە کە بە بیانووی پاراستنی یەکپارچەیی خاکی وڵات ئەنجام درابن. دەسەڵاتی عیراقی لە ڕوانگەی فەلسەفەی هۆبزییەوە، ئەمنییەتی دەوڵەتی بەرزتر دانابوو لە مافی ژیانی تاکەکان، بەڵام ئایا کوشتنی هاوڵاتیانی سڤیل دەکرێت بە هیچ لۆژیکێکی سیاسی پاساو بدرێت؟ تەنانەت تیۆرەکانی ماکیاڤێلیش سنوورێک بۆ "ئامانج پاساوی ئامراز دەدات" دادەنێن.

ڕاگواستنی ١٩٨٩: کۆتایی هێنان بە شوناسی شوێن.

سێرجیس ئارەنت لە شیکردنەوەکانیدا بۆ تۆتالیتاریزم، باس لەوە دەکات کە سڕینەوەی شوناس و پچڕاندنی پەیوەندی مرۆڤ لەگەڵ شوێن، یەکێکە لە میکانیزمەکانی سەرکوت. بۆردومانکردن و ڕاگواستنی دانیشتوانی قەڵادزێ لە ٢٦ی حوزەیرانی ١٩٨٩، دەرخەری ئەوەیە کە ڕژێمی بەعس تەنها هەوڵی لەناوبردنی خەڵکی نەدەدا، بەڵکو دەیویست ڕیشەی کولتووری و کۆمەڵایەتیشیان هەڵبکەنێت. زیگموند باومان لە تێڕوانینیدا بۆ "مۆدێرنیتەی درۆزن"، بۆی دەردەکەوێت کە دەوڵەتی نەتەوەیی، لە ڕێگەی پاکتاوکردنی جیاوازییە کولتوورییەکان، هەوڵی دروستکردنی کۆمەڵگەیەکی یەکچەشن دەدات. ئەو سیاسەتەی کە بەعس بەرامبەر قەڵادزێ و ناوچەکانی دیکەی کوردستان پەیڕەوی کرد، نموونەیەکی ئاشکرای ئەم ستراتیژییە بوو.

بەرپرسیارێتی ئێستا: لە قەرەبووکردنەوەوە بۆ دادپەروەری تێپەڕی.

ئاڕێنت لە کتێبی "بەرپرسیارێتی و بڕیار"دا، جەخت لەوە دەکاتەوە کە نەوەی ئێستا بەرپرسیارێتی ئەخلاقییان هەیە بەرامبەر بە تاوانەکانی ڕابردوو، ئەگەرچی ڕاستەوخۆ بەشدارییان نەکردبێت. لەم سۆنگەیەوە، ئەرکی حکومەتی عیراق و هەرێمە تەنها قەرەبووکردنەوەی ماددی زیانلێکەوتووان نییە، بەڵکو پێویستە هەنگاوی جددی بنێن بۆ دادپەروەری تێپەڕی و ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ڕابردوودا. بەپێی تیۆرەکانی دادپەروەری جۆن ڕاوڵز، دەشێت سیستەمێکی دادپەروەر لەسەر بنەمای یەکسانی و جیاکاری ئەرێنی بنیات بنرێت. قەڵادزێ پێویستی بە پڕۆژەی ئاوەدانکردنەوەیەکی تایبەتە کە ڕەنگدانەوەی قەرەبووکردنەوەی زوڵمی مێژوویی بێت، نەک تەنها پڕۆژەی گەشەپێدانی ئاسایی.

ئەنجامگیری: پێویستی پێداچوونەوەی مێژوویی.

کیس بێکەر لە کتێبی "پێویستی لەبیرکردن مەترسی لەبیرچوونەوە"دا، پێیوایە ئەگەر کۆمەڵگەیەک مێژووە تاریکەکانی خۆی ڕوو لە ڕوو نەبێتەوە، ناتوانێت بە تەواوی بەرەو پێشەوە هەنگاو بنێت. قەڵادزێ تەنها ناوچەیەکی وێرانکراو نییە، بەڵکو سیمبولێکە بۆ دەرئەنجامی بیرکردنەوەیەکی پاوانخواز و تۆتالیتار کە نکۆڵی لە مافی جیاوازییەکان دەکات. پڕۆسەی ئاوەدانکردنەوەی قەڵادزێ پێویستە لەگەڵ پڕۆسەیەکی هاوتەریبی پێداچوونەوە بە مێژوودا هاوڕێ بێت، تاکو وانەکانی ڕابردوو ببنە هەوێنی چاکسازی سیستەمی سیاسی ئێستا و ڕێگر بن لە دووبارەبوونەوەی کارەساتەکان. پارادۆکسی ئێستای دۆخی قەڵادزێ ئەوەیە نە حکومەتی عیراق و نە حکومەتی هەرێم، نەیانتوانیوە ستراتیژییەکی هەمەلایەنە بۆ قەرەبووکردنەوە و ئاوەدانکردنەوەی ئەو ناوچەیە بخەنە گەڕ. ئەمەش پێویستی بە گوتارێکی نوێی سیاسی هەیە کە لەسەر بنەمای دادپەروەری، بەرپرسیارێتی و ئاشتەوایی دامەزرابێت.
 

سێکوچکەی بەرپرسیارێتی یادەوەری وەک ئەرکێکی مێژوویی.

تۆتالیتاریزم هێرش دەکاتە سەر ناوەندە فیکریی و زانستییەکان، چونکە دەزانێت لەوێوە دەنگی ئازادی و دیموکراسی بەرز دەبێتەوە. بۆردومانی قەڵادزێ و زانکۆی سلێمانی لە ٢٤ی نیسانی ١٩٧٤دا هەر ڕووداوێکی تراژیدی نەبوو، بەڵکو هەوڵێکی سیستەماتیک بوو بۆ لەناوبردنی بیری ئازاد و ناسنامەی نەتەوەیی کورد.

یادەوەری بەکۆمەڵ تەنها کردەیەکی سەنتیمێنتاڵی نییە، بەڵکو ئەرکێکی سیاسی و ئەخلاقییە. کاتێک زانکۆیەک یادی قوربانییەکانی خۆی دەکاتەوە، ئەرکێکی سادە ئەنجام نادات، بەڵکو بەردەوامی بە گوتاری بەرەنگاری دەدات. لەم سۆنگەیەوە، یادکردنەوەی ٢٤ی نیسان تەنها یادی کارەساتێک نییە، بەڵکو بەڵێندانەوەیەکە بۆ بەردەوامی خەباتی فیکری و کولتووری.

پێشنیاری دامەزراندنی "سەنتەری هەماهەنگی" نێوان زانکۆی سلێمانی و زانکۆی ڕاپەڕین، تەنها بۆ کۆکردنەوەی بەڵگەنامە نییە، بەڵکو بۆ پاراستنی عفەزای بیرکردنەوەی ڕەخنەییعیە کە سەرەتای هەموو ئازادییەکە. فەزایەک کە ڕژێمی بەعس دەیویست لەناوی ببات. ئەم سەنتەرە دەتوانێت ببێتە پردێک لە نێوان کارەساتەکانی ڕابردوو و پێداویستییەکانی داهاتوو، بە دروستکردنی کەشێکی بەرهەمهێنەر بۆ دیالۆگی نەوەکان.

لێرە زانکۆکانی "سلێمانی، ڕاپەڕین" و "کۆمەڵەی خوێندکارانی کوردستان"، دەکەونە بەردەم سێ بەرپرسیارێتی سەرەکی مێژوویی: پاراستنی یادەوەریی مێژوویی، پەروەردەکردنی هۆشیاری ڕەخنەیی، و دروستکردنی پەیوەندی نێوان نەوەکان. سێکوچکەیەکی بەرپرسیارێتی کە نابێت لەیەک دابڕێن. مەترسیدارترین شت لەبیرچوونەوەیە، نەک خودی تراژیدیا خۆی. کاتێک نەوەیەک لەبیری دەچێتەوە چ ستەمێکی لێکراوە، ئەمە سەرەتای دووبارەبوونەوەی کارەساتەکانە.

زانکۆی سلێمانی و زانکۆی ڕاپەڕین نەک تەنها دامەزراوەی زانستین، بەڵکو یاداشتی زیندووی گەلێکن. یاداشتێک کە پێویستە نەک تەنها تۆمار بکرێت، بەڵکو لە فۆرمی بیرکردنەوەی نوێدا بەردەوام بەرهەم بهێنرێتەوە. ئەمەش لە ڕێگەی توێژینەوەی زانستی، فێستیڤاڵی کەلتووری و هۆشیارکردنەوەی کۆمەڵگە بەدی دێت.

ئایا ئەم دوو زانکۆیە و کۆمەڵەی خوێندکارانی کوردستان، کە سەرمەشقی ڕاپەڕینەکانی ١٩٨٢ و هەشتاکانە بە گشتی، ئەرکی مێژوویی خۆیان بەجێ دەگەیەنن؟ ئەمە پرسیارێکە کە نەک تەنها پەیوەندی بە ڕابردووەوە هەیە، بەڵکو پەیوەندی بە ئایندەی کەرامەت و ئازادیی گەلی کوردەوە هەیە.
 

قەڵادزێ، دیالەکتیکی زۆردارانە و ئازادیخوازانە.

بۆردومانی قەڵادزێ لە ٢٤ی نیسانی ١٩٧٤، بە تەنها هەر کارەساتێک نییە لە ئامار و ژمارەی شەهید و بریندار و بە قوربانیبوونی شارێکدا ببینرێتەوە. ئەمە دەرچەیەکی فەلسەفییە لە نێوان زۆرداری دەوڵەتی و جەدەلی بوونی مرۆڤدا. وەک ئەوەی هاننا ئارێنت پێمان دەڵێت، توندوتیژی دەوڵەت پەیوەستە بە "ڕەشبوونەوەی بوون" - ئەو هەوڵەی کە دەوڵەت دەیدات بۆ سڕینەوەی هەموو ئەو دەنگانەی کە بە "ئەویتر" پێناسە دەکرێن. دەوڵەتی بەعس نەیدەویست تەنها جەستە بکوژێت؛ دەیویست یادەوەری، زمان، و ئیرادەی گەلێک بسڕێتەوە. ئەوان بە وردی دەیانزانی کە زانکۆی سلێمانی نەک تەنها شوێنی فێربوون، بەڵکو ناوەندی بەرهەمهێنانی مەعریفەیەک بوو کە دەیتوانی جیهانبینی دەوڵەتی ناوەندی بخاتە ژێر پرسیارەوە.

توندوتیژی کۆلۆنیالی هەمیشە نهێنییەکی هێگڵیانەی تێدایە: دیالەکتیکی نەفی و نەفیکردنەوە. جۆرج هێگڵ پێمان دەڵێت کاتێک شتێک نەفی دەکرێت، ناچێتە ناو عەدەمەوە، بەڵکو لە فۆرمێکی نوێدا دەردەکەوێتەوە. ئەو گەلەی کە بەرەنگار دەبێتەوە، لە ئاگری سووتاندا، "خود"ێکی نوێ دەدۆزێتەوە - نەک وەک قوربانی، بەڵکو وەک بکەری مێژوویی. هەموو گوللەیەک کە بەرەو قەڵادزێ دەهاوێژرا، هەموو بۆمبێک کە بەر زەوییەکەی دەکەوت، تۆوێکی دەچاند - تۆوی بەرەنگاربوونەوە. وەک والتەر بنیامین باسی دەکات، شۆڕشەکان هەمیشە پەیوەندییان بە "کاتی مێسیانی"یەوە هەیە - ئەو ساتەی کە ڕابردوو دەبێتە هێزێکی زیندوو لە ئێستادا.

ڕاپەڕینی ١٩٨٢ی قەڵادزێ تەجەسودی ئەم دیالەکتیکە بوو. کاتێک خەڵک بە دەنگ و جەستەیانەوە شەقامەکانیان گرتەوە، پەیامەکەیان ڕوون بوو: "دەتوانن بە جەستە بمانکوژن، بەڵام ناتوانن ویستی ئازادیمان بسڕنەوە." ئەمە ئۆنتۆلۆژیای مرۆیی بەرەنگاربوونەوەیە کە میشێل فووکۆ پێی دەڵێت "ئیتیکی بەرگری" - ئەو ساتەی کە مرۆڤ، لە بەرانبەر دەسەڵاتی ڕەهادا، پێداگری لەسەر بوونی خۆی دەکات. ئەمە ئەو شتەیە کە دەوڵەتە کۆلۆنیالیستەکان تێیناگەن: کاتێک هەوڵی سڕینەوەی مێژوو و ناسنامەی گەلێک دەدەن، لە ڕاستیدا هۆشیارییەکی مێژوویی-فەلسەفی نوێ دروست دەکەن کە پەیوەندی نێوان بوون و دەسەڵات دەخاتە ژێر پرسیارەوە.

ئەمە تەنها داستانی قەڵادزێ نییە، بەڵکو پاڕادایمێکی جیهانی ئەزموونی کۆلۆنیالیزمە کە فرانتز فانۆن و ئێدوارد سەعید بە وردی شیانکردووەتەوە. ڕاپەڕینی قەڵادزێ نموونەیەکی بەرچاوە لەوەی کە ژاک ڕانسێر پێی دەڵێت "دابەشکردنی هەستپێکراو" - ئەو ساتەی کە ئەوانەی دەنگیان لێ زەوت کراوە، دەنگیان بەرز دەکەنەوە و فەزای گشتی گۆڕانکاری بەسەردا دێت. ئەوەی ڕژێمی بەعس نەیدەزانی ئەوە بوو کە بۆردومانەکانیان نەک تەنها دەیانتوانی خانووەکان بڕووخێنن، بەڵکو هەموو ترسێکیش لە ناو دڵی نەوەیەکدا تێکبشکێنن و بیانکەنە بکەری ئازادی خۆیان.

ئێستا پرسیارێکی قووڵ دەمێنێتەوە: ئایا ئەو قەڵادزێیەی کە ئەمڕۆ هەیە، هەمان ئەو قەڵادزێیەیە کە خەونی پێوە دەبینرا لە ١٩٨٢دا؟ ئایا خەونی ئەو شەهیدانە هاتووەتە دی، یان ئێمە خۆشمان بوینەتە بەشێک لەو سیستەمەی کە دژی دەوەستاینەوە؟ سلاڤۆی ژیژەک پێمان دەڵێت کە خەتەرناکترین شت ئەوەیە کە "سیستەم" خۆی دەگونجێنێ بەو دروشمانەی کە بۆ ڕووخاندنی دروست کراون. ئازادی، وەک هانا ئارێنت دەڵێت، هەرگیز بە سادەیی نایەتە دی - ئەوە پرۆسەیەکی بەردەوامی دامەزراندنی فەزای گشتییە کە تێیدا دەنگی یەکەکان دەبێتە "ئێمە"یەکی کۆمەڵایەتی. ئەمە پرۆسەیەکی بەردەوامە کە پێویستە هەر جارە لە نوێوە بیناسینەوە، تاکو مانای قوڵی ئازادی لە یادەوەری جەماعی و کردەی سیاسی دا بەردەوام بێت.
________________________________________________
• ئەم زنجیرە باسانە تایبەت بە ٥١ ساڵە یادی بۆردومانی ٢٤-٤-١٩٧٤ و ڕاپەڕینی ٢٤-٤-١٩٨٢ ی قەڵادزێ نووسراون و لە ڕۆژنامەی "قەڵادزێ" بڵاوکراونەتەوە.

ماڵپه‌ڕی ئه‌رسه‌لان مه‌حمود