١٦\٣\٢٠٢٤

کۆتایی توێژی رۆشنبیران و دابەشبوونی وەسەر چینەکان!

دارا خونچە       

مرۆی نایاب - چ ژن چ مێر چ نەژنونەمێر - لەسەر ئەرک و ماندییبوونی کەس ناژی.. واتە لە رێی وەکاربردنی هێزی بیر و بازووی خۆی کارەک دەکا کە بتوانی پێیەوە بژێوی ئاسایی ژیان و پەناگەیەکی سادە و ساکاری حەوانەوەی پێ دابین بکا.. لە کاری رۆژانەی نێو ماڵێش پشت وە هێزی بازووی خۆی دەبەستی، هەمیشە تەقەلای ئەوە دەدا چەند هەنگاوەک لە پێش ئەو کەسانەوە بی کە خەریکن لە پێناو وەدەستهینانی ماف و ئازادییەکان و باشترکردنی ژیان و سەقامگیرکردنی ئاشیتی و ئاسایشی گشتیی تێدەکۆشن، ئیدی لەبەرئەوەی خۆی کەسەکی چاوتێر و خاکییە و خەرجییەکانی فرە کەمن ئەوەی گرنگیی پێنادا هەبوونی کۆشک و تەلاری گەورە و ئالاڤ و ئامووری ناوازە و جلکوبەرگی گرانبەها و تشتومشتە رووکەشەکانی دیکەیە.. ئەوەی گەرەکیەتی تەنێ کەسەکی هاوکوف و نایابی وەک خۆیەتی تا ببنە خۆشەویست و هاودەمی یەکدی.. ئەگەر حەزیشیان لە وەچەخستنەوە هەبی ئەوە بەر لە یەکەمین هەنگاو (وە شێوەیەکی سەردەمییانە نا) وە رەچاوکردنی گۆڕان و پێشکەتنی ژیان و گوزەرانی پێشەڕۆژێ بەرنامەی وەخێوکردن و پەروەردەکردنی دادەڕێژن.. ئەویش یەک زارۆک یان دووان.

ئەگەر لە پێناسەکردن و هەڵسەنگاندنی کەسی ''رۆشنبیر''١ ئەو کەسە ''نایاب''ەی سەرێ بکەینە ''پێوانە و پێوەر''٢ ئەوە تەنێ یەک کەسایەتیی زۆر ناشیرین و خواروخێچ دەبینین! ئەوەش لەبەرئەوە نییە کە رۆشنبیر هەر لە بنچینەدا و هەمیشە هەر بوونەوەرەکی خودپەرست بووە و دەبی.. ئەگەر بشێ واژەی ''مرۆڤ'' وە باڵای رۆشنبیر داببڕین خۆ مرۆڤەیلی دیکەش زۆر زۆرن ئەگەر یاساگەلە سروشت گەردوونییەکە و ئەو کەمە داوەرییە یەکسانییە جڤاکییەی هەیە بەرزەفتیان نەکا ئەوە وە رۆی رۆشن یەکدی دەخۆن! ئەوژی هەر وەتۆیە، بەڵکە لەبەرئەوەیە کە بێجگە لەوەی سەردەمانەکی دوورودرێژە رۆشنبیران لە رووی پێکهاتە و بنەمایە چینایەتییەکەیان یەک توێژی زۆر ناجێگیر و رفۆکن و ناتواندرێ وە هاسانیی ببیندرێن و بپێورێن.. کەسانەکی مشەخۆرن و وە پێی رێکار و رێوشوێنی سیستەمە چەوسێنەرەکە وە ناوی فەرهەنگسازیی خۆیان لەسەر بژێوی ژیانی کەسە رەنجدەر و چین و توێژە بەشمەینەتەکان دەژیێنن، لە باشترین باریشیاندا تەنێ هیزی بیر وەکاردەبەن و هەرگیز لە وەکاربردنی هێزی بازوو شانیان گەرم نابی و تەنێ لێوانیان وەک چەرمی چێکردنی کەوشان لێکدەکێشنەوە!

ئێستا با چەند نموونەیەک لەسەر هزر و رامان و بەرخوردی رۆشنبیرانی لای خۆمان وە گشتیی(تاکوتەرایان لێدەرچی) بخەینەڕوو:

● کە بابەت دێتە سەر بەرژەوەندیی تاک، یێژن: ''بەس لۆ خۆت بژی، هەر تشتەک بەرژەوەندیی خودی خۆتی تێدا نەبوو وەلایدا مەچوو، ئەوپەڕەکەی شێست هەفتا ساڵەک دەژی.. ژیان و تەمەنی خۆت لە پێناو هیچ تشتەک دامەنێ، و... تد''.
● وە مەبەستی ئەوەی ئازادیی لە هۆکارە ئابوورییەکان و یەکسانیی جڤاکیی داببڕن و لە یەخەی تاکە خودپەرست و تاکگەرییەکانی بدەن سەری زمان و بنی زمانیان دووپاتکردنەوەی ئەو قسە بێزراوەیە ''ئازادیی تۆ لەوێدا کۆتایی دێ کاتێک ئازادیی ئەویدیکە دەستپێدەکا''! هەر کتومت یێژی کۆمەڵە کەسەکی زۆر لە جێیەک لە چاوەڕوانی وەرگرتنی تشتەک ماوەیەکی زۆرە لە نۆرەیەکی دوورودرێژ دان و لە ماندییەتی شلوشەکەت بوونە.. ئیدی کە کەسی پێشەوە تشتەکە وەردەگری و دەروا نۆرەی کەسەکی دیکە دێ!
● دەربارەی رێکخراوبوون و کاری بەکۆمەڵ؛ هەم لە ترسی دەسەڵاتداران و نانبڕین هەم لە ترسی دەرکەتنی توانایە راستییەکەیان و پووچبوونەوەی ناو و ناوبانگیان یێژن: ''خەمی ئەو میللەتە هەمووی کەتیتە سەر شانی رۆشنبیران و کەسانی ئەکادیمیایی، هێندە سەرقاڵن وە بەرهەم و داهێنانەکانی خۆیان وە هیچ جۆر و شێوەیەک دەرفەتی رێکخراوبوون و کاری بەکۆمەڵیان نییە، پاشانیش کەنگێ ئەوە راستە پسپۆڕان و دەستەبژێرانی کۆمەڵ کاتی زێڕینی خۆیان وە دانیشتن و چەقەچەقکردن دەگەڵ خەڵکە گشتیی و (مێگەل)ئاسایەکە بکوژن بێ ئەوەی هیچ ئەنجام و بەرهەمەکی وەی هەبی و گۆڕانەک چێبکا!
● سەبارەت وە خەباتی چینایەتی: تا شنەبای سۆشیالیستیی لە دەربەندی سۆڤیەتەوە دەهات رۆشنیران لە هەموو توێژەکانی دیکەی کۆمەڵ کۆمۆنیستتر و چەپتر و سیکۆلارتر و پێشکەتنخوازتر بوون، لە نێو پارتیەکان و رێکخراوە قوچەکییەکان لەبەر ئەوان جێی کرێکاران و رەنجدەران نەدەبۆوە، پارتیایەتی و پارتی پێشڕەوی چینایەتی وە سەرپەرشتی رۆشنبیرانەوە چاوی خەڵکی دەردەهینا تەنانەت لە رێی کاری وێژەیی و هونەرییشەوە دەستدرێژییان دەکردە سەر هەر کەس و لایەنەک کە دەگەڵیان نەبوون، لێ کە سۆڤیەت گڵۆڵەی کەتە لێژیی و داڕووخا ئیدی یەکسەر تا ئەو رادەیە مۆری پەژێوانییان لە نێوچاوانی خۆیان دا کە گوتیان سەرمایەداریی کۆتایی مێژووە و سۆشیالیزمیش نەک هەر وەک ئەزموونەکەی بەڵکە وەک هزر و جیهانبینییش دەگەڵ فاشیزم و نازیزم دوو رووی یەک دراون!
● زۆربەی هەرە زۆری پیاوە رۆشنبیر و دەستەبژێرەکان لە پرسی ژنان هیچی تێدا ناهێلنەوە و لە چەپە یەکسانییخوازەکان چەپترن، تا ئەو جێیەی کە پێویستیانە لۆ دامرکاندنەوەی حەز و ئارەزووەکانیان و خۆنواندنی رووکەشانەیان وەک کەسانی یەکسانییخواز دەبنە خاکوخۆڵ لەژێر پێی ژنان.. لێ کە دێتە سەر کردەوە و داننان وە ماف و ئازادییەکانیان زۆر وە هاسانی دەچنە نێو قاوغی نێرسالاریی، سەرەڕای ئەوەش لە پێناو سەرلێشێواندنی رەوتی تێکۆشانی ژنان و پیاوانی یەکسانییخواز دەیان دامودەزگە و رێکخراوی ژنانی پارتییەکان و فێمێنیزمی ساختەی لیبرالی و ژنسالاریی و رەگەزپەرستیی تەنانەت دینییش قوتدەکەنەوە، هێندە بەسە بێژین زۆر جاران ژن دەگەیننە سەر کورسیی سەرۆکی وڵات یان سەرۆکوەزیران لێ ئەگەر پیستە ژنانییەکەی لێ دابماڵی ئەوە تەنێ یەک پیاوی سمێڵ بابڕ و شمشێروەدەست دەبینی!
● لە پرسی مافە نەتەوەیی و نیشتیمانییەکان: خۆیان وەها پێشاندەدەن کە تەنێ ئەوانن خۆڕاگرانە و لە رێی پشتبەستن وە میللەت وە شێوەیەکی سەردەمییانە لە پێناو سەربەخۆیی تێدەکۆشن، کەچی لە رووی کردەییەوە پێچەوانە هەڵسوکەوت دەکەن.. وەک نموونە ئەوەی لە کوردستان دیتمان؛ ئەوان هەمیشە لە خەمی ئەوەدا بوونە بزاڤی رزگارییخوازیی رادەستی خێل و بنەماڵە و ئاغا و مەلا و شێخەکان بکەن و لە چینە چەوساوەکان و رەوتی یەکسانییخوازیی دووریبخەنەوە، پێش ئەوەی چەکدارە خۆفرۆشەکان سەرهەڵبدەن ئەوان پێنووسەکانی خۆیان وە داگیرکەران و رامیاربازیی نێودەوڵەتیی فرۆشتبوو، شەڕە نێوخۆییەکان هەمووی لە ئەنجامی ململانێی بەرژەوەندییە تەسک و تاکڕەوییەکانی ئەوانەوە چێبوون، رێک وە پێچەوانەی گەل کە وەک هەر گەلەکی دیکە خوازیاری سەربەخۆییە.. هیچ کاتەک دروشمەکی جێگیر و رۆشنیان نەبووە لەسەر مافی چارەنووس و دەگەڵ هەر شکستەکیش پتر خۆیان لە زەلکاوی ئێراقچیەتی نوقوم کردیە و لە سەربەخۆیی دوورتر کەتینەوە، هێندەکیان لە پاش گشتپرسییە مەزن و سەرکەوتووەکەی کوردستان بەوپەڕی بێ رەوشتییەوە خۆیان لە دەسەڵاتە رەگەزپەرستە ئیسلامییە داگیرکەرەکەی بەغدا وە ئێراقییتر پێشاندا.. هەر بڕیارەکیش لە لایەن حکومەت و دادگە و دادوەرییە جەنگەڵییەکەی (بەغدا-تاران) دژ وە ''قەوارەی هەرێم''٣ و خەڵکی کوردستان دەرچووبی هەر لەو کەلەنەوە دەرفەتی وەرگرتیە کە لە ئەنجامی دەسیسە و خۆفرۆشیی و تۆمارکردنی سکاڵا لەسەر هەرێم لە لایەن ئەوانەوە چێبووە و زۆر شەرمئاوەرانەش وە ئاهەنگ و هەڵپەڕکێوە پێشوازییان لە بڕیارەکە کردیە!

● ... و... و... و... تد.

هەرچەندە هەم پارتییەکان - خێڵە شارستانییەکان - و دەسەڵاتە نابەرپرسەکانی نێوخۆ هەم داگیرکەران زۆر سوودمەند بوونە لە هەبوونی ئەو جۆرە رۆشنبیرەی لێیدواین.. هەروا لایەنەکانی نێو ململانێی رامیاربازیی نێودەولەتیش هەر لە رێی ئەوانەوە توانیتان کوردستان و خەڵکەکەی وەک هێزەکی هاسان و بێ خەرجیی وە پێی بەرژەوەندییەکانی رۆژ وەکارببەن.. ئەوەش خۆبەخۆ هەموو جۆر و شێوە تێکۆشانەکی میللەتەکەمانی خاوکردیتەوە، لێ ئەوەی جێی دڵخۆشییە ئێستا ئاسۆیەکی گەش بەڕێوەیە؛ لە ئەنجامی ئەوەی کە لەو چەند دەیەی دواییدا زانست و تەکنەلۆژیا وە تایبەتییش ''زیرەکیی دەستکرد'' لە گەشەکردنەکی زۆر خێرا دان و تا دێ خێراتریش دەبن.. شێواز و پەیوەندییەکانی بەرهەمهێنان وە پێی گۆڕانی پیشەکان و دروستبوونی جۆرە تازەکانیان دەگۆڕێن٤ بەوەش وەرگۆڕانەکی مەزن لە ژیان و گوزەرانی مرۆڤ چێدەبی، ئێستا زۆربەی چین و توێژەکان لە دەستپێکی هەڵوەشانەوە و دروستبوونەوە دان و بەو پێەش رێزبەندییە چینایەتییەکان وە پێی گۆڕان و گەشەکردنە خێرایەکان و باشتر و باشتربوونی ژیان و گوزەران لە گۆڕانی هەمیشەییدا دەبن، ئیدی توێژی رۆشنبیرانی کوردستانیش (کە لە نێو جۆگەکەدا بوون و لە هەردوو لایان دەخوارد) وەک توێژ بەرەو مەرگی بێ ئەولا و ئەولای خۆی دەڕوا.. واتە لەنەوپاش رۆشنبیران لە نێو هەموو چین و توێژەکان سەرهەڵدەدەن و لە هەر جێیەکیش وە پێی بنەمایە چینایەتییەکەیان پێکدێن و نەشونما دەکەن.. ئەو قۆناغە وەسەردەچی کە چین و توێژە چەوساوە و بەشمەینەتەکان لەبەر ناگزووریی باری ئابوورییان ئەوەیان وەبەرەوە نەبوو بتوانن وە پێی پێویست هۆشیار ببنەوە و کەسانی رۆشنبیریان لێدەربچی.. ئیدی ئەوانیش خاوەنی رۆشنبیرانی خۆیان دەبن و پێویستیان بەو رۆشنبیرانە نابی کە پێشتر وە شێوەیەکی گشتیی وەک توێژەکی مشەخۆر و راڕا و هەلپەرست لە شێوەی سوپایەکی دەسەڵاتی سەرمایە و حکومەتەکانیان وەکاردەبردران و ئێستا وە جۆرەکی تازە لە نێو چین و توێژە چەوسێنەرەکان دروستدەبنەوە و ناتوانن دەستبەرداری بنەمایە چینایەتییەکەیان بن. کەواتە لەنەوپاش میللەت کە لە چارچیوەی کار و خەباتی بەکۆمەڵ و هەرەوەزیی و وە هاوپشتیی رۆشنبیرانی خۆی خاوەنی خۆی دەبی دەتوانی هەم قۆناغە نەتەوەیی و نیشتیمانییەکە وە زوویی تێپەڕێنی و وە ئامانجی خۆی بگا کە سەربەخۆیی وڵاتی خۆیەتی.. هەم وە شێوەیەکی تۆکمەتر و پڕ بەرهەمتر تێکۆشانی جڤاکیی خۆی بکا لە پێناو وەدستهینانی زۆرترین ماف و ئازادییەکان کە سەرەنجام دامەزراندنی سیستەمی یەکسانییە.
______________________________________
پەراوێز:
١- رۆشنبیر: مەبەست لەو کەسانەیە کە وە پێی سەردەمەکەی خۆیان زۆرترین زانیاریی و تێگەیشتنیان لە هەموو بوارە فەرهەنگییەکان هەیە کە هەڵبەتە هەمووشیان وە شێوەیەکی گشتیی پەیوەستن وە بواری رامیارییەوە.. ئەگەر لە یەک یان چەند بوارەکیش بەرهەمیان هەبی ئەوە پێناسەکەیان پتر وەسەردا جێبەجێ دەبی، لێ دەبی ئاگامان لەوەش هەبی زۆر کات تەنێ بەو کەسانە یێژن رۆشنبیر کە لە بوارە وێژەیی و هونەرییەکان چالاک و بەرهەمدارن.
٢- پێوانە و پێوەر: ئەو دوو زاراوە لە زمانی کوردی یەک سەرچاوەیان هەیە ئەویش ''پێو''ە، هەرچەند لەمێژە وەک واتای پێوانی (پانیی و درێژیی و قۆڵیی و بەرزیی و نزمیی و خڕیی و قەبارە و ماوە و رەهەند و کات و... تد) و پێوانی (شێوە و نێوەرۆک و جۆریی و گەرمیی و ساردیی و رەوشتەکی و ئەرێنیی و نەرێنیی و چۆنیەتی و چیەتی و... تد) تا رادەیەک خۆیان رۆنایە.. لێ ئەگەر زۆر لێیان هوورد نەبیەوە لێت تێکەڵ و ئاڵۆز دەبن، ئاخر چونکێ زمانی کوردی زۆر کەونارایە و بنەمایەکی بەجێ و پتەوی هەیە و لە داڕشتنی بنەچەی وشەدا یەک بنەمای سروشت گەردوونیی پوختی هەیە دەگەڵ گەشەسەندنی ژیان و بەرفرەبوونی بەرشەق و رێڕەوی زمان فرە وە هاسانیی گەردانەگەلەکی زۆری وشەکان دەکا و واتای تازەیان لێ دەسازێنی، لێ لە زمانە ناودارە رووکەشە تازەکانی ئێستای جیهان ئەو بنەمایەیان نییە و زۆر وە سادەیی لەسەر بنچینەی زانستی واتاداریی زمان زاراوەکان رۆدەنێن وەک نموونە لە زمانی ئینگلیزی (مێژەرمێنت و ستاندرد) دوو زاراوەی زۆر لە یەک دوور و جودان چون هەم لە رووی زمانییەوە بنەمای زانستیی سەرچاوەی وشەیان لاوازە هەم زۆر وە کەمیی گەردانە دەکرێن لەبەرهەندێ وە هاسانی لە یەک هاوێر دەکرێن و رۆناچنە نێو پەیوەندییە سروشتییە وەپێز و پتەوەکەی زمان.
٣- دروستبوونی قەوارەی هەرێم نە ئەنجامی راپەڕینەکی خۆبەخۆی جەماوەریی بوو.. نە وە هۆی پشتگیریی ئەمەریکا و وڵاتانی رۆژاوا بوو.. بەڵکە لە سەتا سەت بەرهەمی ئەو راپەڕینە چەکدارییە بوو کە ''بەرەی کوردستانیی'' ئەنجامیدا، وە پێچەوانەوە ''هەڵێهات''ی جەماوەر و پشتگیرییکردنی ئەمەریکا و وڵاتانی رۆژاوا لە هێشتنەوەی رژێمەکەی سەدامی دیکتاتۆر لە کۆتایی ئاداریی ١٩٩١ شکستەکی کاتیی وەسەر راپەڕینەکەدا هینا!

٤- وە پێی زانیاریی و ئامارەکانی وەزارەتەکانی کار یان دامودەزگە پەیوەستدارەکان وە کار و بوارە ئابوورییەکان لە هەر وڵاتەک وە تایبەتییش لە وڵاتە پیشەسازییە وەهێزەکان رۆژانە ئامێر و ئامرازی تازە دەخرێتە نێو بوارەکانی بەرهەمهێنان بەوەش جۆر و شێوەی پیشەکان دەگۆڕێن و وە دەیان و سەدان کرێکار دنێردرێنەوە ماڵێ و ژمارەیەکی کەم لە کرێکارە شارەزا و کارامەکان کە خاوەن ئەزموون و بڕوانامەی خول و شاگردیی (ئەپرێنتسشێپ) و زانکۆیەکانن جێیان دەگرنەوە.

سەرەتای ئاداری ٢٠٢٤ - لەندەن

ماڵپه‌ڕی دارا خونچە