٢٠\٨\٢٠١٤

کوردبوون لە شیعرێکى (مامۆستا برایم ئەحمەد)دا.

سەدیق سەعید     

کوردبوون وەک چەمکێک، یەکێکە لەو سۆبژێکتانەى ڕووبەرێکى بەرفراوانى لە ئەزموونى شیعری کوردی و لە دنیابینى شاعیرانى ئێمە،لە گشت قۆناغەکان، بە بێ جیاوازى، داگرتووە.پرسی ناسنامەو شوناسی نەتەوەیی و شانازیکردن بە کوردبوون، وەک تایبەتمەندییەکى سیاسی و نەتەوەیی کە جیامان دەکاتەوە لەوانى تر،ئەو گوتارە بووە، کە بە درێژایی مێژووى چەوسانەوەو ژێر دەستەیی گەلی کورد، لە ئەدەبی کوردیدا بە گشت ژانرەکانەوە بوونى هەیە. ئەگەر لە ئاستى واقیعدا پرسی هێشتنەوەى کوردبوون وەک ناسنامەیەکى نەتەویی لە ڕێگەى خەباتى چەکداری و تێکۆشان و قوربانیدانەوە بووبێت، ئەوا بە شێکى دیکەى ئەو بەرگریکردنە لە ناسنامە دەچێتە چوارچێوەى ئەدەبی بەرگری کوردییەوە. لە ئەدەبی شۆرشگێریدا، پرسی بەرگریکردن لەنەتەوە، ناوەڕۆک و گوتاری سەرەکى شیعرەکان پێک دێنێت. کورد وەک نەتەوەیەک لە بەرئەوەى بە درێژایی مێژوو، چەوساوەو ژێر دەستە بوە، ئیدى ئەدەبەکەشی ڕەنگدانەوەى ئەو هەڵومەرجە سیاسی و شۆرشگێڕییە بوە، کە کورد وەک نەتەوەیەک تیایدا ژیاوە.پانتایەکى گەورە لە ئەدەبی کوردیدا، ڕەنگدانەوەى سیماکانى بەرگری و تێکۆشان و داکۆکیکردن لە ناسنامەى نەتەوەیی بوە، کە خۆی لە کوردبووندا بەرجەستە دەکات.ئەم گوتارە کە فۆڕمێکى سیاسی هەیە،زۆرجار بە گوتاری مانەوە،وەسف دەکرێت. واتە گوتارێک کە هەموو بنەماکانى هێشتنەوەى نەتەوە،لە بەرگری،تێکۆشان و قوربانیدان دەبینێتەوە. خەسڵەتى سەرەکى ئەم گوتارە بەبۆچوونى من وەک خوێنەرێک لەوە دایە، کە ئەوەندەى گوتارێکى ئێستاییە، ئەوەندە گوتارێکى داهاتووخوازانە نەبوە.بەو مانایەى لەو گوتارەدا، نەتەوەوەک هێزێکى خۆڕاگر،مانەوە،بەرگریکار وێنا کراوە.لەبڕی ئەوەى وەک هێزێکى گەشبین و ئاییندەخواز و هێرش بەر ببینرێت.کورد چونکە لە مێژوودا نەتەوەیەکى شەرخوازنەبوەو هەمیشە لە لایەن نەیارەکانیەوە شەڕی بە سەردا سەپاوە، ئیدى بە هۆی ئەو واقیعەوە، زۆرتر لە دۆخێکى بەرگریکردن دابوە، وەک لەوەى هێرش بەرێت. ئەم هەڵومەرجە سیاسی و شۆرشگێریە، ڕەنگدانەوەى لە دووتوێی گوتاری شیعری کوردی هەبوە، بە شێوەیەک کە بە گوتاری مانەوە دەناسرێت، واتە وەستانەوەو بەرگریکردن و داکۆکیکردن لە ناسنامەى نەتەوەییمان. ئەم فۆڕمە بەشێکى سەرەکى کۆی ئەدەبی بەرگری و شیعری نیشتمانى پێک دێنێت. بۆیەشە ئەو گوتارە وەک گوتارێکى مانەوە، وێنا کراوە. بۆنموونە: ئەگەر ئێمە سەرنج بدەین دەبینین،بەشێکى هەرە زۆری ئەو شیعرانەى لە دواى کارەساتى ئەنفالەوە نووسراون،هەڵگری دنیابینیەکى نائومێدانەو ڕەشبینانەیە. بەشێکى شیعرەکانى شێرکۆ بێکەسی لێدەرچێت، کە لە دواى ئەنفالەوە ئومێدێکى سەرلەنوێ هەڵسانەوەو گەشبینى لەهەمبەر ئاییندەى نەتەوەکەماندا،تیادا بەرجەستەیە. دەنا بەشێکى زۆری ئەوانى تر، گوزارشت لەوخەمەو لە قوربانیەکان و لاوانەوەو گوزارشتکردنى کارەساتەکە دەکەن. زەمەنى دواى ئەنفال بۆ کورد، زەمەنى نائومێدی و بێدەنگى و شۆکى دەروونییە. ئەم بارودۆخە،کاریگەریەتى قوڵی بەسەر ژیان و دنیابینى مرۆڤى کورد بە گشتى و شاعیران بە تایبەتى جێهێشن. بەو مانایەى کە ئیدى ئەستەمە، جارێکى تر، کورد وەک نەتەوەیەک هەڵسێتەوە،سەربەست و ئازاد بێت. ئەو شێوە ڕوانینە نائومێدیانە، بۆ ژیان و بوونى نەتەوە، دەرەنجام ئەو هەستە لای مرۆڤەکان بەرجەستە دەکات، کە کەمتر کەسێکى گەشبین و ئاییندە خواز بن. بە پێچەوانەوە بەڵکو تەنها گوزارشت لەو کات و ساتە دەکەن، کە تیایدا دەژین. کاتێ مرۆڤیش خەونى گەورەی نەبوو،لە ژیان مانای وایە ئومێدى نییە.بۆیە دەبینین،بەشێکى زۆری شیعری بەرگری کوردى تەنها گوزراشت لەو سەردەمەو زەمەنە دەکات، کە ڕەنگدانەوەى هەڵومەرجی سیاسی و کارەستباری نەتەوەیە، کە خۆی لە گوتاری مانەوەدا بەرجەستە دەکات. ئەو گوتارەى بنەماى سەرەکى و هەمیشەیی،تەنها مانەوەو پارێزگاریکردنەلەنەتەوە.بێگومان یەکێ لەو شیعرانەى، کە هەڵگری دیدێکى دیکەى جیاوازە بۆ کوردبوون، وەک شوناسی نەتەوە، شیعرە دیارەکەى(مامۆستا برایم ئەحمەدە) بە ناوى هەر کوردبووین و هەر کورد ئەبین.لەو تێکستەدا خوێنەر،بەر دنیابینیەکى دیکەى کوردبوون دەکەوێت، کەلەسەر ئاستى جیاجیا، دەردەکەوێت.دەشێ ئەو شیعرەى مامۆستا(برایم ئەحمەد) بە پانۆڕامایەکى سیاسی و مێژوویی،دروستبوونى نەتەوەیەک بناسێنین، کە نەیاران و دوژمنانى مێژووێکى پڕ لە چەواشەیان داوەتە پاڵ، وەک ئەوەى کورد هیچ بنەماو توخمێکى نەتەوەییبوونى نەبێت، هاوشانى نەتەوەکانى دیکەى فارس و عەرەب. بەڵام شاعیر لەو دەقەیدا، هەموو ئەو بنەماو تیۆرانە پوچەڵ دەکاتەوە، کەوەک وەهمێک بۆ مێژووى نەتەوەیەک کەکوردە، داتاشراون. بە پێچەوانەوە شاعیر کوردبوون وەک شوناسی نەتەوەیەک دەبەستێتەوە، بە ئەزەلیەتى بوون و مێژوو. بەو مانایەى کورد هەر لە سەرەتاکانى دروستبوونى مرۆڤایەتیەوە، وەک نەتەوەیەک بوونى هەبوە. بە دەربرێنێکى تر، کوردبوون، زادەى کورد خۆیەتى نەک هیچ مێژووێکى چەواشەو داتاشراوودروستکراو،لەلایەن دوژمنانیەوە،وەک ئەوەى بەردەوام گوێبیستى دەبین. بۆیە مامۆستا برایم ئەحمەد، لەو شیعرەی خۆیدا، هەموو ئەو تیۆرانە پوچەل دەکاتەوەو ئەو پەیامە دەداتە نەیارانى کورد، کەلەوەتەى دنیا هەیە کوردیش هەیە،تەنانەت پێش هەموو قۆناغێکى مێژوویی و ئەتنۆگڕافى دیاریکراو.لێرەوەش ئەگەر ئێمە تیۆری پەرەسەندنى ڕەوتى مرۆڤایەتى هەر لە کۆمۆنەى سەرەتاییەوە، وەک یەکەمین قۆناغ و چوارچێوەى ژیانى کۆمەڵایەتى مرۆڤەکان، تا قۆناغەکانى تر و دواتریش سەرهەڵدانى دەوڵەتى ناسیۆناڵی وەربگرین، ئەوا بە پێچەوانەوە کورد بە دەرە لەو تیۆرەو هەر لە سەرەتاوە،بە کوردى خەلق بوەو دروستکراوە.بۆیە شاعیر دەڵێ:

لە پێش ئاگر پەرستیدا...
لە پێش موسڵمانیەتیدا..

بەستنەوەى شوناسی کورد وەک نەتەوەیەک،بە مێژووێک کە لە پێش ئاگر پەرستی و پێش شوناسە ئایینیەکان بوونى هەبوە، ئاماژە یەکە بۆ مەزنێتى نەتەوەیەک لە مێژوودا. بە دەربڕینێکى تر، مامۆستا برایم ئەحمەد لە ڕێی ئەو شیعرەوە وەڵامى هەموو ئەو نەیارانە دەداتەوە، کە مێژووێکى وەهمى و چەواشە دەدەنە پاڵ کورد، بەوەى کە مێژوو، شارستانیەت و فەرهەنگ و کلتووری نییە. ئەگەر هەموو ئەو تایبەتمەندیانە، لە ڕووى ژیارییەوە هێما بن بۆ نەتەوەیەک، ئەوا بێگومان دەبێ ئەو نەتەوە مێژووێکى سەرهەڵدان و دروستبوونیشى هەبێت.چونکە پرۆسەى دروستبوون و بونیادنان و فەرهەنگى نەتەوەیەک،پرۆسەیەکى دورو درێژ و دەرەنجامى چەندین قۆناغی مێژوویی و کۆمەڵایەتى و ژیارییە. بۆیە کاتێ مامۆستا بریایم ئەحمەد، مێژووى سەرهەڵدانى نەتەوەی کورد،گرێدەدات بۆ پێش چاخەکان و بگرە سەرەتاییترین مێژووى مرۆڤایەتى، جۆرێکە لە بەراوردکاری لە گەڵ دروستبوونى نەتەوەکانى تر، بە تایەبەتیش دوژمنانى کورد.لەو ڕوانگەیەوە شاعیر ئەو پەیامە دەداتە ئەوانى تر کە مێژووى کورد وەک نەتەوەیەک دێرینتر و ڕەسەنترە، لە مێژووى نەتەوەکانى دیکەى دنیا.بەڵام پرسیار ئەوەیە مامۆستا بۆچی مێژووى کورد، لە ڕووى سەرهەڵدانیەوە، دەباتەوە سەردەمێکى هێندە دوور؟ مەبەستى چییە لەوەی کاتێ دەڵێ،لە پیش ئاگرپەرستیشدا، کە هێمایە بۆ قۆناع و سەردەمێکى یە کجار کۆنى مرۆڤایەتى، هەر کوردبوەو هەر کوردیش ئەبێت؟ لە درێژەى دەقەکەدا، شاعیر وەڵامى ئەم پرسیارە دەداتەوە.بۆیە ئەمجارەیان دەڵێ:

نە عەرەبم..نە ئێرانیم..
نە تورکێکى شاخستانیم..

ئەگەر دوژمنانى کورد، هەمیشە نەتەوەى کوردیان وەک تورکێکى شاخی، یاخود،بەشێک لە خۆیان بینیبێت، کە هیچ ماکێکى بە نەتەوەیی بوونى تێدانییە، ئەوا شاعیر لە ڕێی دەرخستن و نیشاندانى مێژووى کورد، بۆسەردەمى پێش ئاگرپەرستى و موسڵمانیەتیدا، ئەو تێڕوانینە شۆفێنیانەى عەرەب و فارس و تورک، پوچەڵ دەکاتەوە. بەوەى کە کورد وەک نەتەوەیەک، هەر لە سەرەتاکانى مێژوودا، بوونى هەبوە. تەنانەت پێش نەتەوەکانى دیکەش. ئەمەش ڕاستییەکە کەنەک تەنها خودى ئەو نەتەوانەو مرۆڤایەتیش دەیزانێت، بەڵکو مێوژووش وەک ڕەگەزێک کە دەرخەری ڕووداوەکانى مرۆڤایەتییە ئەو ڕاستیە دەزانێت. وەک ئەوەى مامۆستا برایم ئەحمەدی نەمر ئەمجارەیان دەڵێ:

نەک من هەر خۆم مێژووش ئەڵێ..
کە کوردم و کوردستانیم...

لێرەوەش مێژووى کورد وەک نەتەوەیەک هاوشانى مێژووى مرۆڤایەتى، دەبینرێت.بەو مانایەى ئەوە هەر تەنها شاعیرێک نییە، لە شیعرێکدا، بانگەشەى کوردبوون دەکات و نەتەوە دەبەستێتەوە بە سەردەمێکى دوور.بەڵکو مێژووش ئەو ڕاستیە دەدات، کە شاعیر کوردو کوردستانیشە. ئەگەر مێژووش ئەو گەواهیە بدات، ئایا کەس دەتوانى شوناسی نەتەوەیی ئەو، بە تورکێکى شاخستانى بناسێت؟ ئەگەر پێوەرەکانى بوونى هەر نەتەوەیەک، مێژوو بێت، ئەوا کورد وەک نەتەوەیەک، مێژووێکى درێژی هەیە، کەتەنانەت چ لە سەربەستى بێت، یاخود دیلى،هەر کورد بوەو هەر بە کوردیش ماوەتەوە. کەواتە لێرەدا، ئاستى یەکەمى کوردبوون، وەک مێژوو، وەک شوناس، وەک ڕەچەڵەکى ئەتنیکى،نیشاندەدرێت. ئەمجارەیان لە ئاستى دووەمدا، مامۆستا لە شیعرەکەیدا، فۆرمێکى دیکەى کوردبوون، بەرجەستە دەکات، کە ئەویش فۆرمى بەرگری و خەبات و تێکۆشانە، لە پێناو ئازادى نەتەوە. بۆیە ئەگەر سەرەتا مامۆستا برایم ئەحمەد لە شیعرەکەیدا، باس لە مێژووى دروستبوون و سەرهەڵدانى کورد وەک نەتەوەیەکى جیاواز لە ئەوانى تربکات، ئەوا لە ئاستى دووەمدا، ئەو دڵنیایە دەداتە دوژمنەکانى کە لە نێو بردنى کورد، جگە لە وەهم و مە حاڵێک هیچی تر نییە. بەدەربرینێکى تر، شاعیر هەر لە سەرەتادا، نەیارانى ڕووبەرووى دۆخێکى نائومێدانەو ڕەشبینانە دەکاتەوە، بەوەى کە هەر هەولێک بۆ توانەوەى کورد وەک نەتەوەیەک، بێ ئاکامە. بۆیە دوژمنانى چەند دڕندەو بێ ویژدان و دڵ پڕ لە قین بن، دواجار هەر ناتوانن کورد لە نێو بەرن. بۆیە ئەمجارەیان دەڵێ:

داگیر کەری دڵ پڕ لە قین..
دڕندەى بێ ویژدان و دین...
ناتوانى واکەى کورد نەبین..
هەر کورد بوین و هەر کورد ئەبین..

هەموو ئەو وێنە ناشرین و شەڕانگێزو پڕ لە قینانەى، مامۆستا برایم ئەحمەد لە شیعرەکەیدا داویەتە پاڵ دوژمنانى، بە بۆچوونى من دەلالەتێکى راسیزمى و دژە هیومانیزمیان نییە. وێنا کردنى دوژمن بەو دەستەواژانە،بەکەم تەماشاکردن و شکاندنى شکۆی کۆمەڵایەتى و نەتەوەیانەى کەسەکان نییە. بە دەربڕینێکى تر، دوژمنان کە دڕندەن، لە بەر ئەوە نا کە هەر لە بنەڕەتدا، هەڵگری ئەو شوناسەن. بە پێچەوانەوە.بە بۆچوونى من مەبەستى شاعیر، لەو جەختکردنەوەیە، نیشاندانى بەهێزى دوژمنانە بەو مانایەى ئەوان چەند هێزو دەسەڵاتیشیان هەبێت،دواجار ناتوانن کورد لە نێو بەرن. ئەوان چەند درندەش بن،هەر ناتوانن ئەو کارەبکەن. تەنانەت یەکسانکردنى شاخەکانى کوردستان لە گەڵ ڕووى زەمین، کارێکە زۆر ئاسانترە لەوەى دوژمنان بتوانن کورد لە ناوبەرن. لێرەوەش مامۆستا برایم ئەحمەد،پرۆسەى لە نێو بردنى نەتەوەى کورد، دەباتە ئاستێک، لە مەحاڵ مەحاڵتر. چونکە تەختکردنى شاخەکان لە گەڵ ڕووى زەمین، کارێکى نەکردەیە. کەچی شاعیر ئەوەیان بە ئاسانتر دەزانێت، لەوەى دوژمنان بتوانن وا لە ئێمەو شاعیر بکەن کە کورد نەبین. ئەمە نیشاندانى ئاستێکى دیکەى جیاوازە لە کوردبوون لە شیعری کوردیدا. چونکە ئەگەر گوتاری مانەوە، هەمیشە لە فۆرمى بەرگری و پارێزگاری لە شوناسی نەتەوە، لە شیعری کوردیدا خۆی بە رجەستە کردبێت، ئەوا لەو شیعرەى شاعیردا، لە نێوبردنى کورد پرۆسەیەکى مەحاڵە. شاعیر بە هێزی و مانەوەى کورد لە ئاست دوژمنانیدا، دەگەیەنێتە رادەى یەکسانکردنى شاخەکان لە گەڵ زەمین. بێگومان نەتەوەیەکیش بەو شێوەیە خۆراگرو بە هێز بێت، ئەوا هەمیشە بە کوردى دەىمێنێتەوە. لێرەوەش ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت، کە شاعیر بۆچی هێندە دڵرەقانە، دەڕوانێتە دوژمن، ئەمە لە سۆنگەى ئەوە نییە، کە دوژمن بە هێزو دڕندەیە،ئێمەش نەتەوەیەکى ژێر دەستەو بێ دەسەڵات. بە پێچەوانەوە، بەلکو لەو ڕوانگەیەوەیە کە ئەگەر دوژمنان هەزار هێندەش دڵ پڕلە قین و دڕندەو خوێن ڕێژ و بە هێز بن، هەر ناتوانن شوناسی کوردبوون لە ئێمە بسێنەوە. بەهێزى دوژمن ئاماژەیەک نییە بۆ ترس و دلچەرۆاوکێی ئێمە، بەو مانایەى دوژمن ئەو هەموو هێز و توانایەى هەیە. بە ڵکو لە بەرامبەر ئەو بە هێزیەدا، ئیڕادەیەکى پتەو، خۆڕاگریەکى گەورەى نەتەوەیی هەیە، کە سەرەنجام دڵڕەقی و بە هێزى دوژمنان، ناتوانن چۆکى پێ دابدەن. بە هێز نیشاندانى دوژمن، لەبەرامبەریدا، وەستانەوەو خۆڕاگری نەتەوەیەکیش هەیە. کەواتە با دوژمنان هەر دڕندەو دڵرەق بن،هەر ناتوانن وابکەن کە کورد نەبین.بە پێەوانەوە تا دەشمرین هەر کوردبووینەو هەر کوردیش دەبین. بێگومان ئەگەر بەوردى سەرنج لەو شیعرەى مامۆستا برایم ئەحمەد بدەین،ڕەنگە بیرمان بۆ لای ئەوە بچێت، کە گوتارو ناوەڕۆکى ئەو شیعرە، هەڵگری دنیابینیەکى ڕاسیزمانی و دەمارگیری نەتەوەییە. چونکە شاعیر ئەوەندە پابەندبوونى خۆی بە نەتەوەو شانانزیکردن بە کوردبوون و پاراستنى ناسنامەى نەتەوەی دەردەبڕێت. ئەو شیعرە یە کێکە لەو دەقانەى کە لە گەڵ خوێنەوەو گوێبیست بوونیدا،مرۆڤ تا ئەندازەیەکى بێ سنوور گرێدەداتەوە بە ناسنامەى نەتەوەیی. وێنەو دەربڕینەکانى، دەستەواژە شیعریەکانى، پەیام و ناوەڕۆکى شیعرەکە،هەمووی دەلالەتە لە پرسی گەلێکى بێ دەوڵەت، کە ئەویش کوردە. خوێنەر کاتێ ئەو دەقە دەخوێنێتەوە، ناتوانێ شانازى بە کوردبوونى خۆیەوە نەکات، وێراى هەموو خەوشەکان. ناتوانێ پەیوەست بوونى خۆی بەنەتەوە نیشتمان پیشان نەدات. بەڵام لە گەڵ ئەوەشدا،ناوەرۆکى ئەو شیعرە بە هیچ شێوەیەک ماناى نەتەوەپەرستى و هزری شۆفێنی و ڕەگەزپەرستیانە، لە ئاست نەتەوەکانى تردا ناگەیەنێت. چونکە هەر خودى شاعیر لە شیعرەکەیدا، وەڵامى ئەو گومانانە دەداتەوە کاتێ دەڵێ:

گەلان هەموو براى منن..
هەر زۆردارانم دوژمنن..
داواى وڵاتى کەس ناکەم..
پەنجە بۆ مافی کەس نابەم..

ئەمەش دەلالەتە لەوەى کە شانازیکردن بەنەتەوەو نیشتمان، پەیوەست بوون بە کورد و ناسنامەى کوردایەتى، تەنها لە سۆنگەى داواکردنى مافی نەتەوەیی خۆمانە، نەک چەوسانەوە و ڕەتکردنەوەى نەتەوەکانى تر. وەک ئەوەى دوژمنان بە درێژایی مێژوو، بەرامبەر بە کورد نواندویەتیان.

sadiqrwandze@yahoo.com