٢٦\١٠\٢٠١٧

کوردبوون و ناسیۆنالیزم.
- خوێندنەوەیەیەک بۆ پەرتووکی''بوونی نەتەوەیی کورد، لە نێوان فەلسەفە و سۆسیۆپۆلەتیکدا'' -

هەڵۆ محەمەد      

- بەشی شازدەم -

ـ رۆحی نەتەوە و دەوڵەت.

نووسەر. ئاماژە بەوە دەدات، کەوا نەتەوە ئایدیالێکی عەقڵییە و گواستنەوەی ئەم ئایدیالە لە عەقڵەوە بۆ واقیع، کار و کردەکانی تاکە کەسەکانی ناو میللەت خۆیەتی. ئەو ئامڕازەی دەبێتە هۆی کارای ئەو گواستنەوەیە، ئیرادەیە. بەم شێوەیە گوزارشت لە هەنگاوەکانی بەر لە ئێستا دەکات و دەڵێ:

"نەتەوە پێش هەموو شتێ ئایدیاڵێکی عەقڵییە و ئەو ئایدیاڵە توخمی یەکەمە و پێویستی بە توخمێکی ترە تا لە عەقڵەوە بیگوازێتەوە بۆ واقیع،ئەوەشمان روونکردەوە کە توخمی دووەم کاروکردەوە خودییەکانی تاکەکەسەکانی ناو میللەتە و ئەوەش کارای ئەو گواستنەوەیەیە، ئیرادەی تاکەکەسەکانە کە عەقڵ بەبێ ئاگایی ئەوان ئاڕاستەی پێدەدات بۆ وەدیهێنانی ئەو ئایدیاڵە لە هیولایەکدا.لەوەش دواین کە ئەو هیولایە جەستەی کۆیی میللەتە"٢٣١.

هیگڵ پێی وایە، هوشیاری خودی سەربەخۆ و دوور لە وابەستەیی بە دەرەوەی خود، هوشیاری خودی ماهیەتی شتەکانە/ دیاردەکانە. ماهیەتی عەقڵیش ئازادییە. رۆح تەنیا لە دەوڵەتدا بە پلەی باڵا و رەها دەگات، کە ئازادییە.

دواتریش لەم کورتەدا، پاشماوەی بیرۆکەکەی خۆی ئاڕاستە دەکات و دەنووسێ: هەرتاکێک لە تاکەکانی میللەت، خاوەنی ئایدیالێکی خودی و کەسییە، ئەم ئایدیالەش، ساز و هەموارە، لەتەک توانا و ئیرادەدا. دیارە هەر تاکێ دەبێت پەی بەرێت بەو ئایدیالە عەقڵییەی ناو خودی خۆی و کاری بۆ بکات و بیکاتە ئامانج و هەوڵ بدات، وەدیهێنانی لە زەمینەی گشتی میللەتەکەیدا بەدەست بهێنێ و جێبەجێ بکات. ئەو عیشقەی بۆ ئەو ئایدیالە، لەو کەسەدا پەیدا دەبێت، ئەو وزەیەیە کە لەناویدا متبووە و شاراوەیە، لە دۆخی شاراوەیی و متبوون دەردەچێ و تین دەداتە خۆی، تا دەگاتە پلەی ئیرادە، لای ئەو کەسە و بۆ بەدیهێنانی ئامانجەکە دەیخاتە گەڕەوە.

کەواتە عەشقەکە بۆ ئایدیالەکەیە، دواتر ئیرادەش کارایی ئەو عەشقەی لەسەر شانە پیادەی بکات و جەستەی تاکە کەسەکەش، کەرەسە و هیولایە، ئایدیاکە لە جوڵە و کارکردنیدا، شێوەگیری دەکات. ئەو ئامانجەیشی کە وەدی دێت، ئەو کەسیەتییەیە، کە تاکە کەس خۆی تێدا دەبینێتەوە و دڵی پێی ڕازی دەبێت. دواتر نووسەر دەڵێ:

" هەر تاکێک لە تاکەکانی ناو میللەت کە دواتر دەبنە تاکی پێکهێنەری دەوڵەتی عەقڵ،دەبێت لەناو خۆیاندا پەی بە بوونی خۆیان وەک ئایدیاڵێک ببەن و پاشان ژیانی خۆیان هەموو لەپێناو ئەوەدا بەرنە سەر،بتوانن بەرەو ئەوە بڕۆن ببن بەوەی کە لە خۆیاندا بینیویانەتەوە"(٢٣٢).

بۆ راڤەکردنی تەواوی ئەم بۆچوونانە و باس لە ئایدیالی عەقڵی کە رۆحی نەتەوەیە، لەگەڵ ئیرادەی کۆیی و هیولای کۆیی و ئامانجی کۆیی، جارێکی دیکە، هەوار و بنە لای لایبنیتز و هیگڵ هەڵدەداتەوە و لەسەر باسەکەی دەڕوات،تا قەناعەتێکی دروست بە خوێنەر دەبەخشێ.

ـ رۆحی نەتەوە و دەرکەوتەکانی.

"رۆحی نەتەوە کە ئایدیاڵی ناو عەقڵی کۆیی میللەتێکە،کاتێک لە دەوڵەتدا شێوەگیر دەبێت کە خۆی لە کۆمەڵە دەرکەوتەیەکدا ئاشکرا کرد بێت،کۆی ئەو دەرکەوتانە کولتوری نەتەوە پێکدێنن،کولتوری نەتەوە بەوە کولتوری نەتەوەیە کە رۆحی نەتەوە ئایدیاڵەکەی بێت و لە رێگەیەوە لە خۆشێوەگیرکردن نەوەستێت و حزورێکی بەردەوامی لەناو هیولای ئەو کولتوورەدا هەبێت"(٢٣٦).

کولتوری نەتەوە، بە مانا فراوانەکەی نا، بەڵکو کولتوری نەتەوە ئەوەیە کە لە ساتی شێوەگیربوونی رۆحی نەتەوەدا لە زەمەنی ئێستادا دێتە ئاراوە. دەوڵەت ڕووبەر و زەمینەی راستەقینەی ئازادی تاکەکانە.وەک ئاماژەمان پێ دا، دەوڵەت دەزگایەکی گرنکە و بە شێوەیەکی گشتی کاری ئاسانکاری و خۆشگوزەرانکردنی ژیانی تاکە کەسەکانی ناو سنوورەکەی لە ئەستۆ دەگرێ و رۆڵ لە رێکخستن و ئاڕاستەکردنی خەڵک و تەنانەت پەروەردە و فێرکردنیشیاندا دەگێڕێ. ئەو بۆتەیەی، ئەم ئاوێتەبوون و یەکبوونە ئەنجام دەدات، دەوڵەتە.

" "گەر رۆحی نەتەوە خۆی لە کارە هونەرییەکان و یاسا و ئاکار و ئاین و چالاکییەکانی تری میللەتدا ئاشکرا بکات و دەوڵەتیش ئەو جەستەیە بێت کە ئەو دەرکەوتانەی تیا عەینی دەبێتەوە،ئەوە رۆحی نەتەوە حزوری بەردەوامی لە کۆی جەستەی دەوڵەتدا هەیە و لە شێوەی کەسایەتییەکی تایبەتدا لێیەوە خۆی دەخاتە ڕوو،بەمەش دەرکەوتە هەمەجۆرەکان هەموویان یەک بنەمایان دەبێت و هەموویان رۆح نوێنن و رۆحیش لەناو ئەواندا شوناس و هەر خۆیەتییەکەی خۆی پاراستووە.هەر ئەو چۆنایەتییەی دەرکەوتکردنی رۆحیشە لە دەرکەوتەکاندا وا دەکات ئەدەبیات و هونەر و ئاین و دەستووری نەتەوەیەک جیاواز بێت لە هی نەتەوەیەکی تر"(٢٣٨).

کۆی دەرکەوتەکانی وەدیهاتنی رۆحی نەتەوە، وەک ئایدیالێکی کۆیی، عەقڵ شێوەگیر دەکەن. ئەمەش پێکهاتەیەکی هەمەکی لێ دروست دەبێت، کە کەسێتی نەتەوە، لەجەستەی دەوڵەتدا دەخاتەروو. رۆحی میللەت ئەوەیە کە ژیان دەخاتە ناو دەوڵەتی راستەقینە و هەموو کاروبارە بەشەکییەکانی: شەڕەکان و دامەزراوەکان. ئەوەی لێرەدا گرنگ و پێویستە، گەرەکە مرۆڤ هۆشیاری بەو رۆحەی خۆی و بە سروشتە جەوهەرییەکەیی و شوناسە رەسەنەکەی پەیدا بکات. بەلای هێگلەوە تیشکۆی ئەو هۆشیارییە یاخود مەعریفەیە، ئاینە.

هێگل لەمە زیاتر دەڕوات و پێی وایە ئاین تەنها بە دەرکەوتەیەک لە دەرکەوتەکانی رۆحی نەتەوە لە جەستەی دەوڵەتدا نازانێ، بەڵکو بەلایەوە ئاین خاسێتێکی جەوهەری دەوڵەتە. هەروەک چۆن دیکارت خاسیەتی (من) و کشان بە خاسیەتی جەوهەری ماددە دەزانێ. دیسان بەلای هێگلەوە ئاین، خاسیەتێکی جەوهەری رۆحی نەتەوە، جەوهەر و ماهیەتی دەوڵەتە. دەوڵەت لەسەر ئاین دادەمەزرێ و ڕەگەکانی بە قوڵی بەناویدا ڕۆچوون، واتە لە بنچینەوە دەوڵەت لە ئاین کەوتووەتەوە، ئەو گەردانکردنەش تا ئێستا بەردەوامە و لە داهاتووشدا بەردەوام دەبێت و ناوەستێت. واتە بنەماکانی دەوڵەت پێویستە وا سەیریان بکرێت، لە خۆیاندا و بۆ خۆیان دروستن. ئەمە پوختەیەک بوو لە تێڕوانی هێگڵ لەسەر ڕۆحی نەتەوە و دەوڵەت و بڕەکیش ئاین و د. عرفان دەڵێ:

"لای هێگڵ شێوەی ئاین شێوەی دەوڵەت دیاری دەکات،بەڵام ئاین لای ئەو، ئەو زەمینە رۆحییەیە کە ئایدیاڵ بەهۆیەوە لە واقیعی مرۆیی مرۆڤدا شێوەگیر دەبێت و دەردەکەوێت،گەر لەم روانگەیەوە سەیری حاڵەتی مەم لە داستانی مەم و زینی ئەحمەدی خانیدا بکەین،ئەوە عاشق بوونی بەو ئایدیاڵەی کە لەناویدا لە شێوەی زیندا خۆی نواندووە و گرتنەبەری رێگای ئاینە،بوون لەناو ئایندا لەو قۆناغەدایە کە مەم لە عیشقی ئەوەی کە لە (زین) دا دەیبینێتەوە بەرەو عیشقی هەمان شت دەڕوات لە دەرەوەی زین دا،لێرەوەیە مەم دەبێت بە کەسێکی خواپەرست"(٢٣٩).

ئەو ئاینەی لێرەدا باس کراوە وەک بوون، جیاوازە لە ئاین وەک دابونەریتێکی فەرمی کە لەمنداڵییەوە دەخرێتە مێشکمانەوە. ئاین ئەوە نییە، کە کۆمەلگا لەناوماندا دەیچێنێت، ئەوەیە کە لە پەی بردن بە ئایدیاڵەکەی لەناو خۆمان و تووشبوونمان بە عیشقی تێی دەکەوین. نووسەر نرخاندنێکی ورد بۆ بۆچوونەکانی هێگڵ لەم بوارەدا دەکات، لە گشت لایەکەوە تیشکی روونکەرەوە دەخاتە سەر ئەم پرسە و دەنووسێ:

"رۆحی هەر نەتەوەیەک کە لەناو دەرکەوتەکانی دەوڵەتەکەیدا دەرکەوت دەکات،مۆرکێکی تایبەت دەبەخشێت بە دەرکەوتەکان و بەو مۆرکەش دەرکەوتەکان و کەسیەتی نەتەوەیەک ،لە کەسیەتی نەتەوەکانی تر جیا دەکرێتەوە،ئەو مۆرکەی کە دەرکەوتەکان هەڵیانگرتووە،ئەو بنەمایەیە کە هەموو دەرکەوتەکان تیایدا دەبنەوە بە یەک(ئەو بنەمایە لە مێژوودا خاسیەتی رۆحە،بلیمەتییەکی نەتەوەیی تایبەتە بە نەتەوەیەک لە نەتەوەکان و لەناو سنووری ئەو خاسیەتەدا رۆحی نەتەوە لە درەوشانەوە عەینییەکەی خۆیدا گوزارشت لە هەموو لایەنێک لە لایەنەکانی هۆشیاری نەتەوە ئیرادەی دەکات.واتە لەسەر ئاستی تەواوی وەدیهاتنە کارەکییەکەی،ئاینەکەی،سیستەمە سیاسییەکەی،ئاکارەکەی،یاساکارییەکەی،تەنانەت کارە هونەرەییەکەیی ئەو خاسیەتە بەشەکییە تایبەتانە لە خاسیەتە گشتییە هاوبەشەکەیدا پەنهانە،واتە ئەو بنەماتایبەتە کە بە سیماکانی خۆی گەلێک سیمادار دەکات.هەر بە هەمان شێوە دەکرێت لە لایەکی ترەوە ئەو بنەما گشتییە جیاکەرەوە لەم رووداو و راستیانەدا بدۆزرێتەوە کە مێژوو بەدرێژی دەیانخاتەڕوو"".٢٤٠ ـ٢٤١.

_________________________________

بەشی پازدەم: www.emrro.com/kurdbunun15.htm

بەشی چواردەم: www.emrro.com/kurdbunun14.htm

بەشی سێزدەم: www.emrro.com/kurdbunun13.htm

بەشی دوازدەم: www.emrro.com/kurdbunun12.htm

بەشی یازدەم: www.emrro.com/kurdbunun11.htm

بەشی دەیەم: www.emrro.com/kurdbunun10.htm

بەشی نۆیەم: www.emrro.com/kurdbunun9.htm

بەشی هەشتەم: www.emrro.com/kurdbunun8.htm

بەشی هەفتەم: www.emrro.com/kurdbunun7.htm

بەشی شەشەم: www.emrro.com/kurdbunun6.htm

بەشی پێنجەم: www.emrro.com/kurdbunun5.htm

بەشی چوارەم: www.emrro.com/kurdbunun4.htm

بەشی سێیەم: www.emrro.com/kurdbunun3.htm

بەشی دووەم: www.emrro.com/kurdbunun2.htm

بەشی یەکەم: www.emrro.com/kurdbunun1.htm

ماڵپه‌ڕی هه‌ڵۆ محه‌مه‌د