kurdbunun27

٣\٢\٢٠١٨

کوردبوون و ناسیۆنالیزم.
- خوێندنەوەیەیەک بۆ پەرتووکی''بوونی نەتەوەیی کورد، لە نێوان فەلسەفە و سۆسیۆپۆلەتیکدا'' -

هەڵۆ محەمەد

- بەشی بیست و هەفتەم -

ـ شوێنی کورد لە نەخشەی نەتەوەخوازیدا.

مۆدێرن ئەو دیاردەیەیە، کە قۆناخی کشتوکاڵی دەگوازێتەوە بۆ قۆناخی پیشەسازی و پێی وایە و دواتر لێیەوە نەتەوە دەکەوێتەوە. بەڵام ئەو کۆمەڵگا باسکراوانە هەموویان لە خێڵە بەراییەکان کەوتوونەتەوە و بەگشتی ٣ جۆر کۆمەڵگان. گێلنەر دوو جۆر بەربەست باس دەکات، کە دێتە بەردەم تیۆرییە دروستەییکەی نەتەوە. کۆسپی زمان و ئاستەنگی کوولتور.

ـ بەربەستی زمانی لەبەردەم دروستکردنی نەتەوەدا.

بە ستانداردکردنی زمانێک بۆ بڵاوکردنەوەی کولتورە پیشییەکە،گەورەترین کۆسپی بەردەم نەتەوەخوازەکانە، لە دروستکردنی نەتەوەدا. بەلای گێلنەرەوە چارەسەری ئەم حاڵەتە دووجۆرە و بە دڕێژی خراوەتە ڕوو.

د.عرفان پسپۆڕانە بە پەیکەری ئەم باسانەدا، لەبەر رۆشنایی تیۆرەکەی گێلنەردا دێتە خوارەوە، نموونە گەلێک لەسەر رویتانیەکانی ئیمپراتۆرییەتی میغالۆمانیا دەخاتە بەرچاوی خوێنەر.

" ئەوەی نەتەوەخوازەکان ئەنجامی دەدەن گۆڕینی کۆمەڵگایەکی کشتوکاڵی نییە بۆ کۆمەڵگایەکی پیشەسازی،بەڵکو گۆڕینی ئەو کۆمەڵگایەی خێڵە بەراییەکانە کە دەسەڵاتێکی بێگانەی ناخێڵەکی لە کۆمەڵە خێڵێکی بەرایی دروستیکردووە بۆ عەسەبەیەک کە خاوەنی کەلتوورێکی باڵا و زمانێکی باڵای وەک ئەو کولتور و زمانەیە کە دەسەڵاتە ناخێڵەکییەکەی پێشوو هەیەتی".٤٤٤ـ٤٤٥

د. عرفان کۆمەڵێ نموونەی باش دەخاتە بەرچاوی خوێنەر و شیتەڵکارییەکی چڕی تیۆرییەکەی گێلنەر دەکات. چەند نموونەیەک لەسەر رۆتانیەکانی ناو میغالۆنیا و یۆنان و چەرکەسی ناو دەوڵەتی عوسمانی دێنێتەوە. باس لە ئازەری ئێران و حاڵی کورد دەکات، کە تەواو جیاوازە. چەرکەس و ئازەر دەستبەرداری دامەزراندنی دەوڵەتی خۆیان بوون و لەگەڵ نەتەوەخوازی تورک و فارس دا، ئاوێتە و هاوجووت/ تەماهی بوونەتەوە. بەڵام کورد بەرگری لە ناسنامەی خۆی کردووە و تەماهی نەبۆتەوە لەگەڵ نەتەوەخوازی داگیرکەرەکانیدا.

"نەتەوەخوازی تورکی و فارسی بە هۆی ئەوە کە فەرمانڕەوایەتی هەردوو دەوڵەتی مۆدێرنی ئێران و تورکیا دەکەن، لە سنوری سیاسی خۆیاندا رەوایەتی ئەوەیان هەیە کەلتوورە مۆدێرنەکە بەو زمانە ستانداردە تورکی و فارسییە سەراپاگیر بکەن کە خۆیان لە بنچینەی زمانە ناستانداردەکەی عەسەبە زاڵەکانی خۆیان دروستیان کردووە، لە لایەکی تریشەوە ئەوان رەوایەتی ئەوەیان هەیە کە لە سنوری دەوڵەتەکەیاندا هەموو ئەو هەوڵانە سەرکوت بکەن کە لە پێناو ئەوەدا دەدرێن زمانێکی تری جگە لەو زمانە ستانداردە فەرمییەی دەوڵەت لە ناوچەیەک لە ناوچەکانی ناو سنوری دەوڵەتەکانیاندا بە پرۆسەی ستانداردکردندا ببرێت. ئەوەی ئەم بزووتنەوانە لەو دوو دەوڵەتە داوای دەکەن بە پێی ئەو سیستەمەی کە نەتەوەخوازییەکانی جیهان نەتەوەکانیان پێ دروستکردووە داوایەکی ناڕەوایە و نابێت لە سنوری سیاسی دەوڵەتێکی مۆدێرندا بە دوو زمانی جیاواز کەلتورە مۆدێرنەکە بڵاوبکرێتەوە و کەلتورەکە دابەش ببێت بۆ دوو کەلتوری جیاواز و نەتەوەخوازییەکەش کە نەتەوەکە دروست دەکات ببێت بە دوو نەتەوەخوازیی جیاواز"٤٤٨

نەتەوەخوازی تورک هەر زمانی ستانداردی کوردی رێبەند نەکردووە، بەڵکو زمانە میللییەکەش قەدەغە دەکات. ئاخر تورک لە هەموو لایەک زیاتر لە هەبوون و بوونی دروستکراوی خۆی دەترسێ. هەروەک کوردیش دەڵێ " کراسی دزراو دەبێ بەشەو لەبەر بکرێت" تورک بە خۆیی و دەوڵەتە دروستکراوەکەیەوە، بەگژ هەر شتێکی نا تورکیدا دەچنەوە. دیارە قەبارەی ترسەکەیان زۆر گەورەیە،بۆیە گەر ئەمە نەکەن، بەرگەی ئەو گووشارانە ناگرن، کە لە لایەن نا تورکەکانەوە دەکەوێتە سەریان. هەر زوو ئەوەی بونیاتیان ناوە،گورج هەرەس دێنێ و تەفروتونا دەبن. بەڵام فارس لە ئێران دا تەنیا زمانە ستانداردەکەی قەدەغە دەکات. لەم قۆناخەدا، ئێران زمانە میللییەکەی کورد، بە هەڕەشە لەسەر خۆی نازانێ. بە نموونە، پارتی کۆمەنیستی ئێران، توودە لە پرۆگرامەکەیدا، دەنووسێ: دەبێت زانکۆیەک لە شاری سنە دابمەزرینین بە زمانی فارسی تێیدا بخوێندرێ. تیۆری رۆژی تورکەکان، زەریایەکە لە شۆفێنیزم و نەزانی، زمانی تورکی تێهەڵکێشراوە. عەرەبیش، وا پیرۆز کراوە، تابووە، گەر زمانێکی تری بەرامبەر رابگیرێ.

ـ کەلتوری خێڵەکی وەک بەربەست لەبەردەم دروستکردنی نەتەوەدا.

نووسەر، بەدرێژی لەسەر ئەم خاڵە دەڕوات و شەنوکەوێکی بیروبۆچوونەکانی گێلنەری تێدا دەکات، تا دەگاتە ئەم بۆچوونە:

"بەڵام لە کۆمەڵگای پیشەسازیدا چۆن زمان و کەلتوری ناوچەیی نامێنێ و خەڵکی ناوچە جیاجیاکانی ناو سنووری سیاسی دەوڵەتێکی مۆدێرن یەک زمان و یەک کەلتوریان دەبێت و هەریەکە دەست لە کەلتور و زمانە ناوچەییەکەی خۆی هەڵگرێت و دەچێتە ناو ئەو گروپە نوێیەوە کە نەتەوەخوازی دروستی دەکات و ناوی دەنێت نەتەوە.بەهەمان شێوە لەناو ئەم کۆمەڵگایەدا گروپە ناوچەییەکان دەبێت دەستبەرداری پیشە تایبەتەکانی خۆیان ببن و هەموویان بۆیان هەبێت ببنە خاوەنی هەر پیشەیەک لەو پیشانەی کە لەو کۆمەڵگا پیشەییەدا هەیە". ٤٥٢

کۆمەڵگای پیشەسازی و دەوڵەتەکەشی بەدەست هەر کەس و تاقمێکەوە بێت، ئامانجی بەرپاکردنی یەکرەنگ کردن و لە قاڵب دانی، هەموو خەڵکانی کۆمەڵگا جیاوازەکانە بە زم،ان و کولتورەکەیانەوە لە بچم و قەبارە و ڕەنگێکی هاوبەشدا.گروپە ناوچەییەکانیش دەبێت واز لەو پیشە و کارانەی خۆیان بهێنن و سەرگەرمی فێربوونی پیشەیەکی تر بنللەو پیشانەی کۆمەڵگا/سیستەمی پیشەسازییەکە دایهێناوە، هەڵبەت ناشبێت،هیچ کام لەو پیشانە،لە لایەن گروپێکەوە قۆرخ بکرێ.

"لەو ناوچەیەدا کە بە جیهانی ئیسلامی ناو دەبرێت،ئەو نەتەوەخوازانەی کە بە کولتورە پیشەییەکە ناتوانن لە سنوری سیاسی دەوڵەتەکانی خۆیاندا یەکبوونی زمانی و کولتوری دروست بکەن و زاڵبن بەسەر کولتورە نزمەکانی وەک کولتوری تەریقەتدا،بەناچاری دەکەونە ناو پەیمانەوە لەگەڵ کولتورە مەزهەبییە باڵاکەی ئیسلامدا و لە رێگەی ئەم پەیمانەوە دەتوانن کولتورە ئیسلامییە نزمەکان لە کولتورێکی مەزهەبیدا بکەنەوە بەیەک و ئەو بەربەستە لەبەردەم یەکبوونی کولتوریدا نەهێڵن و بەمەش نەتەوەخوازی بتوانێت کولتورە پیشەییەکەی خۆی بە زمانە ستانداردکراوەکە بە یەکسانی بەسەر هەموو ناوچە کولتوورییە جیاجیاکانی ناو سنوری دەوڵەتەکەی بسەپێنێ".٤٥٥ ـ٤٥٦

بەپێی هەڵسەنگاندنی د. عرفان، لەم شوێنەدا کە نەتەوەخوازی بۆ ڕاماڵینی مەترسی کولتوری، لەسەر مەترسییە بەربەستکەر و هیوا ڕێخۆشکەرەکان دروستبوونێکی پیشەسازی نەتەوەی دروستکراو باس دەکات کە کولتوری ئاست نزم(کولتوری تەریقەتی پیاوە ڕۆحانییەکانە) دروستیکردوون، کولتوری باڵای ئیسلامی(ئایینی مەلاکان) دەکات بە گژیدا.

"نەتەوەخوازی دەیەوێت لە سنوری سیاسی دەوڵەتە مۆدێرنەکەدا یەک کولتوری پیشەیی بە یەک زمان سەراپاگیر بکرێت و لەبەرامبەر ئەو کولتورەدا کولتورە پیشەییەکە بە زمانێکی تر بوونی نەبێت،ئیسلامی مەزهەبیش دەیەوێت لە چوارچێوەی هەمان دەوڵەتدا یەک کولتوری مەزهەبی ببێت بە کولتوری ئاکاری و ئاینی ناو سنوری سیاسی ئەو دەوڵەتە و لە هەمان کاتدا رێگەش نەدات بەوەی کولتورێکی تری مەزهەبی یان چەند کولتورێکی نامەزهەبی وەک کولتوریی رۆحی تەریقەتەکان لەناو سنووری ئەو دەوڵەتەدا ببن بە کولتوری ئاکاری و ئاینی ناو دەوڵەتە مۆدێرنەکە".٤٥٧ ـ٤٥٨

چەند نموونەیەک لە نەتەوەخوازی جیهانی ئیسلامی دێنێتەوە، وەک جەزائیر و ئێران و سۆمال. دووبارەکردنەوەیان بە پێویست نازانین.

"لای ئەو نەتەوەخوازی عەرەبی بە هۆی ئەوەوە کە زمانەکەی هەمان زمانی ئیسلامی مەزهەبییە دەتوانێت کولتورە مەزهەبییە باڵاکەی ئیسلام بخاتە ناو پێکهاتەی نەتەوە و لەگەڵ کولتورە پیشەییەکەدا بەبێ کێشە نەتەوە دروست بکات".٤٥٨ـ٤٥٩

شوناسی نەتەوەیی لە هی ئایینی جیاناکرێتەوە. میغالۆمانی بە نموونە روتیانی تێیدا. تورکیا، نموونەی چەرکەس و ئێران، نموونەی ئازەری، ئەم نەتەوانە وەک خێڵی تواوەی ناو عەسەبەیان لێ هاتووە. خۆیان کردووە بە بەشێك لە شوناسی نەتەوە دروستەییەکی نەتەوەخوازی. پێش چەند ساڵێ وەک بەرتەک بۆ تۆمەت و سوکایەتیکردنێکی دەوڵەتی ئێرانی فارسی بە ئازەری، خۆپیشاندانێک لە شاری ئورمییە، لەلایەن ئازەرییەکانەوە بەرامبەر بە سیاسەتی دەوڵەتی ئێران رێک خرا. عەلی خامەنەیی، ڕابەری کۆماری ئیسلامی ئێران، کە بۆ خۆی ئازەرییە، پەیامێکی ئاڕاستەی ئازەرییەکان کرد و ووتی: گەلۆ ئێوە بەس دەسەڵاتێکی ئۆتۆنۆمیتان دەوێ لە شاری ورمییەدا، یاخود تەواوی ئێران. بەم شێوەیە ئازەرییەکان، کە ئێستا بڕبڕەی ئابووری ئێرانیان وا بەدەستەوە و بەشێکی زۆری پۆستە گرنگەکانی دەوڵەت بەڕێوە دەبەن، خاوەنی پرسێکی نەتەوەیی نین، هێندەی لە چاوچنۆکی خۆیانەوە، هیوایان لەسەر ڕووتاندنەوەی ئابووری ئێران هەڵچنیوە.

_________________________________

بەشی بیست و شەشەم: www.emrro.com/kurdbunun26.htm

بەشی بیست و پێنجەم: www.emrro.com/kurdbunun25.htm

بەشی بیست و چوارەم: www.emrro.com/kurdbunun24.htm

بەشی بیست و سێیەم: www.emrro.com/kurdbunun23.htm

بەشی بیست و دووەم: www.emrro.com/kurdbunun22.htm

بەشی بیست و یەکەم: www.emrro.com/kurdbunun21.htm

بەشی بیستەم: www.emrro.com/kurdbunun20.htm

بەشی نۆزدەم: www.emrro.com/kurdbunun19.htm

بەشی هەژدەم: www.emrro.com/kurdbunun18.htm

بەشی هەڤدەم: www.emrro.com/kurdbunun17.htm

بەشی شازدەم: www.emrro.com/kurdbunun16.htm