کورتە راڤەکارییەک سەبارەت بەنووسین.

یوسف عیزەدین  

بۆ راڤەکردنى لایەنێکى خودى نووسین وەک گەمەیەکى دالەکان، ئەمە جگە لەهەوڵدان بۆخستنە رووى هەموو ئەو نهێنى و پەنهانانەى کەپاش گەمەى نووسین بەهەموو جوداکارى و جیاوازییەکانەوە لەنێو دەقدا خەفەو شاراوەیە، خۆدان لەگەمەیەک کەقەولە پێوەندییە سروشتى و ئاساییەکانى مابەینى شتگەلێکى دیاریکراو یان نادیاریکراو تێکبدات، قەولە دەستکارى پێوەندى نێوان نزیکبوونەوە و تەبابوونى رەگەزەکان بکات و ئەو چەمکانە هەڵبگێڕێتەوە کەتاکڕەهەندانە سەیر دەکرێن و چەندین شتى دیکەش. بۆیە کاتێک باس لەکردەى نووسین دەکەین دەبێت ئەوە لەپێشچاو بگرین، کە خۆمان لەقەرەى کردەیەکى ناجێگیر و پڕ گومان دەدەین. سەرەتا بۆئەوەى زۆر پەلنەهاوین، دەکرێت کەمێک لەو پێوەندییە بدوێین کەزمان و ئاخافتن لەگەڵ نووسین هەیانە، یان بەپێچەوانەوە، ئەگەر کۆڵەکەیەکى سەرەکى نووسین زمان بێت ئەوە خودى زمان لەبگرەو بەردەو پێکدادان و ململانێدایە لەگەڵ ئاخافتن. یەکێک لەو پرسیارانەى کەهەردەم بۆتە جێى خواس و باس ئەوەیە کە ئاخۆ زمان و ئاخافتن کامیان پێش ئەویتریان دەکەوێت؟ یان گرنگى و کاریگەرى هەریەکێکیان لەسەر ئەویتریان تا چ ئاستێک بڕ دەکات، یان پێوەندى ئاخافتن بەنووسینەوە و چەندین پرسیارى دیکە کەدیارە تاوتوێکردن و پەى پێبردن و پرسیارکردن لەبارەیانەوە بەشێکە لەبەرایى ئەو کردەیەى کەپێی دەگوترێت نووسین. کاتێک ئاخافتنى گوتاربێژێک راستەوخۆ بیرکردنەوەو مەبەستى کەسەکە دەگەیەنێت لەوەى کەپێش وەخت مەبەستى بووە بیڵیت. بەڵام ئەمە لەنووسیندا وانییە و دەبێت بزانین نووسین چەند لەگەڵ دەربڕینى ناوەکى نووسەر دێتەوە یان چەند لێى دوورە، لەنووسیندا ئاخافتن نائامادەیە، بەڵام کاتێک دەڕوانیتە ئاخافتن بەتایبەت لەدەربڕینی گوتارێکدا دەبینیت بەنووسینەوە بەندەو نموونەى لێدەخوازێ و بەو شێوەیەش نووسین لەنێو ئاخافتندا خۆى دەپارێزێت تەنانەت لەهەندێک حاڵەتدا خۆى بەرهەمدێنێتەوەو ئاخافتن دەکاتە شتێکى لاوەکى، رەنگە ئەمانەو زۆر شتى تر ئەگەر رووکەشیانە تێیبڕوانین، بەچەشنێکى تر بێنە پێش چاومان. بەڵام ئەوەى کەپێویستە لێرەدا بگوترێت ئەوەیە کە بەبێخۆدان لەهەموو ئەو گێرمەو کێشەیەى کەلە ئاستى جیاجیا و جۆراوجۆردا زمان و ئاخافتن و نووسین پێکەوە گرێدەدات، یان جیاوازییەکانى نێوانیان دەخاتەروو، سەربارى زۆر شتى تریش کەپەیوەستە بەنهێنى و پەنهانەکانى ئەوانەوە، ئاستەمە بەشێوەیەکى راشکاوانە و روون بتوانین باس لەکردەى نووسین بەگشتى و خودى نووسینى نێو ژانرە ئەدەبییەکان بکەین.

"رۆلان پارت" سیستەمى ریزکردنى دەفرەکانى نانخواردنى لەخوانێکى دیاریکراو بەئاخافتن و دابونەریتى خوانەکەشى بەزمان داناوە و بەپێچەوانەى"دى سۆسێر"سیمۆلۆژیاى کردۆتە بەشێکى زانستى زمان، چونکە بەبۆچوونى ئەو ئێمە لەهەموو جۆر و چەشنێکى ئاماژەکاندا زمان دەدۆزینەوە و هەر بەڕاى ئەویش تێکست سوود لەچەمکى زمانى تاکەکەس وەردەگرێت.

بەڵام(جاک لاکان) بەچەشنێکى تر مامەڵە لەگەڵ زمان دەکات، پێیوایە نەست تەنها شوێنى غەریزەکان نییە، بەڵکو شوێنێکى تایبەتیشە بۆ ئاخافتن و زمان و بەڕاى ئەو خودى نەست زمانێکەو بونیادى خۆى هەیە.

راشکاوانە دەتوانین بڵێین پێوەندى زمان و ئاخافتن و نووسین، پێوەندییەکى ساکار و سادە نییە بەڵکو تابڵێیت ئاڵۆزە. بۆ نموونە کاتێک تێورییەکى نووسراو دەچێتە نێو رایەڵەکانى ئاخافتنەوە و قسەو باسى لەسەر دەکرێت، یان کە دەبێتە گوتار و لەزمانى گوتاربێژەکانەوە دەخرێتە روو، بۆى هەیە زۆر لەتێکستە نووسراوەکە دووربکەوێتەوە و رەنگە لەگشتاندنیدا سەتحیبوون وسادەییەکى ترسناک لەخۆبگرێت، یان ببێتە شتێکى سامناک و زۆر جیاواز لەوەى لە تێکستە نووسراوەکەدا هاتووە، چونکە ئاخافتن ناتوانێت بەدەر لەخۆسەپاندنى بەسەرگوێگردا ئیدامە بەخۆى بدات. ئەو ئیختیارەى کە گوێگر هەیەتى زۆر جیاوازترە لە ئیختیارى خوێنەر، ئاخافتن لەکەشێکى خووڵقێنراودا بەڕێوە دەچێت و زۆرتریش زیاد لەکەسێک ئامادەگى دەبێت. بەڵام خوێندنەوە کارێکى تاکەکەسییە و خوڵقاندنى کەشەکەش پەیوەستە بەخودى تاکەکەسێکەوە کەخوێنەرە، لەهەر کاتێکدا کەمەبەستى بێت دەتوانێت دەستى لێهەڵبگرێت و هەر کاتێکیش کەبیەوێت دەتوانێت بچێتەوە سەرى.

دەقە ئاینییە نووسراوەکان سەربارى کۆنییان، ئاسان لێ تێنەگەیشتنیان، زۆرى میتافۆر و سەجع و پەرەگرافى عەجایب و وشەو دێڕى سەیروسەمەرە و ئەو هەموو راڤەو تەئویل و شرۆڤەیەی کەبۆیانکراوەو بۆیان دەکرێت، ئەوەندەى لەنێو دووتوێى دەق و زمانى نووسیندا بمێننەوە رەنگە بەو شێوەیەى کەدێنە نێو ئاخافتن و لەمیانەى گوتارو وەعزەوە دەخرێنە روو، ترسناک نەبن. هەر بۆ نموونە کاتێک دەڕوانینە ئەزموونى میستیکى وسۆفیستیکیانەى سۆفییەکان، تا ئەو ئاستەى نەهاتۆتە نێو ئاخافتنەوە و لەنێو دنیاى پەنهان و نهێنییەکاندا هەڵدەسووڕێت، نەبۆتە هیچ گرفتێک و مەرجەعە شەرعییەکان دەستیان نەداوەتە دژایەتى کردنى، بەڵام کاتێک بۆتە بابەتى ئاخافتن و قسەو لەدنیاى بوونى وەک ئەزمونێکى تایبەت، یان نووسراو هاتۆتە دەرێ، تووشى پێکدادان و رووبەڕووبوونەوەیەکى سەخت بۆتەوە، کە زیاتر بەکوژرانى زاتى موتەسەویف و موریدانى کۆتایى هاتووە. ئەگەر حەللاج بەنموونە بهێنینەوە دەبینین تەنها لەبەر ئەوە ناکوژرێت کە کتێبێکى وەک"تەواسین" ى نووسیوە، کتێبێکى تەنها دە لاپەڕەیى کەهەموو تەسەورە تەقلیدییەکانى ئایین سەراوژێر دەکات، بەتایبەتیش لەبەشى"تاسین ئەلئەزەل و ئەلئیلتیباس"دا توانیویەتى تراژیدیاى ئیبلیس لەروانگەیەکى زۆر جیاوازەوە بخاتە روو، شایانى باسیشە ئەم نووسینەى حەللاج یەکێکە لەو نووسینە ناوازەو دەگمەنانەى کە بەئاسانى خۆى بەدەستەوە نادات و رەنگە ئاستەمیش بێت بەسانایى بهێنرێتە نێو زمانى ئاخافتنەوەو سادەبکرێتەوە، پەنهان و تەمومژێکى تێدایە کەدەتوانێت پارێزگارى لە پێکهاتەى نووسینەکە بکات، وەک "ولیەم ئەمبسۆن" یش دەڵێت:"تەمومژاوى بوون سەنگینە مادەم پشتگیرى ئاڵۆزکردنى بیرۆکە دەکات". جا سەیرە ئاخافتن و قسەى کەسانێکە دەبنە گەواهیدەرى لادانى حەللاج لەشەرعى ئیسلام، یان خودى ئاخافتنەکانى حەللاج و کەشفکردنى نهێنى ئەزمونەکەیەتى لەرێى وتووێژ و گوتنەوە، کە دەیگەیەنێتە ئەو چارەنووسە تراژیدییە، ئەمە جگە لەکەشفبوون و دەرکەوتنى راوبۆچوونەکانى بەتایبەت دەرحەق بەحەجکردن. ناکرێت ئەو راستییە لەبەرچاو نەگرین، کەخودى ئەفسانەى حەللاج تا ئەو ساتەى دەبێتە نووسین لەنێو ئاخافتندا دەمێنێتەوەو خۆیدەپارێزێت، دواتر دەبێتە بابەتى شیعرى عەتار و ئیبن ئەلخەیر و رۆمى و حافیزى شیرازى و ئەوانى تر، واتە وەک ئەفسانەیەک باڵایى و تۆکمەبوونى خۆى لەنووسیندا دەدۆزێتەوە.

نابێت ئەوەشمان لەبیر بچێت کە لە روانگەى میتافیزیکییەکانەوە هەردەم ئاخافتن دەخرێتە پێش نووسین، هەر خودى ئایینەکانیش لە قسەو ئاخافتنەوە هاتوونەتە بوون، جا ئەگەر ئاخافتنى خوداوەندەکانیش بووبێت لەگەڵ نێردراوەکانى، پاشتر بوونەتە نووسین، لەکاتێکدا نووسینە ئاینییەکان پاش بەسەرچوونى ئەو سەردەمەى کەبەبێ پرسیارکردن جێگەى قبووڵبووە، دەرکەکانى خوێندنەوەى راڤەکارییان لەنێو هالەى پیرۆزیدا کڵۆمداوە و ئەوەى کەمەبەست بووە لەرێى ئاخافتنەوە واعیزو مورشیدەکان گەیاندوویانە، بەزاڵکردنى ئاخافتنیش مۆنۆسێنترالیزم بەرقەرار دەبێت. هەر بۆیە تەنها رێگەیەک کە کڵێسا دەیخاتە پێش "گالیلۆ" ئەوەیە کەپەشیمان بێتەوە لەتێزەکەى، واتە بەبەرچاوى خەڵکییەوە بڵێت زەوى بەدەورى خۆردا ناسووڕێتەوە و تێورییەکەى خۆى بەدرۆ بخاتەوە، دیارە گالیلۆش وادەڵیت و لە مردن رزگارى دەبێت، لێرەدا دەبینین ئەو حەقیقەتە زانستییەى کە گالیلۆ پێى گەیشتبوو پێویستى بەئاخافتن و وەعز نەبوو، پەشیمان بوونەوەى خودى خاوەن تێورییەکەش هیچى لەمەسەلەکە نەگۆڕى. لە روویەکى تریشەوە کە دەڵێین قسەکردن و ئاخافتن، مەبەستمان ئەودەنگەیە کە لەنێو نووسیندا بوونى نییە. " ژاک دریدا" یەکێکە لەو بیرمەندانەى کەهەوڵى بەرجەستەکردنى نەبوونى دەنگ و بێدەنگى لەنووسیندا داوە یان بابڵێن پەى پێبردووە، تەنانەت لاى ئەو نووسین دەبێتە یەکەمین تێرم و هەوڵى دۆزینەوەى نووسینەوەى پێش ئاخافتن دەدات، لەروانگەیەکى تەفکیکییەوە هەموو پێودانگە مەییوو و راوەستاوەکانى پێشووتر دەخاتە ژێر پرسیارەوەو هەوڵ دەدات زمانێک بونیادبنێت لەدەرەوەى ئەلگۆى نووسینى فۆنیمى و ئەو چەشنە نووسینەى لەنێو ئاخافتندا دەردەکەوێت، ئەوەى کەئەو کردى دژایەتییەکى بەرچاو بوو لەگەڵ بوونى سێنتەرالیزمى میتافیزیکى، کەخودى رۆژئاوا بەپێى ئەم میکانیزمەیە تا ئەمساتە وەختەش بەڕێوە دەچێت. "ژاک دریدا" پێى وایە کەدەبێت نووسین لەنووسەرەکەى ئازاد بکرێت تا رەهەندە دەلالى و مەعریفییەکانى بکەوێتە روو، بێگومان دەبێت کار بۆ کۆتایى هێنان بەو بێدەنگییە فیساگۆرییە بکرێت کەبەبێ پرسیارکردن ئەوەى پێى دەگوترێت قبووڵیەتى. ئەمە جگە لەوەى کەدەبێت بڕوانینە بوونى مرۆڤ لەدەرەوەى نووسین، زمان، تەنانەت ئاخافتنیش و لەلایەکى تریشەوە پێوەندى زمان و ئاخافتن و نووسین لەگەل دنیادا بخەینە ژێر پرسیارەوە و بەپێچەوانەشەوە. دەبێت هەوڵبدەین لەپێوەندى زمان بەتوندوتیژییەوە و پێوەندى توندوتیژى بەزمانەوە تێبگەین، ئەمە جگە لەتوندوتیژى زمانى نووسین وەک "ژاک دریدا" توندوتیژى لەنووسینەکانیدا دەباتەوە بۆ پێکهاتەى زمانەوانى زمانى فەڕەنسى و بەکاربردنى ئەو زمانە لەلایەن ئەوەوە. لێرەوە ئەگەر بگەڕێمەوە سەر پرسیارەکەتان ئەوە بەپێویستى دەزانم گوتەیەکى رۆماننووس" ئیبراهیم ئەلکەونى" بەنموونە بهێنمەوە کەدەڵێت:( ئێمە ئەو شتانە دەبینین کە نابێت ببینرێت و ئەو شتانەش نابینین کەدەبێت ببینرێت). لەمیانەى ئەم گوتەیەوە لایەنێکى ترى کردەى نووسینمان بۆ دەردەکەوێت دیارە بەسەرجەم ژانرەکانییەوە ئەویش بینین و نەبینینە، بینین و نەبینیش لە ئاخافتندا یان نووسیندا لەرێى زمانەوە گوزارشتى لێدەکرێت و ئەمیش بۆ خۆى لایەنێکى جەنجاڵى ترى پرۆسێسى نووسینە. "ئۆڤید" شاعیرێکى رۆمانى بووەو لەسەردەمى ئیمپراتۆر"ئەگستس"دا ژیاوە سەبارەت بەنووسین دەڵێت:" نووسین وەک سەما وایە لەنێو تاریکیدا"، ئەمە جگە لەوەى کەدەڵێت:"نووسینەکانم ئەشکەنجەیاندام"، ئەم شاعیرە یەکێکە لەو نووسەرە بەدبەختانەى کەبەچەشنێکى زۆر نالۆژیکى تاوانبارکرا بەوەى کە هۆکارى تێکشکانى سوپاى رۆما بەرانبەر بەبەربەرەکان، دەگەڕێتەوە بۆ بوونى شیعرە ئیباحییە سێکسییەکانى ئەو، هەر بۆیە شار بەدەرکراو دوورخرایەوەو نێردرایە شوێنێکى دوور لەمەدەنیەت، تا مردیش نەیانهێشت بگەڕێتەوە. لێرەوە جارێکى تر دەتوانین ئەوە ببینینەوە کاتێک نووسین دێتە نێو ئاخافتنەوە بەدەر لەکاریگەرى راستەقینەى، هەردەم کەسانێک هەن دەتوانن لەمیانى ئەوەى کەدەگوترێت تەسەوورى زۆر شتى تر بکەن، شیعرەکانى ئۆڤید لەوجۆرە نووسینانە نەبوون تەنها لەنێو دنیاى نووسیندا بمێننەوە یان تایبەت بن بەخوێنەرێکى دیاریکراو، بەڵکو لەسەر زارى خەڵکى بوون و بەتەواوى چووبوونە نێو ئاخافتنەوە.

بۆ ناساندنى هەر ژانرێکى ئەدەبى، پێموانییە راستبێت بەپێى پێودانگ و تێڕوانین و کڵێشەسازییەکى تەقلیدى وحازر بەدەست پەلبهاوین بۆ وەڵامدانەوەى، یان هەوڵ بۆ دۆزینەوەى پێناسەى ئیتمۆلۆژى و جۆرەکانى ترى پێناسەکان بدەین. رەنگە من وەک خۆم نەمەوێت بزانم ئاخۆ نووسین بەگشتى دەیەوێت چیبکات، پەراوێزەکان دەنووسێتەوە، راستییەکان دەڵێت یان هەر شتێکى تر. رەنگە نەمەوێت هەر وەک چۆن تەسەوور و تێڕوانینێکى ئایینى لەپشت هەموو ئەو دنیابینییە میتافیزیکییەى کەدەبێت لەوێوە بڕوانێتە میتۆد و پرەنسیپى ئایینەکەى، کەچى دێت و هەموو ئەو دنیایە بچووک دەکاتەوە یان بابڵێین کورتى دەکاتەوە و لەنێو کۆمەڵێ دابونەریت و چەشنى جلوبەرگ و سیمگە و سیمبۆل و بونیادى پەرستگەکان و ئێکسسوارەکانى نێویدا جێى دەکاتەوە. رەنگە نەتوانم هیچ ژانرێکى ئەدەبى کورتبکەمەوە یان بچووکى بکەمەوە ئەمە سەربارى ئەوەى من جێگیرییەک لە کایە ئەدەبییەکاندا نابینم، ئەدەبیات دنیایەکى شڵۆق و ناجێگیر و گۆڕاوى هەیە تەنها بەناو هێنان و ئاماژە پێدان ناگەینە مەغزاى ئەوەى کەلە قووڵایى ئەدەبیاتدا دەگوزەرێ، تەنانەت ناوهێنانى ژانرێک بەناوێک و ئەویتر بەناوێکى تر جێى مشتومڕە، کێیە بەحیکایەت دەڵێت حیکایەت و بەچیرۆکیش چیرۆک، یان بۆ واى پێدەگوترێت. کاتێک گوێبیستى حیکایەتە سەرزارەکییە ناوازەکان دەبین ناکرێت سەرسام نەبین بەکارێک کەسەرچاوەى یەکەمین گێڕانەوەى نادیار و ونە، دەنگو سەداى گێڕەڕەوە بەراییەکانى نەزانراوە، دەبینیت لەو کاتانەدا چۆن دواى زنجیرە گێڕانەوەى یەک لەدوای یەکى ئەو جۆرە حیکایەتانە دەکەوین، بەچەندین شێوە تەسەوورى یەکەمین کەس دەکەین کەگێراِویەتییەوە، حەز دەکەین بزانین لەسەرەتادا فڵانە حیکایەت چیبووە، بۆ گوتراوەو دەیان پرسیارى تر کەبەدەر لەویستى خۆمان بەمێشکماندا دەگوزەرێت. مانەوەى ساڵانێکى دوور و درێژى ئەو حیکایەتانە لەدەرەوەى نووسین پرسیارمان لادروست دەکات، تەنانەت هەیانە بەئاسانى لەنووسینەوەیدا، خۆ بەدەستەوە نادات، مەبەستم لەو جۆرە نووسینەوەیەیە کەوەک چەشنێک لە گواستنەوە لەنێو دنیاى ئاخافتنەوە بۆ دنیاى نووسین بەکاردەهێنرێت. ئەو دەمە رەنگە ئەو چەشنە نووسینەوەیە بیکاتە شتێکى تر، لەکاتێکدا بەدەماو دەمکردن و سەفەرکردنیان لەشوێنیکەوە بۆ شوێنێکى تر بەچەندین شێوە گۆڕدراون و هەر دەشگۆڕێن، بەبێئەوەى بزانین چەند گۆڕدراون یان چەندى تر لەداهاتوودا دەگۆڕدرێن، یان هەندێ حیکایەت بەچەشنێک ماونەتەوە کەزۆرجار گومان دەکەین هیچ گۆڕانێکى بەسەردا هاتبێت. لەهەمووشى سەیرتر ئەوەیە زۆرێک لەم حیکایەتانە پاش نووسینەوەیان سیحرى یەکەمجارى خۆیان لەدەست دەدەن و رەنگە لەروانگەیەکى میتافۆرییەوە بمرن، زۆرجار دەگەینە ئەوەى کەرەنگە ئەم حیکایەتانە خۆیان لەبنەڕەتەدا نووسرابێتن و ئێمە بەنووسینەوەیان نووسینى یەکەمجار و بنەڕەتى ئەوانمان تێکدابێت، بۆیە لەخۆڕا نییە "دریدا" بەشوێن نووسینى بەرایدا دەگەڕێت، ئەو نووسینەى دەکەوێتە پێش نووسینەوە. هەست دەکەین زۆرێک لەو حیکایەتانەى کەماونەتەوە بەشێکن لە رۆحى راوییەکانى، یان رۆحى حیکایەتەکان بوونەتە بەشێک لەرۆحى راوییەکان. حیکایەت و گێرانەوە سیحرو تەلیسمى تایبەت بەخۆیان هەیە، ئەتمۆسفێر و تۆپۆگرافیاى تایبەتیان هەیە، هەمیشە ئەوانن نەک هەر زەمەن وەک ئێمە لێى حاڵیبووین تێپەڕدەکەن، بەڵکو دەتوانن نەفیبکەن و بیسڕنەوە، دەتوانن ئەوداڵى گەڕانمان بکەن، خۆشییەکى بێکۆتامان پێبەخشن، تەنانەت لەگەڵمان بدوێن، یان وامان لێبکەن لەگەڵیان بدوێین. "عەقاد" دەرهێنەرى فیلمى"پەیام" لەچاوپێکەوتنێکیدا باس لەوە دەکات چۆن لەدوا بەشى فیلمەکەیدا، ئەو بەشەى کە پەیامبەر دوا وەسیەت و وتەى خۆى بەموسڵمانان رادەگەیەنێت، نەیتوانیوە هەموو ئەو خەڵکە پێکەوە بخاتە گریان تا بەڕێکەوت لەیەکێک لەبازاڕەکاندا حیکایەتخوانێک دەبینێت کەبەتەواوى لەکاتى گێڕانەوەى حیکایەتەکانیدا گوێگران سەرسام دەکات و لەناخەوە دەیانهەژێنێت، هەر بۆیە لەگەڵ ئەو حیکایەتخوانە رێکدەکەوێت لەرێى گێڕانەوەوە ئەو ژمارە زۆرەى ئەکتەران پێکەوە بخاتە گریان، دیارە وەک لەفیلمەکەدا دیارە ئەو حیکایەتخوانە چ توانایەکى هەیە و بەبێ ئەویش هەرگیز ئەو بەشەى فیلمەکە هێندە تراژیدى نەدەبوو. لەکاتێکدا حیکایەتخوانى بێتواناو حیکایەتى ناشرین و بێپێز، دەرفەتى مانەوەیان نییە و رەنگە نەشبووبێت و نەشبێت. بەڵام چیرۆکنووسى بێتوانا و چیرۆکى ناشرین و بێپێز هەبوون و دەشبن، لێرەوە زۆر شتمان بۆ رووندەبێتەوە تەنانەت پێبزانین یا نەزانین گەیشتووینەتە خاڵێکى زۆر کریتیک لە جیاوازى ئەو دوو دنیایە، دنیایەک کەناچارى گوێگرتنت دەکات و دنیایەک ئەوەى دەیەوێت بیڵێت تێکستى نووسراوەو خوێنەر ئیختیارى خوێندنەوە یان نەخوێندنەوەى هەیە، لە حیکایەتدا حیکایەتخوان بوونى هەیەو بەبێ ئەو حیکایەت چێژى خۆى لەدەست دەدات، واتا ئەگەر کەسێکى بێتوانا لەهونەرى گێڕانەوەدا بیگێڕێتەوە حیکایەتەکە سیحرو تەلیسم و جوانییەکانى خۆى لەدەستدەدات، کەچى لە چیرۆکدا خوێنەرە خۆى لەمیانەى خوێندنەوەوە چیرۆکەکە لەزەینیدا بەرجەستە دەکات و بەشێوەیەک لەشێوەکان نووسەر غائیبە و دەبێت غائیبیش بێت. "رۆلان پارت" دەق دەکاتە بنەماى سەرەکى لێکۆڵینەوە و خوێندنەوەى ئەدەبى، بیۆتیکا کارى بەوە نییە نووسەر مەبەستى چیبووە و بیرى لەچیکردۆتەوە."پارت" لەکتێبى"پلەى سفرى نووسین"دا ئاماژە بەنووسینەکانى هێمنگواى و ئەلبێر کامۆ دەدات لەو رووەوە کەهەوڵدانێکن بۆ نزیک بوونەوە لەنووسینى سپى یان نووسین لەپلەى سفردا، چ وەک سادەیى و چ وەک نزیکردنەوەى نووسین لەبێلایەنى و خەفەبوون و خامۆشى، بەڵام دیارە ئەمەش مەحاڵە چونکە خودى ئەو جۆرە نووسینانەش دەبێتە شێوازێکى نووسین، ناشکرێت تەسەوورى نووسین لەدەرەوەى شێواز و فۆرمێکى تایبەتدا بکەین. روودانى کردەى نووسینیش لەکایەو مەودایەکى زەمەنیدا ئیشکالێکى ترە، بەواتاى پەیوەست بوونى بەمێژوویەکى دیاریکراوەوە، مێژوویەک کەخۆى جێگەى پرسیارە."فاسکیز" دەڵێت:(لەکاتێکدا ئەگەر پێوەندى نێوان چەشن و جۆرە جیاجاکانى کۆمۆنیتە یەک لەدواى یەکەکان لە رەهەندى زەمەندا، لەپێوەندییەکانى گردکردنەوەو کەڵەکەبوون زیاتر نەبێت، ئەوە هیچ جۆرە پێوەندییەکى راستەقینە لەنێوان ئەو کۆمۆنیتانەدا بوونى نامێنێت و لەگەڵ نەمانى ئەو پێوەندییانەش مێژوو بوونى نامێنێت). مێژوو ناشرینترین پانتاییەکە کەناچارین لەبارەیەوە بدوێین یان ئاماژەى پێبدەین، گەرچى وەک خۆى بوونێکى سەربەخۆى نییە ئەوە ئێمەین دەستنیشانى دەکەین، تەنانەت زۆرجار بۆى دەگرین، شانازى پێوە دەکەین، بیرى دەکەین و زۆر شتى تر. سەیرم لەو نوووسەرانە دێت مێژوو بەو چەشنە دەبینن کەهەیە، واتە هەبوونێک کەلەدووتێى بەڵگەنامەو کتێب و دەستنووس و شوێنەوار و شتەکانى تردا ماوەتەوە، پێم سەیرە کەسێک بەڕاستى پێى وابێت بۆ نموونە"سەلاحەدینى ئەیوبى" پیاوچاکە،ئازایە،قارەمانە و دەیان شتى تر، بەڵام نەزانێت ئەم پیاوە دەرئەنجامى نەدانەوەى خاچێکى مەسیحییەکان کەموسڵمانەکان لەشەڕدا دەستیانکەوتبوو، بووە مایەى سەربڕینى سێهەزار کەسى موسڵمان کەلاى مەسیحییەکان دەستبەسەربوون، بەبێئەوەى هیچ باکى پێى هەبێت. بەلامەوە سەیرە کەسێک پێى وابێت سمکۆى شوکاک سەرکردەیەکى راستەقینەى بزوتنەوەى ناسیۆنالیستى کوردە، وەک ئەوەى کتێبەکانى مێژوو بەئێمەى دەناسێنن، بەڵام نەزانێت ئەم پیاوە شارێکى کوردنشینى وەک مەهابادى فەرهودکرد، پێچەوانەى هەموو داب و نەریتێکى میواندارى"مار شەمعون" ى میوانى کوشت و چەندین نموونەى تر کەتەنها لەچەتە دەوەشێتەوە، موزەیفى مێژوو یان زەیفى نووسینەوەى کتێبەکانى مێژوو لەرادەیەکدایە کە جێگەى پێکەنینە، ئەگەر بڕوانینە هەندێک لەو کتێبە مێژووییانەى ئێستا لەقوتابخانەکانى هەرێمدا دەخوێندرێت، دەستکاریکردن و هەڵگێڕانەوەى زۆر رووداوى نزیک دەبینیتەوە، جا چجاى ئەو رووداوانەى کە ساڵانێکیان بەسەرداچووە، ئەمە جگە لەوەى جیاواز لە کتێبەکانى مێژووى هەموو دنیا، هەر کەسایەتى و زاتێکى سیاسى کەئاماژەى پێدراوە، بەتایبەت میرەکان بەوەسفى ئازایەتى و مەردایەتى و پیاوچاکیان دەستى پێکردووە، زۆر گەڕاوم لەیەکێک لەو کتێبە مێژووییانەى خۆماندا پیاوخراپێک ببینمەوە، یان هەر هیچ نەبێت لایەنە نێگەتیفەکانیانم بکەوێتە بەرچاو، بەڵام چنگم نەکەوت، هەرچى میرو بەگ و ئاغا و شێخ و سەرۆک خێڵ و هۆز و تیرەمان هەبووە و هەیە هەمووى پیاوچاکبوون . جا ئەدەبێکیش کەلەمڕۆدا هەیە، بەشێکى کەمی نەبێت ئەگینا زۆربەى نەیتوانیوە سنوورى ناشرینییەکانى مێژوو تێپەڕ بکات. بەڵکو هەر بەریتمى ئەو ناشرینییەو دووبارەکردنەوەى ئەوەى کەهەیە هەوڵى خۆسەپاندن دەدات. هەر بۆ نموونە رۆمانى"بەفر"ى "ئۆرهان پامووک" یەکێکە لەو رۆمانانەى کەتەجاوزى مێژووى سەردەستى پێناکرێت و ناتوانێت بەپێچەوانەى شەپۆلەکانەوە مەلەبکات و دەتوانین بڵێین توانى ببێتە یەکێک لەنووسینە ئەدەبییە ناشرینەکانى دنیا. بۆیە لەخۆڕا نییە نووسەرانى وەک کافکا و بۆرخیس، هەموو ئەوەى کەپێشتر هەیەو زانراوە لاى ئەوان تووشى وەرچەرخان دەبێت دەگۆڕدرێت، سەبارەت بە ناجێگیرى شوێن وکات، مێژوو، زەمەن و تەوزیفکردنى لەنووسیندا دەتوانین لە چیرۆکەکانى بۆرخیس-دا بەروونى بیبینینەوە. رەنگە بۆ ناسینى چیرۆک پێویست بێت پاش "ئێدگەر ئالن پۆ" بگەڕێینەوە بۆ لاى بۆرخیس، ئەوکات زۆر شتمان بۆ کەشف دەبێت، بەو پێیەى تەکنیکێکى لوغزئامێز وگرێچنێکى دووبارە بۆوەى ناکۆتا بەکاردەهێنێت بۆ بەدەستهێنانى سەرسامى بەرانبەر بە بوون و زیندەگى، جدییەتى ئەو نووسەرە لەنێوەندى ناماقووڵى و نالۆژیکى شتەکاندا هەوڵدانێکە بۆ رامکردنى ئاستەم، یان سەلماندنى ئاستەم، سەیرە نووسین ببێتە هەوڵێک بۆ سەلماندنى مەحاڵ و ئاستەم، بگرە شتێکى جوانیشە بەتایبەت ئەگەر خۆت بدەیت لەئەرگۆمێنتە جەوهەرییەکانى ئیشکالییەتى سروشتى جیهان و مەعریفەو زەمەن و خود و زۆر شتی تریش. دەتوانین بڵێین هەموو ژانرە ئەدەبییەکان بەدەر لەماهییەت و پێناسە و پێودانگە تەقلیدییەکان، بۆ خۆیان پرسیارن، بۆ دەبێت هەبن، یان تا کەى دەبن و دەگەنە کوێ. ئاخۆ دەکرێت پۆلێنبکرێن و جیابکرێنەوە، یان ئەگەر لەروانگەیەکى لاکانییەوە تێیى بڕوانین ئاخۆ داواکاریین، دیارە نەک وەک تێرکردنى هەندێک پێداویستى، بەڵکو وەک هێماکردنێک بۆ چەشنێک لەئامادەبوون و ئامادەنەبوون، ئەگەر نەڵێین لەبنەڕەتدا"بانگکردنى ئەویترە"ەو گەڕانە بەشوێن خۆشەویستیدا، یان تۆ بڵێى بتوانین بڵێین نوسین حەزە، دیارە وەک هیگڵیش سەبارەت بەحەز دەڵێت:(حەز حەزێکە لەحەزى یەکێکى دیکە، بەماناى حەزکردن لەدانپێدانانى کەسێکى دیکە). یان ئەمانە هیچیان نین و شتێکى ترە، هەر بۆ نموونە وەک لاى "سارتر" بۆ دەربڕینى قێزەو لاى"کامۆ"هیچى و لاى"بیکیت"بێهووددەیى.