|
|
|
له‌بارچوونی بیـری نه‌ته‌وه‌یی کورد، له‌ده‌سه‌ڵاتی عوسمانیه‌کانه‌وه تا ئه‌ورۆ. ئا :هۆشیار مه‌لائه‌وره‌حمان
تێڕمی کورد ( KÜRT) له‌کرته کرتی بن پێ یانه‌وه هاتووه له‌و کاته‌ی که‌به‌سه‌ر به‌فردا ده‌ڕۆن، به‌و پێیه ده‌بی هه‌موو دانیشتوانی به‌شی سه‌ره‌وه‌ی گۆی زه‌وی کورد بن چونکه به‌سه‌ر به‌فردا ده‌ڕۆن و ئه‌وانیش کرته‌ی ژێر پی یان دێت ...بیرۆکه‌ی تورکی شاخاویش له‌م زهنیه‌ته‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه.
له‌وه به‌دواوه تێرمی کوردستان و ناوی کوردستان له ژێر چه‌ندین بیانووی جیاجیادا سرراوه‌ته‌وه، چونکه به پێی گێڕانه‌وه‌کانی مێژووی تورک، کورد هه‌ر به‌شێکن له‌ڕه‌گه‌زی تورک و ناوه‌که‌شی له‌وه‌وه هاتووه که که ئه‌م تورکه شاخاویانه له کاتێکدا که به‌ناو به‌فردا ڕێده‌که‌ن کرته‌کرتی ژێر پێیان دێت، واتا ووشه‌ی (kürt)له‌کرته‌کرتی سه‌ر به‌فره‌وه هاتووه، پاش هه‌شتا ساڵ له‌په‌روه‌رده‌کردنی هه‌ڵه‌و چه‌واشه‌کردنی مێژوو وا به‌نوێی هه‌ست ده‌که‌ن که ئه‌و بۆچونه هه‌ڵه‌یه‌و کورد نه‌ته‌وه‌یه‌کی جودان له‌تورک. لێره‌دا تاکڕه‌وی بیرینه‌ته‌وه‌چێتی تورکی هه‌میشه ڕێگر بووه له ناسین وگه‌شه‌کردنی بیری نه‌ته‌وه‌یی کورد له ژێر بیانووی جیاجیادا، جارێک به‌ناوی تورک بونیانه‌وه جارێک به‌ناوی برای دینیه‌وه( ئیسلامیه‌ت)وه.
ئه‌و ووڵاته‌ی خۆی هه‌یه‌و ناوی نییه - کوردستان -:
سه‌باره‌ت به‌و ناوچه‌جوگرافیه ی که‌به کوردستان ناسراوه مێژووی تورک، خۆی چاکترین به‌ڵگه‌یه بۆ سه‌لماندنی ئه‌و ڕاستیهکه بۆ یه‌که‌م جار دوا سوڵتان سه‌لجوقی ( سه‌نجه‌ر به‌گ) له ساڵی 1157ناوی کوردستانی هێناوه به‌و ناوچه جوگرافیه گوتراوه که شاری ( به‌هاری) گرتۆته‌وه که سنووری له‌هه‌مه‌دان ده‌گه‌ڕێته‌وه، پاشان به‌هه‌مان شێوه سوڵتان سلێمان قانونی له‌ساڵانی 1525تا 1553 له‌هه‌موو فه‌رمانه مێژووییه‌کانیدا ناوی کوردستانی هێناوه،جگه له‌وانه سوڵتان ئه‌حمه‌دی یه‌که‌م ساڵی1604 له فه‌رمانه‌کانیدا هه‌میشه باسی خه‌ڵکی کوردستانی کردووه، له‌سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌هه‌میشه‌وه سیاحه‌تنامه‌که‌ی ئه‌ولیاچه‌له‌بی زۆر به ووردی باسی کوردستان وشاره‌کانی کردووه.سه‌دری ئه‌عزه‌م مسته‌فا ره‌شید پاشاله ساڵی 1847ده‌سته‌ی تایبه‌تی بۆ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی کوردستان دامه‌زراند و به‌پیی بڵاوکراوه‌ی تقویمی وقایع ئه‌م شارانه‌ی ده‌گرته‌وه دیاربه‌کر،ئه‌خلات،موش، وان، هه‌کاری،جه‌زیره،بۆتان،ماردین،به‌پێی به‌ڵگه‌نامه‌کانی نازری داخلیه‌و خارجیه ئه‌و کاته زۆر به ئاشکراباسی ووڵاتی کوردستان وئه‌رمه‌نستان وگه‌لی کورد کراوه،وه‌کو له‌سه‌ره‌تاوه باسمان لێوه‌کرد ئه‌تاتورکیش له‌سه‌ره‌تای خه‌باته‌که‌یدانکوڵی له‌بونی کوردو کوردستان نه‌کردووه.که‌چی پاش دامه‌زراندنی کۆماره‌که‌یان له ساڵی 1923 به‌دواوه ووشه‌ی کوردستان قه‌ده‌غه‌کراو به‌ره‌وله‌بیرچوونه‌وه چوو له‌ئه‌ده‌بیاتی کۆماره مۆدیرنه‌که‌دا،ناوی کوردستان گۆڕا به ولایه‌تی شه‌رقیه و پاشان به شه‌رقی ئه‌نادۆل وله‌ساڵانی په‌نجاکانه‌وه‌بوو به گونه‌ی دۆغو ئه‌نادۆل و دواییتر به ( ئۆهال*) ئێستاش دیسانه‌وه به ناوچه‌ی خوارووی خۆرهه‌ڵاتی ئه‌نادۆڵ ناوزه‌دیان کردووه. گه‌ر بگه‌ڕینه‌وه سه‌ر پێکهاته‌ی اتحاد الترقیش که به‌ره‌گه‌زپه‌رسترین دامه‌زراوه‌ی تورک دێته ناساندن به‌شێکیان کوردبوون وه‌کو اسحاق سکوتی دیاربه‌کری ومه‌بعوثی به‌غدادومامۆستای خانه‌ی هونه‌رئیسماعیل حه‌قی ومامۆستای پایه‌داری ئایینی ( احمد نعیم) وسۆسیۆلۆژی ناودار( محمدزیا گۆک ئه‌ڵپ*) له کاتیکدا ئه‌مانه ئه‌ندازیارو دارێژه‌ری بیرۆکه‌ی تورکچێتیان په‌ره پێده‌دا،هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی کوردی له‌و په‌ڕی لاوازیدابوویا هێشتا له‌دۆخی نه‌بووندابوو.ئه‌مه له کاتێکداتا ڕاپه‌ڕینی میر به‌درخانیش له‌سالی 1847 هه‌ر یه‌ک له سه‌ید عبدالقادری کوری شێخ عوبێدولای نه‌هری وسه‌عیدی نورسی به‌تلیسی هێشتا ئه‌ندامی ناوداری اتحادالترقی بوون، بڕوانه...ITTIHAT TARAKI VE KÜRTLER S26 به‌رانبه‌ر به جموجوڵی ره‌گه‌زپه‌رستانه‌ی ئیتیحادچیه‌کانی تورک وسیاسه‌تی سته‌مکارانه‌ی سوڵتان عبدلاحمیدی دووه‌م، هه‌ریه‌ک له‌کوره‌کانی میری بۆتان مقدادبه‌گ له‌ساڵی 1889ده‌ستی کرد به بڵاوکردنه‌وه‌ی یه‌که‌م ژماره‌ی گۆڤاری کوردستان به‌ئامانجی ووریاکردنه‌وه‌ی خه‌ڵکی کوردستان وزیندوکردنه‌وه‌ی داستانه‌کانی مه‌م وزینی ئه‌حمه‌دی خانی بۆ بزواندنی هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی وپاشان ئه‌وره‌حمانی برای که‌له‌ژێر فشاری سوڵتان عبدالحمید له شاری جنیڤی سویسرا گیرسابووه درێژه‌ی دا به ده‌رکردنی رۆژنامه‌ی کوردستان. دوای ئه‌م رووداوانه‌ی ئه‌سته‌نبول وکاریگه‌ری رۆژنامه‌ی کوردستان که‌له‌ده‌ره‌وه‌ی سنووری ده‌وڵه‌تی عوسمانی ده‌رده‌چوو،جمعیه‌تی تعاونی ترقی کورد له‌لایه‌ن حاجی تۆفیق( پیره‌میرد)سه‌یدعبدالقادر،سه‌عیدی نورسی،ئیسماعیل حه‌قی بابان که جگه له پیره‌مێرد ئه‌وانیتر پێشتر ئه‌ندامی اتحادالترقی تورکی بوون سالی 1908 هاته دامه‌زراندن. ئه‌م کۆمه‌ڵه‌یه زیاتر کۆمه‌ڵه‌یه‌کی که‌لتوری و رۆشنبیری بوون ئامانجیان هۆشیارکردنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ی کورد بوو،هه‌ڵه‌ی ستراتیژی ئه‌و رۆشنبیرانه له‌و رۆژگاره هه‌ستیاره‌دا ئه‌وه‌بوو که پیاوێکی ئایینی خاوه‌ن رێزو پایه‌داری وه‌کو سه‌ید عبدالقادر کوردایه‌تی ده‌به‌سته‌وه به ئیسلام ویاساکانی ده‌وله‌تی عوسمانلیه‌وه ( واتائیسلام بوون وپابه‌ندبوون به‌یاساکانی ده‌وڵه‌تی عوسمانی کردبوه به‌ردی بناغه‌ی کوردایه‌تیه‌که‌ی)،له‌ولاشه‌وه سوڵتان گه‌شه‌یدا به ته‌کیه‌و خانه‌قا وڕاونانی ئه‌وانه‌ی باسی کوردایه‌تیان ده‌کرد، هه‌ڵه‌یه‌کی تری گه‌وره‌ی ئه‌م کۆمه‌ڵه رۆشنبیره ئه‌وه بوو که ته‌نها نوسراو بیرو بۆجوونه‌کانیان له‌ده‌وڵه‌مه‌ندو خواپیداوه‌کانی شاره‌گه‌وره‌کانی تێنه‌ده‌په‌ڕاند. واتا هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه بیری نه‌ته‌وه‌یی لای چینی ئۆرۆستۆکراتی سه‌ره‌وه دروست بوو له‌گه‌ڵ نه‌مانی خۆیاندا بیری نه‌ته‌وه‌ییش له‌باربرا. هه‌ر بۆیه تا ئێستاش ناتوانرێ ئه‌و بیره به‌شێوه‌یه‌کی پێویست کاریگه‌ری هه‌بێت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی مامانه‌کانی سه‌ربه بنه‌ماڵه‌ی شێخ وسه‌ید وخێڵ بوون که ئه‌مانه به‌رێژایی مێژوو خاوه‌نی تاکه یه‌ک سه‌روه‌ری نین که‌له خزمه‌تی گه‌لدا بوبێت. مێژووی گه‌لی کورد چاکترین گه‌واهیه.
|
له‌هه‌مووی
نه‌گونجاوتر ئه‌وه‌یه که کورد خۆشی هه‌میشه شه‌رمنۆکانه تا ئه‌م
رۆژگاره‌ش به‌ته‌واوی نازانێ داوای چی ده‌کات و هه‌رگیز داواکه‌ی روون
نیه له ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ی که‌ماف
ونیشتیمانه‌که‌یان به ئاشکرازه‌وت کردووه. داوای زۆر ده‌کات
وبه‌هیچیش داده‌که‌وێ. داوا ڕاسته‌قینه‌که‌‌ی سه‌ربه‌خۆییه لێ
هه‌میشه به شێوه‌یه‌کی ته‌مومژاوی ده‌ریده‌بڕێ یا هه‌ندێک جار به
ته‌واوی نکوڵیشی لێده‌کات. تورک بێسڵه‌مینه‌وه له سێبه‌ری
ئیسلامه‌وه ئه‌وپه‌ڕی سیاسه‌تی ره‌گه‌زپه‌رستانه‌ی دژی کورد
پیاده‌کردووه که ده‌بوو ببێته کوانووی په‌ڕه‌وازه‌کردن
وچه‌که‌ره‌کردنی بیری نه‌ته‌وه‌یی کورد،که‌چی به پێچه‌وانه‌وه کورد
دیسانه‌وه پاشکۆیه‌تیه‌که‌ی بۆماوه‌ته‌وه و وه‌ک برای دینیه‌ک له
چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌دا بووه تورک به‌زه‌یی پیابێته‌وه و وه‌ک شه‌ریکه
به شێک ته‌ماشای بکرێت که تا ئه‌م رۆژگاره‌ش ئه‌و بۆچوونه کاوێژ
ده‌کرێته‌وه گوایه ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌و ده‌وڵه‌تی عوسمانیش به هاوبه‌شی
تورک وکورد هاتۆته دامه‌زراندن دیاره ئه‌م بۆچوونه ته‌نها
له‌به‌رژه‌وه‌ندی تورک و به‌زیانی ته‌واوبووه.