١٧\١\٢٠١٥

لێبووردەیی و وابەستەیی بە دیموكراتییەوە.

ناودار زیاد       

لێبووردەیی میسالییەتێكی ئەخلاقی و بنەمایەكی كۆمەڵایەتییە، لەلایەك نوێنەرایەتی ئامانجی ئۆتۆنۆمی كەسی دەكات و، لەلایەكی دیكەوە كۆمەڵێك یاسا دادەنێت دەربارەی چۆنیەتی و چییەتی تێكەڵ بوونی مرۆڤەكان لەگەڵ یەكتر.

گرنگە بزانین كەلێبووردەیی واتای ئەوەنییە ڕێگە بەخەڵكی بدەیت هەرچییەك كەپێیان خۆش بێت ئەنجامی بدەن، بۆیە زۆرجار لەگەڵ ڕێگەپێدان و گوێپێنەدانی كوێرانەو خۆتێهەڵقورتاندن تێكەڵ دەكرێت، كەواتە لێرەوە دەبێت هێڵێك بكێشرێت لەنێوان ئەو كرداروبۆچوونانەی كەپەسەندن و ئەوانەشی كەلێبووردنیان مەحاڵە، بۆنموونە ئەوە بەمانای لێبووردەیی نییە، كاتێك دایك و باوكێك ڕەفتارە بەدەكانی منداڵەكانیان پشتگوێ دەخەن، یاخود كەسێك بەلای دزێكەوە تێپەڕدەبێ و هیچ هەڵوێستێكی نییە.

پێویستە ئاماژە بەوە بكەین كە لەئەوروپا, بەهۆی ڕەتكردنەوەی پەسەندكردنی دەسەڵاتی دامەزراندنی بنەما ئایینی و ئەخلاقییەكان، بەڕوون و ئاشكرایی گۆڕانی بۆچوونەكان بەرەو فۆڕمی جۆراوجۆری ڕەفتار بەدیاركەوت ، لەنموونەی سێكس كردنی پێش زەواج و هۆمۆسێكسواڵ و تاكگەرایی و ئازادی ڕواڵەت و پۆشینی جل و بەرگ و ئەخلاقی تایبەت و هتد. كەئەمانە مشتومڕی دەربارەی جیهانی واقیعی سەربەستی تاك دروست كردو، بووە هۆی لەدایك بوونی دیدو تێڕوانینی جیاوازو دژبەیەك. كەدیارترینیان ڕەوتی فەوزەوی و ئەنارشیستەكان بوون، كەپشتگیریان لەفرەیی و هەمەڕەنگی ئەخلاقی دەكرد. لەبەرامبەردا ڕەوتی پارێزگارەكان هەبوون، كە دەترسان لەوەی زاڵبونی ئەخلاقی ئەنارشیستی، تاكەكان بێبەش بكات لە ڕێبەرو ڕێنمایی ئاكاری گشتی و، لەدەرئەنجامدا داڕمانی بناغەی باوەڕو نەریتە ئەخلاقییە كۆمەڵایەتییەكانی بەدوادابێت. هەرچەندە گرژی و ململانێیەكی توند لەنێوان ئەم دوو ئاڕاستەیەدا هەبوو، بەڵام بەهۆی ئامادەیی بەرفراوانی فەزای لێبووردەییەوە، گفتووگۆی عەقڵانی و بیری میانڕەوی لەنێوانیان هاتەكایەوەو، تەنانەت توانییان لەسەر گەڵاڵەی ماف و ئازادییە تاكەكەسی و گشتییەكان پێك بێن، كەدەستەبەری پاراستن و مانەوەی كۆمەڵگەكەیانی دەكرد وەك یەكەیەكی بەهێزو یەكگرتوو.

وەك ئاشكرایە، دیاردەی لێبووردەیی ڕاستەوخۆ بەندە بەنەریتی لیبرالیەوە، هەرچەندە لەلایەن سۆسیالیستەكان و بەشێك لەپارێزگارەكانەوە پشتگیری دەكرێت، ئەمەش لەو سۆنگەیەوە كە لێبووردەیی ڕەتكردنەوەی دەست تێوەردان و كۆنتڕۆڵكردن و پشكنینی كاروبارەكانی كەسانی دیكەیەو، ئەفسون و توانا سەرسوڕهێنەرەكەی لەوەدا دەردەكەوێ كەبریتییە لەفۆرمێكی ئارامی و خۆگری. هەروەها توانایەكی بەهێز و بێ وێنە نیشان دەدات، كاتێك ئیرادەیەكی ڕوون هەیە بۆ سەپاندنی بۆچوونی یەكێك بەسەر ئەویتردا. لەلایەكی دیكەوە مانەوەو ڕێكردن لەگەڵ ئەوەی كەناتوانرێت بگۆڕدرێت مانای لێبووردەیی نییە، بۆ نموونە گەر بڵێین كۆیلە لەگەورەكەی خۆی دەبورێت كەكردویەتی بەكۆیلەی خۆی، ئەمە قسەیەكی بێ واتایە، چونكە كۆیلە، ئەوەی هەڵبژاردووە كە یاخی نەبێ، نەك لەگەورەكەی بوراوە. بەهەمان شێوە گەر مێردێك هەمیشە ژنەكەی بچەوسێنێتەوەو تێیهەڵبدات ، لەكاتێكدا ژنەكەی هەر لەلای بمێنێتەوەو بەرهەڵستی نیشان نەدات، ئەوە مانای ئەوە نییە ژنەكە لەڕەفتاری مێردەكەی بوراوە.

بەواتایەكی تر، سیفەتی لێبووردن هەمیشە بەهێمن و تەنانەت پرشنگدار ناسراوە، كەسی لێبووردە لەسەرخۆیەو لەكەسانیتر خۆشدەبێ و كەسێكی فەلسەفییە. لەكاتێك دا لێنەبوردن بریتییە لەناڕەزاییەتییەكی بێهۆو بێسەلماندن بەرامبەر بۆچون و كارەكانی یەكێكیتر، نزیك دەبێتەوە لەدەمارگیریو سەركوتكردن. كەواتە لێنەبوردن واتا ناڕەزایەتییەك بۆ ئەو شتەی كە دەبوایە لێی ببوردرێت، هەربۆیە ئەو یاسایانەی كەجیاكاری دەكەن لەسەر حسابی ( نەتەوە، ئایین ، جێندەر، حەزە سێكسییەكان، هتد ). ئەوا بەیاسای لێنەبوردن وەسف دەكرێن.

لەلایەكی ترەوە تێڕوانینێك هەیە كە پێیوایە لێبووردن لاوازی یان نەبوونی بوێری ئەخلاقی دەگرێتەوە، بۆیە پێویستە شتێك یان كردارێكی هەڵە بێدوودڵی بەری پێبگیرێ و بوەستێنرێت، ئەمە ئەو ڕەفتارو كردارانە دەگرێتەوە كەبەحەقیقی هیچیتر پەسەند ناكرێ و ناتوانرێت قبوڵ بكرێت. بەم واتایە لەگەلێك بارودۆخدا لێنەبوردن تەنیا كارێكی بەرگریكەر یان ڕەنگە ئەركێكی ئەخلاقی بێت.

هەرچەندە دیاردەی لێبووردەیی لەسەدەكانی شانزەو حەڤدە خۆی خزاندە نێو ژیانی سیاسییەوەو جیهانی ئازادی تاكی بەرفراوانكرد، بەڵام بووە پشتگیرییەك بۆ سیستەمە سیاسیە دیموكرات لیبرالەكان، چونكە بەسەرهەڵدانی بزوتنەوەی پرۆتستانتیزم لەئەوروپا، پەرچەكردارو بەرخودان دژی دەسەڵاتی پاپاو كەنیسەی كاسۆلیكی هاتەكایەوە، كەلەو سەردەمەدا بەدامەزراوەیەكی سەرەكی حوكمڕانیكردن ئەژماردەكران، سەرەڕای ڕۆڵ و كاریگەری بەرچاویان لەسەر بڕیاری دەسەڵاتدارە سیاسی و سەربازییەكان. بۆیە یەكێك لەو چەمكانەی كەوەك پێویستییەكی گرنگی ئەوسەردەمە هاتەرۆژەڤەوە بریتی بوو لەلێبووردەیی ئایینی و سیاسی، ئەمەش بەتایبەتی لەنوسینەكانی (مارتن لۆثەر و جۆن كالفن و جۆن میلتن و جۆن لوك و تۆماس هۆبز و هتد ) ڕەنگی دایەوە، كەجەختیان لەسەرئەوە دەكردەوە دەوڵەت نابێ ڕاستی ئایینی بسەپێنێ بەسەر كەسدا، بەڵكو دەبێ ئەو كەسە بۆخۆی بیەوێت ئەو ڕاستییە بزانێ، بەو پێودانگەی باوەڕی ئایینی مەسەلەیەكی تاكەكەسییەو، لێبووردەییش بنەمایەكی ئایینی و سروشتییە. هەروەها بووچونی جیاواز دەربارەی فەلسەفەی سیاسی و حوكمڕانیكردن پەیدابوو، كە پەسەندكردنیان پێویستی بەگفتوگۆو لێكتێگەیشتن هەبوو.

لێرەوە لێبووردەیی سیاسی بووە مەرجێكی جەوهەری بۆ ئازادی و دیموكراتی، فرەلایەنی سیاسی، دەربڕینی هەموو فەلسەفە سیاسییەكان، ئایدۆلۆژیاو بەهاكان .هەر بۆیە ئەو ووتەیە دووپات دەكرێتەوە كەتاكەكان ئەوكاتە دەتوانن بۆچوونەكانیان پێشبخەن كەلێبووردەیی بوونی هەبێت. بۆیە وەك ڕێسایەك، تەنها ئەو پارتە سیاسیانەی كە یاساكانی گەمەی دیموكراتی پەسەند دەكەن، مافی بەشداری و پێشبڕكێی سیاسییان هەیە. بەپێچەوانەوە هەر جۆرە لێنەبوردنێكی سیاسی دەبێتە هۆی دروست بوونی ترس و گومان و ڕاڕایی و، ژیانی دیموكراتی دەخاتە خەتەرەوە. سەرەڕای ئەوەی لەهەموو ووڵاتاندا پرسی هاووڵاتیبون بەپێی یاساو دەستوری ئەو ووڵاتە قاڵبگیركراوە، بەڵام گرێدراوە بەلێبووردەییەوە، چونكە دەبینین مافی دەنگدان بۆ هاووڵاتیانی ووڵاتێك هەیەو، بۆ بێگانەكان نییە، لەكاتێكدا مافی ئاسایش و سەلامەتی بۆ هەردوولایان وەك یەكە.

بەشێوەیەكی گشتی، چەمكی لێبووردەیی پەیوەستە بەبنەماو تایبەتمەندییە گشتییەكانی دیموكراتییەوە چونكە دیموكراتیەت تایبەتمەندی حكومەتێكە كەپشت بەستووبێ بەدەنگ و ئەندێشەی گشتی و، بەبەردەوامی هەست بەبەرپرسیارییەتی بكات و، بیروڕای گشتی بەشێوەیەكی ئازادو ئاشكرا لەڕێگەی میكانیزمی گونجاو بۆ گوزارشتكردنیان بوونی هەبێ، وەك( ڕۆژنامەی ئازاد، ئەنجامدانی هەڵبژاردن، فرەحزبی، ڕیفراندۆم، هتد). ئەمە جگە لەبوونی مافی دەنگدان و بەشداری سیاسی بۆ هەموو گروپ و كەمینەكان. هەروەها حكومەتی دیموكراتی دەبێ خاوەن دامەزراوەو ئەنجومەنە سەربەخۆكان بێ، كەلەبەرامبەر ئەگەری پێشێلكاری و سەرەڕۆیی دەسەڵاتداران لەماف و ئازادی تاكەكان پشتیوانی بكا. لەلایەكی دیكەوە دیموكراتی دەخوازێ كەڕێژەگەرایی ئەخلاقی و بەهاكانی تێدابێ، كەوابوو هیچ گروپێك مافی ئەوەی نییە لەكاتی دەسەڵاتدارییەتیدا، فەلسەفە یان ئایدۆلۆجیایەكی تایبەت بەسەرئەوانی دیكەدا بسەپێنێ.

لەكۆتاییدا، دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كەلێبووردەیی ڕەوڕەوەی گەشەكردن و بڵاوبوونەوەی سەرجەم ئایدیاكانە لەكۆمەڵگەداو، پانتاییەكی بەرفراوان بۆ دیالۆگی عەقڵانی و ئاشتییانە دروست دەكات، بەپێچەوانەوە لەغیابی لێبووردن دا، دیاردەی دۆگمایی و تاكڕەهەندی زاڵدەبێ و كۆمەڵگە دەرگیردەبێ لەگەڵ قەیرانی یەكترقبوڵنەكردن و بێ متمانەیی، كەسەرئەنجام كاریگەرییە نەرێنییەكانی دەبێتە بەربەست لەبەردەم سەرجەم گۆڕانكاری و بەرەوپێشچونەكان.

znawdar910@gmail.com