٦\٤\٢٠١٥

لە قەیرانی حەقیقەتەوە بۆ گومانەکانی پرسیار.

تاڤگە سابیر     

- بەشی دووەم -

لەم ئاستەدا پڕۆژەی تازەگەری ڕۆژئاوا تەنها ئەو کاتە وەك پڕۆژەیەکی کاریگەر و مەزن دەرکەوت ، کە توانی سەردەمانی پێش خۆی لە هەموو ئاستەکاندا بخاتە ژێر پرسیارەوە بێهودە نییە گرنگترین ساتەوەختی مەنهەجی ئەم پرۆژەیە بە " گومان" دەستیپێکرد، کاتێك " دیکارت" ، " گومان" وەك ساتەوەختی سەرەتای مەنهەج دەستنیشان دەکرد ڕاستەوخۆ هەموو پرسیارو یەققینەکانی سەدەکانی ناوەڕاستی دەخستە ژێر گومانەوە... پڕۆسەیەك ،کە لە چرکە کاریگەرەکانیدا بوو بەهۆی لە دایکبوووونی پرۆەی ڕۆشنگەری پڕۆژەیەك ، کە بەدنیایەك دروشمی جوان و بانگهێشتی ئەەفسوناوییەوە هاتەپێشێ ، دەستکەوتەکانی پڕۆژەی تازەگەری ڕۆئاوا هەرچۆنێك بن ئەو دەستکەوتانەن ، کە لە ئەنجامی پرسیار کردنەوە بەدەستهاتن، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە بڵێین پڕۆژەی تازەگەری ڕۆژئاوا تەنها پڕۆژەی سیاسەتی پرسیار کردن بێت ، چونکە تازەگەری چند ئەفسونی پرسیار کردنی تاقیدەکردەوە سەد هێندەش بەدوای " دوا ووڵام" دەگەڕا ... چەند خولیای پرسیار کردنی هەبوو سەەد هێندەش خولیای دۆزینەوەی " دوا وەڵام" دروست ئەو کاتەش ئەم پڕۆژەیە بەرەو کزی ڕۆشت ، کە پتر تەسلیمی وەڵامەکانی خۆی بوو.

تازەگەری ڕۆژئاوا بە پرسیار دەستی پێکرد ، بەڵام دواجا دڵنیایی وەڵامەکان خاویان کردەوە لە یەکەم ڕستەی پەیمانی کۆمەڵایەتی " ڕۆسۆ" وە (مرۆڤ بە ئازادی لەدایکدەبێت ، بەڵام لەهەموو شوێنێکدا دیلە) بۆ ئەو ڕۆلە عەقڵانییەی هێگڵ بەدوا ویستگەی سەفەری عەقڵی دادەنا ... گۆڕینی ئاڕاستەیەك هەیە لە ستراتیژی پرسیارەوە بۆ ستراتیژی وەڵام... لە ستراتیژی ڕەخنەوە بۆ ستراتیژی ڕازیبوون ، دروست لێرەشدا پڕۆژەی تازەگەری ڕۆژئاوا جەمسەری دژ بە بۆچونەکانی خۆی خولقاند. ئەو جیهانەی دەبوو پڕبێت لە ئازادی و یەکسانی لە ناو شێوەیەکی تازەی دیلێتیدا نوقوم بووە خەڵێك ، کە بەتوندی کەوتە بەر ڕەخنەی ڕایکالانەی " مارکس" ( بەدەر لەەی بۆچونەکانی مارکس ڕاستبن یان هەڵە) ئەو ڕاستییە ناشارێتەوە ، کە مارکس وەرچەرخانێکی گەورەی بە وتووێژی فەلسەفیدا، مارکس وەك سەرەتاکانی پرۆژەی ڕۆشنگەری گەڕایەوە بۆ پرسیار کردن و ڕەخنەگرتن لە سەردەم ، بەڵام ئەمجارە پرسیار و ڕەخنەیەك ، کە لەدەرەوەی دەزگاو سیستمە کۆمەڵایەتییەکان نەبوو ، بەڵکو ئاڕاستەی خودی ئەو سیستمە کۆمەڵایەتییانەە دەکرا ، کە مرۆڤەکان لە ناویدا دەژیان، ڕاستە پڕۆژەی تازەگەری ڕۆئاوا ئەو پڕۆسە مەزنەیان ئەنجامدا ، کە " ماکس ڤێبەر" لە دەستەواژەیەکدا کۆیکردەوە " ئەفسانە داماڵین" ، بەڵام ڤێبەر دەرەنجامەکانی نەگەیاندا لوتکەی خۆی .

ئەگەر کۆمەلگا ڕستەوخۆی خۆی بەپرسیاری بوونی خۆیەتی و هیچ هێزێکی میتافیزیکی نییە لە دەرەوەی ئاڕاستەی بکات ، کەوابوو دەبوو ڕەخنەش ئاڕاستەی بگۆڕێت و لەجێی هەڵسەنگاندنی " ووتەزا" موجەرەدەکان ، بگەڕێتەوە بۆ ڕەخنەگرتن لە دەزگا و سیستمە کۆمەڵایەتی و مێژووییەکان کارێك ، کە بەچڕی و قوڵی لای مارکس دەستیپێکرد ، لەڕاستیشدا هەستدەەین لەداوی مارکسەوە ئاڕاستەگۆڕینێکی بنەڕەتی لە وتوێژی فەلسەفیدا هەیە .... جۆرێك لە فەلسەفە ، کە گەڕاوەتەوە بۆ ناو ژیان و بەدیاریکراوی بۆ ناو پێکهاتە کۆمەڵایەتی و مێژووییەکان ... بە شێوەیەڵ وای لە هەندێ کەسکردووە مارکس بە فەیلەسوف دانەنێن و پتر وەك " ئابوریناش" یان " کۆمەڵناسێك " تەماشایبکەن ، بەڵام ئەم سەیرکردنە تەسکبینە گەورەترین دەستکەوتەکانی فکری مارکس دەشارێتەوە ، کە ئەویش گێرانەوەی ڕەخنەیە بۆ ناو ژینگە ڕۆشنبیرییەکا ، مادام بیرکردنەوە و تێفکرینیش هاودەمی پڕۆژەیەکی ڕەخنەییە ئیدی ئێمە فەلسەفەمان هەیە نەك هیچ شتێکی دی، بەم مانایەش مارکس تاسەر ئێسقان فەیلەسوفە ، چونکە کەس هێندەی ئەو ڕەخنەی ئاڕاستەی سەردەمی تازە نەکرد ، ئەگەرچی ئەم پڕۆژە ڕەخنەییە ( بەهۆی کارتێکردنی هێگڵەو) نەگەیشتە ئەو ئاستەی خۆی لەقەرەی دامەزراندنی دەزگایەکی فکری کامڵدا نەدات ، بەڵکو بەپێچەوانەوە وەسوەسەی دامازراندنی دەزگایەکی فکری هەمەلایەن و کامڵ بەسەریدا زاڵ بوو ، کە بووە هۆی دامەزراندنیی دەزگایەکی فکری ئەوتۆ،کە لەسەر دەستی لایەنگرە تەسکبینەکانی بوو بە دەزگایەکی دۆگمائیستیانەیی مەزن ، چونکە ئەوەدەی کە پڕۆژەیەکی ڕەخنەیی بووبێتە دەزگایەکی فکری کامڵ ، کە وەڵامی هەموو ڕەخنە و پرسیارەکانی لە هەناوی خۆئدا هەڵگرتبێت ئەوا زۆربەی دەستکەوتەکانی خۆی ئاوقای تەمومژ دەکات ، تەمومژێك ، کە لەئاستی مارکسدا نزیك سەدەیکی ویست بۆ ئەوەی قوتابخانەیەکی بە ناوی " قوتابخانەی فرانکفۆرتەوە" بێت و جارێکی دی بگەڕێتەوە بۆ میراتی قوڵی ڕەخنەی مارکس و لە هەمانکاتیشدا واز لە وەسوەسەی دەزگایەکی فکری سەرتاپاگیر کامڵ بهێنێت.

مەترسییەکانی درزگایەەکی فکری کامڵ هەمیشەش لە بەرچاوی بیریارانی قوتابخانەی فرانکۆرت و سەرجەم ئەو بیرانە بوو ، کە لە میراتی ڕەخنەگرانەی مارکسەوە هاتبوون بۆ زۆربەیان ئەمڕۆ بە " فەیلەسوفانی پۆست مۆدێرنیزم" ناودێردەکرێن؛ ئاردنۆ دەیگوت ( بەرهەمی فیکری ڕەخنەگرانەی سەرکەوتوو ئەوەنیە ، کە دژایەتیەکانی ناو بابەت لەناو هاوسەنگیەکی دروستکراو وە درۆزندا لە ناوببات ، بەڵکو ئەوەیە ، کە خودی بیرۆکەی هاوسەنگی بەشێوەیەکی سلبی پێشکەشبکات) . لێرە دەبینن هەندێ بیریارانی فرانکفۆرت و هەندێ فەیلەسوفانی پۆست مۆدێرنزم زۆربەی نوسینەکانیان بە زمێکی شیحری دەنووسن و شێوەی پەرەگراف و پارچە نووسیندا دایدەڕێژن ، چونکە یەکێك لە سیفەتەکانی زمانی شیحری ئەوەیە توانای کردنەوەی بەسەر زیاد لە ئاست و زیاد لە مانایەکدا هەیە ، لێرە شحر بیەوێت یان نەیەوێت هەمیشە ڕۆڵێکی شۆڕشگیڕانە لە دنیادا دەبینێ ، چونکە ئەگەر پێناسێکی گشتی و خێرا بۆ ئایدۆلۆژیای باڵادەست بکەین دەتوانین بڵێن ئەو شێوە سەیرکردنەیە ، کە دەیەوێت جیهان لەناو هەمان ئەو مانایانەدا کورتبکاتەوە ، کە تائێستا بەرهەم هاتوون لەکاتێك شیعر ئەو هونەرە شۆڕشگێڕەیە ، کە قەیرانێك لە مانا بەرهەم هاتووەکاندا دەخولقێنێ و ئاسۆی تازە بۆ مانای دەکاتەوە، گەڕانەوە بۆ بەکارهێنانی زمانی شیعری لەو بڕوایەوە دێت ، کە زمانی شیعر توانای کردنەوەی زیاترەو دەتوانێت دەق لە پاراستن بپارێزێ : زمانی شیعری دەق لە هەموو قاڵبدان و لە هەموو " وەڵامێکی ئامادەکراو" دەپارێزێ و لەهەمان کاتدا ئاسۆی پرسیارەکانی دەق فراوانتر دەکات .

لێرەدا دەبێ بپرسین بۆچی بیریارانی قوتابخانەی فرامکفۆرت و زۆربەی بیریارانی پۆست- مۆدێرنزمیش لە گەیشتن بە دوا وەڵام یان گەیشتن بە جیهانی یەقین سڵدەکەنەوە؟ " خاڵێك ، کە دەکرێت" بۆ ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە پێویستمان بە وردبوونەوەیەکی زیاتر هەیە : لە بنەڕەتدا ئەو ڕۆشنبیرییەی پرسیار دەکات ئەو ڕۆشنبیرییە ،کە بەدوای " نەزانراو" دا " دەگەڕێت" نەزانراو هەمیشە هێزێکی ئەفسوناویی بۆ جوڵاندنی پرسیارەکان هەیە ، بەڵام نەزانراو خۆی شتێك و شوێنێك و زەمەنێک نییە بڕیاربێت ڕۆژێك کەشفیبکەین و تەواو ، بەڵکو بوونی هەمیشە بونێکی دواخراوە لە بنەڕەتدا نەزانراو لە ناو و ئەنجامی پرسیارکردنەوە دروستدەبێت رەنگە بتوانین نەزانراو دروستکاوێکی مرۆڤانەیەو هوشیاری دایدەمەزرێنێ ، نەزانروێك نییە پرسیار دروسبکات ، بەڵکو ئەوە خودی پرسیارە کە نەزانراو بەرهەمدێنێ و دووبارەی بەرهەمیدەهێنێتەوە، دیارە ئەم ڕستانە بەو مانایە ، کە بڵێن نەزانراو خۆی لە دنیادا نییە وە مرۆڤ دەیهێنێتە دنیاوە ، بێگومان هەرگیز هەمیشە نەزانراو بەشێکە لە دنیا ، بەڵام تەنها ئەو کاتە دەتوانین باس لە بوونی بکەین ، کە ڕاستەوخۆ هوشیاری دەرکیپێدەکات ڕاستە هەڵبەت بەبێ دەرککردنی هوشیاریش جیهانێك هەیە ، کە بە نەزانراوەکانییەوە لە دەرەوەی ئێمە لەوێ دانراوە، بەڵام ئەم بوونە پتر لە مەرگ دەچێت نەزانراو ئەو پانتاییە ، کە تەنها لە بەردەەم ئەو ڕۆشنبیرییەدا دانراوە ، کە پرسیار دەکات ، بەڵام ئەو شنبیرییەی پرسیاری نییە بێگومان نە هەست بە بوونی نەزانراو دەکات و نە ئامادەیە کەشفیبکات بەم مانایەش دەڵێین پرسیار نەزانرا بەرهەمدێنێ تا ئەو دەمەش ، کە پرسیار هەیەو لێرەوە نەزانراو هەیە کەوابوو دیدگایەکی ڕەخنەیی لەگۆڕێیە ، لێرەوە ئەو تێگەیشتنەی " مارکس" بەڕاست نازانم ، کە پێیوایە ساتەوەختێک دێت فەلسەفە خۆی تیانەفیدەکات مارکس بەوەدا ، کە پێشبینی سەهەڵدانی سەردەمێکی بێدژایەتی لە مێژوودا دەکرد بڕوای وابوو لە سەدەمێکی وادا فەلسەفە پێویست نییە، بەڵام ئەگەرچی دەشێ سەردەمێکی وا بێتەپێش ، کە زۆر لە دژایەتییە کۆمەڵایەتییەکان چارەسەر کرابن ، بەڵام هەرگیز سەردەمێك نایەت ، کە مرۆڤ واز لە پرسیار کردن بهێنێت مادام پرسیاریش هەیە کەوابوو نەزانراویش هەیە ، بوونی نەزانراویش هەەمیشە پێویستی بە دیدگایەکی فەلسەفی هەیە بۆ کەشفبوون " هابەرماز" دەڵێت ( ئەستەمە زانست و ڕەخنە بێ دیدێکی فەلسەفی لە گۆڕێبن) ئەو جێگەیەی پرسیار و دیدی فەلسەفی تێدانییە جگە لە زیندانێکی گەورە هیچی دی نییە.

لە ڕاستیدا جێگەیەك نییە و نابێت پرسیاری ڕەخنەگرانە دروستنەکات دەکرێت لێرەدا نمونەیەکی " جوۆج شتاینەر" بهێنمەوە لە بەردەم ئەو تێڕوانینەی " مارکس" ڕاینگرین " شتاینەر" دەڵێت ( باوای دابنێین کۆمەڵگایەك هەیە هەموو شێوەیەکی ڕەخنە قەدەغە دەکات و تەنها ڕێ بە پێشکەشکرردنی هونەێکی ڕەسەن دەدات لە ئەنجامی ئەمدا چیمان هەیە ؟ بێگومان لە کۆمەڵگایەکی وادا هەنەری ڕەسەنیش پێشکەشناکرێت نەك هەر لەبەرئەوەی هیچ کارێکی هونەری ناتوانێت بێ ڕەخنە پەرەبسێنێ ، بەڵکو لەبەرئەوەی ، کە هەر هونەرێکی ڕەسەن خۆی لە خۆیدا ڕەخنەگرتنە لە هونەرێکی ڕابردوو) . " مارکس" دەیگوت مێژوو لە دوای کۆتاییهاتنی دژایەتیەکانەوە دەستپێدەکات ئەو کاتە ئیتر هەموو توانا و بەهرەکانی مرۆڤ دەتەقنەوە، بەڵام ئایا هەموو ئەمانە چۆن ڕوودەدەن بێ بوونی دیدگایەکی ڕەخنەیی و فەلسەفی؟ لێرەوە وا هەستدەکەم دژایەتییەکی شاراوە لە تێگەیشتنی مارکسدا هەیە ئەگەر مێژوو ئەو دەمە دەستپێبکات ، کە هەموو بەهرەو تواناکانی مرۆڤەکان دەپشکۆێ ئیدی چۆن دەتوانین باس لەساتەوەختێک بکەین فەلسەفە خۆی تیا نەقیدەکات؟ لە بنەڕەتداو لە ڕۆشنبیرییەکی پرسیارکەردا ڕزگاربوون لە " نەزانراو" هیچکات پیادەنابێت، بەڵام کردنەوەی " نەزانراو" لە بەردەم پرسیاردا بەو مانایە نییە بڵێن " عەقڵ" توانای دۆزینەوەی ڕاستی نییە ، لێرەدا بەهیچ شێوەیەك گەڕانەوە نییە بۆ ئەو تێڕوانینە میسالیەی پێیوایە عەقل پێکهاتەیەکی کەموکوڕە و توانای دۆزینەوەی حەقیقەتی نییە ، بەڵکو لێرەدا باس لەو دینامیکییەتەی عەقڵە ، کە بەردەوام پرسیاری تازە لە سەردەمی تازەدا لە جیهان و لە خۆی دەکات "نەزانراو" لە دەرەوەی شوراکانی ئێمە نییە ، بەڵکو لە بەردەست و چاومانداو لە ڕێی پرسیارکردنەوە دەخولقێنرێ ... حاڵەتێك ، کە هەمیشە وایکردووە تەسکبین و ئایدۆڵوژیستەکان فەلسەفە بە سەفسەتەیەکی بێئەنجام لە قەڵەمبدەنبۆ ئایدۆلۆژیست و پارێزگارخواەکان مادام یەقینێك نییە فەلسەفە ئاشکرایبکات ، کە وابوو فەلسەفە شتێکی زیادەیەو پێویست نییە ، بەڵام خەمی یەقین خەمی ئەو ئایدۆلۆژیستانەیە، کە دەیانەوێت لەناو هەرێمی ئیمپراتۆرێکی کۆیلەدا دیلمانبکەن ئەو جیهانەی وەك شوێنێك خۆی ناودێردەکات ، کە گەیشتووە بە قین و رێگا لە هەموو پرسیار و ڕخنەیەك دەگرێت ، جگە لە جیهانێکی فاشیستی و ئیداری هیچی دی نییە لەم ئاستەدا ئەزموونی سشیالیزم نمومەیەکی هەرەنزیکە ئەگەر لە پشت شۆڕشی سۆشیالیزمەوە پرسیارێکی رەخنەگرانە مارکس هەبێت " بۆچی جیاوازی چینەکان؟" ئەوا چرکەکانیدا بەو یەقینەی سیالین گەیشت ، کە بەجیهانێکی ئیداری و کۆنیرۆڵکراو و کۆتاییهات ، جیهانێکی کۆنترۆڵکراو پڕ لە خەفەبوون ، کە زۆر دووربوو لەو خەونەی مارکس بانگێشتی بۆ دەکرد.

_____________________________

بەشی یەکەم: www.emrro.com/leqeyranih1.htm

ماڵپەڕی تاڤگە سابیر