|
|
|
٧\٨\٢٠٢٥ لە قرژاڵەوە بۆ ئامراز:یەکگرتنی نیشانەیی بینین، بیستن، و بێژتن لە زمانی سومەری و کوردی.
پوختە. ئەم وتارە باس لە یەکگرتنی نیشانەیی زمانەوانی و نێوان زمانی سومەری مێخ و کوردی پێش نووسینی گفتوگۆ دەکات، بە تایبەتی لە روانگەی مانا و وشەی 𒀠𒈜 (allub) کە دوو مانای وەک "قرژاڵ" و "ئامراز" دەگەیەنێت. لە ڕێگەی شیکردنەوەی دەنگەکەی، وێنە و ئەرکی کولتوریی زمانیدا مانا بەرهەمێنراوە. ئەو مانایە لە نیشانە بنەڕەتییەکانی وەک 𒀀 (a)، 𒀠 (al)، و 𒈜 (lub) لە زمانی سۆمەریدا دەرکەوتوون و وشەکان تەنیا وشەی سادە نین—بەڵکو ڕەنگدانەوەی جیهانبینێکی قوڵن کە ئاو، ژیان، هێمای گیانداریین یان بوونیان بەیەکەوە دەبەستێتەوە. وشە بۆ "قرژاڵ" لە دەنگی قڕ و ژاڵ پیکهاتووە و قڕ مانای هیمایە بۆ (مردن،/بێدەبگی) و ژاڵ مانایە بۆ "ژهر و کون/جێ) و وشە سۆمەریەکە بەرانبەر بە مانای ئامێر/ئامراز و قرژاڵ کە گیاندارە و ئەوەش مانای وایە لە ڕابردوودا دۆردا داپیران و باپیران گەورەکانی کورد و سۆمەر بەراوردی قرژاڵ و ئامرازیان کردووە مانایان بەو جۆر بە گیاندار و ئامێر داوە و ئەوەش مانا واتای نێوان ژینگە، و کرداردا وەک پیکەوەی هەست و هۆش بەیان دەکات.
١. پێشەکی.
زمان تەنیا ئامرازێکی پەیوەندی نییە، بەڵکو شوێنەوارێکی یادەوەری کولتوری و جیهانبینیشە. ئەم توێژینەوەیە باس لە وشەی سومەری 𒀠𒈜 (allub) دەکات کە بە شێوەیەکی سەیر هەمان مانای "قرژاڵ" و "ئامراز" دەگەیەنێت، و پەیوەندییەکانی مانای لە وشەی زمانە کوردیدا دەخاتە ڕوو، بە تایبەتی وشەکانی وەکو قرژاڵ (qrjall) و ئامراز (amiraz / amêr). سێ نیشانەن و لە ئاواز، وینە و مانای ئەم میخانەدا ئاو-𒀀 (a)،پاچ- 𒀠 (al)، و دڵ- 𒈜 (lub). هەر یەک لەو سێ واتا کوردی و سۆمەریەدا مانای هێمای دەنگ و واتاییان هەیە، گرنگییەکی نیشانەیییان دەنگی "ئا" ی سۆمەری کە ئاوە و ئاوی کوردی مانا هەیە و ئەوەش مانای وایە دەنگ "ئا" لە وشەی سادە نەبوو و مانا دنیا بینین و بوونیان هەبووە. بە نەخشەکێشانی نیشانەی مێخەکە هاوچەرخە زمانی دێرین وەک بەردەوامی کاری هەست و هوش بیان بووە و پێشنیار پەیوەندییەکی قوڵی فکری و زمانەوانی لە نێوان ژینگە، درک کردن، و بواری نیشانەیی هاوبەشی زمانی بەیان بووە و ئەوەش پیوستی بە خوێندنەوە سەردەمی هەیە.
٢. نیشانە میخییەکان و هاوچەرخە کوردییەکان.
𒀠𒈜 ( allub)= قرژاڵکوردی: قرژاڵ جۆرە میخی جیاوازی قرژاڵ: 𒀠𒈜 (al-lub)𒀀𒇻 (a-lu)𒄿𒇻 (i-lu)𒀀𒇽𒍇𒇻 (a-lu₂-u₁₈-lu)𒂊𒇽𒍇𒇻 (e-lu₂-u₁₈-lu)𒈜𒄩 (lul ku₆)𒀠𒈜 (allub) = ئامرازکوردی: ئامراز (amiraz), ئامێر (amêr) جۆرە میخیی ئامراز: 𒄑𒀠𒈜 (ŋeš-al-lub) (بە نیشانەی ئامراز)𒀠𒈜 (al-lub)ئەم وشانە تەنیا لە ڕووی دەنگەوە هاوبەش نین، بەڵکو لە ڕووی فکریشەوە پەیوەندییان هەیە. قرژاڵ—کە هەم زیندەوەرێکی زیندووە و هەم ئامرازێکی سرووشتییە — وەک ئاماژەیەک بۆ تێگەیشتنی مرۆڤی کۆن، کار و جەستەی سەرچاوەی ماناکەی بووە. لەم چەقبەستەدا، ئامرازەکان تەنیا شت نین، بەڵکو درێژکراوەی جەستە و مێشکە، کە لە سیستەمێکی زانینی زمانیدا، هەستکردن، ئەندازەی سرووشتی، و بیرکردنەوەی بیرکاریی سەرەتایی مانایە بەیەکەوە بەستنەوە بڕگە زمانیەکانی بووە. ئەم پەیوەندییانە نیشانەی ئەوە دەدەن کە بیرکردنەوەی مرۆڤی کۆن نەک بە شێوەیەکی ئەبستراکت، بەڵکو پەیوەست بووە بە ڕێژە سرووشتییەکان، سووڕی کیمیایی، و شێوازە کردارییەکانی ژینگە. یەکگرتنی شێوە و کردار لە هەردوو زمان و زیندەوەردا ئاماژەیە بۆ جیهانبینێکی کۆن کە تیایدا زانین بە شێوەیەکی سرووشتی، جەستەیی، و هاوئاهەنگ و سروشتی رێکخراوە.
٣. یەکگرتنی واتایی و لێکدانەوەی نیشانەیی.
تایبەتمەندییە زیندەییەکانی قرژاڵ — وەک ژیانی لە نێو ئاو و وشکیدا، جووڵەی لایەنی، و بەکارهێنانی چنگەکانی—وای کردووە ببێتە نیشانەیەکی بەهێز بۆ خۆگونجاندن، بەرگری، و گۆڕان. ئەم تایبەتمەندیانە هاوئاهەنگن لەگەڵ تێگەیشتنی مرۆڤی کۆن لە ئامراز وەک درێژکراوەی جەستە کە پەیوەندی خۆی لەگەڵ ژینگە ڕێکدەخات. نیشانەی میخی 𒈜 (lub) گرنگییەکی تایبەتی هەیە. جگە لە مانای "قرژاڵ"، لە پەیوەندییە زمانەوانییەکانی، پەیوەست بەینین ئامراز و دڵ (lib/lub) پێش چاو دەخات. ئەم پەیوەندیی سێبەرە — زیندەوەر، ئامراز، و ناوەڕۆک — پێشنیاری مۆدێلێکی کۆنی واتایی دەکات کە تیایدا جەستە، هەست، و بەکارهێنان بە شێوەیەکی بنەڕەتی پێکەوە بەستراون.هەروەها، نیشانەی 𒀀 (a) یەکێکە لە بنەڕەتیترین نیشانە سومەرییەکان، کە ئاو(ئاو، تۆو، نەوە) سەرچاوە ژیان و ئەو مانایە لە زمانی کوردیدا هاوچەرخی مانا سۆمەریەکەیە و بەردەوامی ئاواز، وێنە و مانا ئەوەش مانای وایە "ئا" لە هەردوو زمانەکەدا بەردەوامیان بە رەگی نەک دەنگی بەڵکو بە جیهان بیننین دێرینی زمانیان داوە. بەنمون دەنگی "ئا" لەگەڵ "م" کە یەکدەگرێت وەک ئامراز (ئام+ راز)، پەیوەندی ئامرازیەکە باشتر دەردەکەوێت. لە سومەریداوەک لە al-lub. مانای پێکهیناوە و ئەوەش مانای نیشانەیی زمانی هەیە و هاوشێوە و هاوبەشی کار، بیر و ئاڵوزی ژیان هەیە.هەروەها، ڕەگە کوردییەکانی وەک ئام ( am)، مام (mam)، و ئاپ (ap)، کە مانای "مام" دەگەیەنن، زمان بە سەرچاوە و پەیوەندیی خێزانی دەبەستنەوە. ئەمەش هاوشێوەی چیرۆکەکانی دروستبوونی سومەرییە، کە تیایدا گەردوون لە ئاوەوە دەبێت، بە جۆتە خودایی An-Ki (ئاسمان و ئەرز) و دینەکان لە زەردەشتە بۆ ئیسلام ماناکەیان بۆ ئاگر یان رووناکی وەرگێڕاوە. لەگەڵ ئەوەشدا لە دەنگی ئاگر و ئاوی کورد مانا هێمایە پارێزراوە. ئەم بابەتانە پشتگیری لەو بیرۆکەیە دەکەن، کە زمان تەنیا بەرهەمی پێویستییە کردارییەکانەوە نەبووە، بەڵکو لە چەقبەستێکی گەردوونییەوە گەشەی کردووە کە تیایدا دەنگ، چیرۆک، و ناسنامە بە شێوەیەکی ناڕێکخراو پێکەوە بەستراون.
٤. زمان پێش نووسین: میراتێکی گوتاری هاوبەش.
زمان یەکگرتنی نیشانەیی شێوە، کردار، و دەنگ پێشنیار دەکات کە زمان لە بنەڕەتدا لە سیستەمێکی گوتاریدا دروست بووە کە دەنگی سروشت، بە تایبەتی ئاو کە پرۆسەکانی ژیانی لەخۆیدا هەڵگرتووە. نیشانەکانی وەک 𒀀 (a)، 𒀠 (al)، و 𒈜 (lub) وەک بیستەری یادەوەری لە ناو زمانی ئێمەدا کاردەکەن و میراتێکی گوتاریدا کە لە ناوچەی زاگرۆسەوە سەرچاوەیان گرتووە. ئەم نیشانانە تەنیا وشە نین — بەڵکو سیستەمێکی زیندووی زانینن کە نەوە لە نەوە گواستوویەتەوە، و کاریگەری لەسەر زانین و بیرکردنەوەی مرۆڤی کۆن بیرکاریانە بەرجەستەکردووە.
٥. جوگرافیای کولتوری و یادەوەری ئەفسانەیی.
بنەچەی هەردوو گەلی سومەری و کورد لە ناوچە ئیکۆلۆژییەکانی دەوروبەری زاگرۆس و تەنگاوی دەجلە و فوراتەوە سەرچاوەیان گرتووە. نزیکییان لە سەرچاوە ئاوییەکان، پشتبەستن بە ئامرازە بەردینەکان، و پەیوەندییان لەگەڵ زیندەوەرە ئاوی و وشکایییەکان سەرچاوەی هاوشێوەی زمان و نیشانەیی زمان لە داوی خۆی جێهیشتووە لەم ژینگەیەدا، قرژاڵ ڕۆڵێکی دووگانه بینیوە: وەک خۆراک و نیشانە، وەک زیندەوەر و ئامراز. نیشانەکەی لە میتۆلۆژیا و کولتوری ماددی دا دەرخەری جیهانبینێکە کە تیایدا سروشت و کولتور، جەستە و ئامراز، بە شێوەیەکی ئاسان پەیوەندییان هەیە. ئەم بابەتانە تا ئەمڕۆش لە میراتی گوتاری کوردیدا ماون، کە نیشانەی میراتێکی ئەفسانەیی هاوبەشە بۆ ماوەی هەزاران ساڵ.
٦. کۆتایی: نیشانەکان وەک پاشماوەی کولتوری.
لە قرژاڵ ( qrjall)ەوە بۆ ئامراز (amiraz)، لە 𒀀 (a)ەوە بۆ 𒈜 (lub)، یەکگرتنی نیشانەیی قرژاڵ و ئامراز، ئاو و کردار، و درککردن و نیشانە نیشانەی بەردەوامییەکی کۆنی دروستکردنی واتایە. ئەم نیشانانە و وشانە تەنیا زاراوە نین — بەڵکو پاشماوەی کولتورین، کە ئەزموونی باوانی ناوکردن، دروستکردن، و تێگەیشتن لە جیهان تێیدا نووسراوە.ئەم بەردەوامییە، کە دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە ١٢,٠٠٠ ساڵ و لە وێنەکانی گیاندارانی گۆبەکلی تەپەدا دیارە، پەیوەندییەکی قوڵی نێوان سیستەمی زمانەوانی سومەری و کوردی دەرخەدات. ئەم پەیوەندییە تەنیا لە ڕووی دەنگ و پەژارەی زمانەوانییەوە نییە، بەڵکو لە ڕووی زانین و ژینگەشەوە، کە ڕەنگدانەوەی ڕێگەکانی مانەوە، درککردن، و دروستکردنی چیرۆکە. ئاو، وەک توخمی سەرەتایی، ڕۆڵێکی ناوەندی هەیە لەم جیهانبینەدا. لە وێنەکێشان، دەنگ، و ئاماژەدا دەردەکەوێت، وەک نیشانەی لەدایکبوون، ڕێڕەو، و گۆڕان. سەرچاوەی ژیان — وەک لە ڕاستیی زیندەیی و چیرۆکە ئەفسانەیییەکاندا — زمان بە کات، وزە، و ئەفسانەی دارێکی ژیان (یان قوبەی ئێزیدی)ەوە دەبەستێتەوە. لە ڕێگەی ئەم نیشانە کۆنانە و وشانەوە، ئێمە نەک تەنیا گەشەسەندنی زمان دەبینین، بەڵکو بەردەوامیی هۆشیاری مرۆڤیش — کە لە توخمەکان دروست بووە، لە ڕێگەی بیرکردنەوەوە پەرەی سەندووە، و لە چیرۆکدا هەڵگیراوە.
.خشتەی کورت
|
|||
|
|
