٨\٨\٢٠١٠

ململانێی دەسەڵات و بەرژەوەندیی نەتەوەیی.

دوکتۆر حوسێن موحەممەد عەزیز*

لە جیهانی ڕامیاریی و لە بواری بەرژەوەندیی نەتەوەیی و نێودەوڵەتیی نەتەوەکانی جیهاندا، سێ جۆر بەرژەوەندیی جیاواز هەیە:

1. بەرژەوەندیی پارت.
2. بەرژەوەندیی دەوڵەت.
3. بەرژەوەندیی نەتەوە.

ڕاستە، جیاوازیییەکی زۆر لە نێوان بەرژەوەندیییەکاندا هەیە. بەڵام لە هەمان کاتیشدا، هەر سێ بەرژەوەندیییەکە، بە شێوەیەکی توندوتۆڵ پێکەوە بەسراون. جگە لە ئەوەی، گەر بەگوێرەی یاسای ڕیزبەندیی بەرژەوەندیییەکانیش بێ، هەمیشە دەبێ، سەرەتا گرنگ، دوایی گرنگتر و دواتریش گرنگترین ڕەچاوکرێ، هەڵسوکەوتیان لەگەڵ بکرێ و بایەخیان پێ بدرێ.

کەواتە گەر وابێ، یەکەمین بەرژەوەندیی {پارت} گرنگە، دووەمین بەرژەوەندیی {دەوڵەت} گرنگترە و سێیەمین بەرژەوەندییش {نەتەوە} گرنگترینە. واتە: دووەمین بەرژەوەندیی لە یەکەمین بەرژەوەندیی گرنگترە. سێیەمین بەرژەوەندییش، لە هەر دوو بەرژەوەندیییەکەی دیکە لە پێشترە.

بۆیە هەموو کات و ساتێ دەبێ، ئەوە باش بزانین، لە پێناوی پاراستنی بەرژەوەندیی دەوڵەتدا، کەی قوربانیی بە بەرژەوەندیی پارتایەتی تەسک دەدەین. هەروەها، لە پێناوی پاراستنی بەرژەوەندیی باڵای نەتەوەکەشدا، کەی قوربانیی بە هەر دوو بەرژەوەندیییەکەی دیکە دەدەین.

گەر ئەم دیدە وردکەینەوە و نموونەیەک لە سەر بەرژەوەندیییەکانی کورد بێنینەوە، بە ئەم شێوەیە دەبێ. سەرکردایەتی پارتەکانی {کوردستان} دەبێ، لە پێناوی بەرژەوەندیی میریی هەرێمی {کوردستان}دا، واز لە بەرژەوەندیی تەسکی پارتایەتی بێنن، قوربانیی بە ئامانجە کاتیی و تایبەتەکانی خۆیان بدەن، چی دیکە لە ئەوە پتر، ناکۆکیی و دووبەرەکیی لە نێوان خۆیاندا درووست نەکەن و ڕیزەکانی گەل لەتوپەت نەکەن، دەسەڵاتی پارت و میریی جیاکەنەوە و بە هیچ جۆرێ تێکەڵیان نەکەن، تا بە هەموو شێوەیەک و بە هەموو توانایەکیانەوە هەوڵبدەن، دەسکەوتەکانی گەلەکەمان بپارێزن، ئەم ئەزموونە قووڵکەنەوە و پێشتریخەن، ئەگینا گەر ئەزموونەکە تێداچوو و نەما، ئەو کاتە پارتەکان چی دەکەن و بە کەڵکی چی دێن؟! ئایا ئەوانیش هەر بە ئەم ئەزموونەوە شت نین و دەوڵەتەکانی جیهانیش حسابیان بۆ ناکەن؟!

لێرەدا دەمەوێ، ئەوە بڵێم: مێژوو سەلماندوویەتی، گەر بە دەیان پارتی ڕامیاریی لە ووڵاتێکدا هەبێ، چەن تەمەنیان درێژبێ و چەندین ساڵیش تێکۆشن، بەڵام لەبەر هەر هۆیەک بێ، کاتێ تووشی نووشووستی دەبن، هەڵدەوەشێنەوە و نامێنن. ڕاستە، نەتەوەکە تووشی زیان دەبێ، بەڵام هەر دەمێنێ و نامرێ! شۆڕشی {11/سێپتێمبەری1961}، چواردە ساڵی خایاند و بەردەوامبوو. پاشان، بە پیلانێکی دەوڵەتە داگیرکەرەکانی {کوردستان} و دەزگە نێودەوڵەتییەکان تێکشکا و نەما، کەچیی گەلی کورد، نەک هەر نەتوایەوە و لەنێونەچوو، بەڵکوو کۆڵی نەدا، بە گووڕ و تینێکی نوێ و بە باوەڕێکی پۆڵایینەوە، سەرلەنوێ دەسی بە تێکۆشان کردەوە، لە سەر خەباتی خۆی بەردەوامبوو، شۆڕشێکی چەکداریی نوێی بەرپاکرد و بارەکەی ڕاستکردەوە، تا ڕۆژی ڕووناکی لە دەوڵەتە داگیرکەرەکەشی، نەکرد بە شەوەزەنگ و ئەم ڕۆژە گەشەی بەدەس نەهێنا، وازی نەهێنا.

کەواتە، بۆ ئەوەی نەتەوەکە گەشەبکا و پێشکەوێ، هەمیشە دەبێ، بەرژەوەندیی باڵای نەتەوە، لە سەروو هەموو جۆرە بەرژەوەندیییەکی دیکەوە دانرێ. واتە: لە هەموو بار و سەردەمێکدا دەبێ، هێندەی پشت بە هێزی لەبنەهاتووی نەتەوەکە دەبەسرێ، هێندە پشت بە پارتەکان نەبەسرێ. چونکە لە لایەکەوە، ئەو پارتانە بەرژەوەندیی تایبەتیی خۆیان هەیە و هەوڵ بۆ جێبەجێکردنی دەدەن. لە لایەکی دیکەوە، مەرج نییە، تا سەر بمێنن و بڕبکەن. لە لایەکی دیکەشەوە، هەر ئەو هێزە گەورە فراوانەی جەماوەری نەتەوەکەیە، پشت و پەنای پارتەکانن، ئەوانیش هێز و توانای خۆیان، هەر لە سەرچاوەی نەتەوەکەوە هەڵدەهێنجن.
کەچیی، دووەمین و سێیەمین بەرژەوەندیی، زۆربەی کات هاوتەریبن، بێ یەکدی نابن و لە یەکدیدا دەتوێنەوە، لەبەرئەوەی ئامانجی ستراتیژیی نەتەوەیی هەموو نەتەوەیەکی زیندوو و تەندرووست، بەهۆش و گۆش، خۆی لە دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەییدا دەنوینێ. چونکە هەر نەتەوەیەک، دەوڵەتی سەربەخۆی نەتەوەیی خۆی نەبێ، دەوڵەتە داگیرکەرەکە هەمیشە دەیچەوسێنێتەوە و نایەڵێ، وەک مرۆ بژی، کەڵک لە مافە نەتەوەیی و مرۆیییەکانی خۆی ببینێ. بۆیە ڕۆڵەکانی نەتەوە دەبێ، بە دڵ و بە گیان، دەوڵەتەکەیان لە مەترسیی لاوازبوون، پوکاندنەوە و لەنێوچوون بپارێزن. ڕاستە، گەر دەوڵەتیش تێداچێ و هەرەسبێنێ، نەتەوەکە هەر دەمێنێ و هەرگیز لەنێوناچێ، بەڵام ئایا نەتەوەی بێ دەوڵەت بۆچی باشە و دەسەڵاتی چی هەیە؟!

گەر لێرەدا، چەن نموونەیەک لە سەر بەرژەوەندیییە جیاوازەکانی پارت، دەوڵەت و نەتەوە، لە چەن دەوڵەتێکی جیاوازی جیهاندا بێنینەوە، زۆر بە ڕوونیی، ئەو پێوەندیییەمان بۆ دەردەکەوێ و بە تەواوییش تێدەگەین، نەتەوەکانی جیهان، چۆن جیاوازیی لە نێوان ئەو بەرژەوەندیییە جیاوازانەدا دەکەن و پتر قوربانیی بە کامیان دەدەن. هەر بۆ نموونە: لە دەوڵەتێکی گەورەی فرە نەتەوە و نیشتمانی وەک {توورکیا}دا، کە چەندین پارتی جیاوازی سیکولار و ئایینیی تێدا هەیە، دەسەڵاتەکان جیاوازن و زۆر جار دژی یەکدیشن. کەچیی توورکەکان، بەرژەوەندیی بەرزی دەوڵەتەکەیان، لە پێش هەموو جۆرە بەرژەوەندیییەکی دیکەوە داناوە، لە سەر پاراستنی یەکێتی دەوڵەتەکەیان و مانەوەیان، کۆکن و گیانی خۆشیانی لە پێناودا دەبەخشن.

هەروەها، لە دەوڵەتێکی گچکەی ئایینیی و نەتەوەیی وەک {ئیسرایل}دا، کە دانیشتووانەکەی لە چەندین ووڵاتی جیاوازی جیهانەوە هاتوون و لە ئەوێ کۆبوونەتەوە، چەندین پارتی جیاوازی ئایینیی و سیکولاری تێدا هەیە، دێمۆکراسیی وەک سیستێمی فەرمانڕەوایی دەوڵەت و لە نێوخۆی پارتەکانیشدا، بە شێوەیەک پیادەدەکرێ، هەرچی گرفتێکیان هەبێ، تەنیا هەر بە دانیشتن و دیالۆگ چارەسەریدەکەن، گەر زۆر دژی یەکدیش بن، کاری ناشایستە و ناڕەوای یەکدی لەقاوبدەن، باسی گەندەڵیی یەکدی و دەسەڵاتداران بکەن، کەچیی بەرژەوەندیی باڵای نەتەوەیی و دەوڵەت، بە شێوەیە لە یەکدیدا تواونەتەوە، تا ئێستە ڕۆژێ لە ڕۆژان ڕووی نەداوە و هیچ جوویەک نەبووە، لە هەر ووڵاتێکەوە هاتبێ و سەر بە هەر پارتێ بووبێ، لە پێناوی بەرژەوەندیی تەسکی تایبەتیی سەرکردە و پارتەکەیدا، قوربانیی بە بەرژەوەندیی دەوڵەتەکەی دابێ، بەڵکوو هەموو لە سەر پاراستنی ئاساییشی نەتەوەیی گەلی جوو و دەوڵەتی {ئیسرایل} کۆک و ڕێکن. ئەوەش هێڵی سوورە و بە هیچ شێوەیەک، هیچ لایەک بۆی نییە، ئەو هێڵە سوورە دڕکاویی و کارەبایییە ببەزێنێ، ئەوەی بیشیبەزێنێ، لە مێژووی گەل و دەوڵًەتی {ئیسرایل}دا، بە ناپاکێکی مەزن دادەنرێ. چونکە بەرژەوەندیی باڵای دەوڵەتەکەیان، لە پێش هەموو جۆرە بەرژەوەندیییەکی دیکەوە داناوە، تەنیا هەر ئەوە دەوڵەتەشە، لە چەوساندنەوە و جینۆسایدی دوژمنەکانیان پاراستوونی و دەشیانپارێزێ. بۆیە جووەکان ئامادەن، لە سەر یەک بست خاکی دەوڵەتی {ئیسرایل}، گیانی خۆیان ببەخشن.

هەڵبەتە، لە زۆربەی دەوڵەتەکانی دیکەی جیهانیشدا، هەر لە دەوڵەتەکانی کیشوەری {ئاسیا}ی دواکەوتووەوە بیگرە، تا بە دەوڵەتە پێشکەوتووەکانی {ئەورووپا، ئەمێریکا و ئوسترالیا}ش دەگا، هیچ دەوڵەتێ نییە، واز لە بەرژەوەندیی نەتەوەیی خۆی بێنی، بە دڵ و بە گیانیش، دەوڵەتە نەتەوەیییەکەی خۆی نەپارێزێ.

هەرچەندە لە ووڵاتێکی دیارییکراودا، چەندین پارتی جیاجیا هەبێ، تێڕوانین و بەرژەوەندیییەکانیان جیاوازبێ، یا لە نێو یەک دەوڵەتدا، چەن دەسەڵاتێ هەبێ، وەک چەن دەوڵەتێ وابن و بە نهێنیی، کاری دەوڵەتەکە بەڕێوەبەرن و بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆش فەرمانڕەواییبکەن، بەڵام لە هەمان کاتدا، بەرژەوەندیی باڵای ئەو نیشتمانە دەبێ، لە سەروو هەموو بەرژەوەندیییەکانی دیکەی پارت و دەوڵەت و دەسەڵاتی لایەنەکانەوە بێ، چونکە هەموو نەتەوەیەک لە جیهاندا، تەنیا هەر یەک نیشتمانی هەیە!

سەرکردایەتی پارت و سەرکردەی ڕاستەقینەی گەلێکی دیارییکراو دەبێ، لە ڕوانگەی بەرژەوەندیییەکانی گەلەوە بیربکەنەوە، هەڵوێست وەرگرن و بڕیاربدەن، نەک لە کڵاوڕۆژنەی بەرژەوەندیی تەسکی تاکەکەسیی و بنەماڵە و پارتەکانیانەوە بیربکەنەوە. گەر دادپەروەریی ڕاستەقینە هەبێ، دادگەی گەل باڵادەسبێ، ئەوا گەر بە ئەو شێوەیەش بیرنەکەنەوە، ڕۆڵەکانی گەل لێیان قەبووڵ ناکەن و بە سزای ڕەوای خۆیان دەگەیەنن. چونکە داد و دادپەروەر و دادگە، لە قووڵایی ویژدانی ڕۆڵەکانی نەتەوەکەوە هەڵدەقووڵێن و دەسەڵاتیش هەر لە ئەوانەوە وەردەگرن. لەبەرئەوە، گەر سەرچاوەی دەسەڵات و فەرمانڕەوایی خاوێن نەبوو، ئەوا هەرگیز ناتوانرێ، کۆمەڵێکی یەکگرتوو، ئازاد، دادپەروەر، یەکسان و پێشکەوتوو بئافرێنرێ!

جا ئایا سەرکردایەتی پارتەکانی {کورستان}، بە ئەو شێوەیە بیردەکەنەوە، یا تەنیا هەر بیر لە بەرژەوەندیی تەسکی خۆیان و دەسەڵات دەکەنەوە؟! چونکە گەر وابێ، لە ئەوە دەچێ، بیر و مێشکیان بەکرێ دابێ، وا جیاوازیی لە نێوان ئەو سێ بەرژەوەندیییە جیاوازانەدا ناکەن؟ یا بێ ئەوەی پێ بزانن، قەڵای سەریان داگیرکراوە!
__________________

* نووسەر و مامۆستای زانکۆ.

azizhus@yahoo.se