٢\١٠\٢٠١١

ناوچە جێناکۆکەکان: کورد قوربانییەکى بەردەوام.
- خانەقین، سەعدیە، جەلەولا وەک نموونە -

راپۆرتى تایبەتى
ئەنستتیوتى کوردستان بۆ مافەکانى مرۆڤ (KIHR)
لەسەر رەوشى ناوچە جێناکۆکەکانى هەرێمى کوردستان - عێراق
سێبتەمبەرى 2011

ناوەروکى ئەم راپۆر تە:
1) پێشەکى
2) روپێوێکى واقعى ناوچەکە
3) کێشە سەرەکیەکانى ناوچە دابڕاوەکان
4) هۆکارەکان ..... و دەرەنجامى کێشەکان
5) راسپاردە بۆ چارەسەر

ناوچە جێناکۆکەکان: کورد قوربانییەکى بەردەوا.م

• پێشەکى.
کێشەى ناوچە جێناکۆکەکان کێشەیەکى فرە رەهەندى سیاسى یاساییە .لەبنەرەتدا جەوهەرى پرسى خەڵک و خاکى کوردستانە .کە ناوچەیەکى بەرفراوان لە سنوورى پارێزگاکانى : کەرکوک - دیالە - سەلاحەدین - موێل - هەولێر دەگرێتەوە . ئەم پرسە پێشتر لە یاساى بەرێوەبردنى دەوڵەت بۆ قۆناغى گواستنەوە چارەسەرکرابوو بەمادەی (58) لەو قانونە . دواتر لەبەر جێبەجێنەبوونى ، لە دەستوورى هەمیشەیی عێراقدا بوو بە مادەى (140) ى دەستوورى .
ئەم ناوچانە لەبنەڕەتدا کە زۆرینەى دانیشتوانەکانیان کورد بوون بەدرێژایی دەیان ساڵەى رابردوو کارلەسەر گۆڕینى دیمۆگرافیان کراوە لەپرۆسەى بەعەرەبکردنى ناوچەکە و بەزۆرگۆرینى ناسنامەکەیان و دابڕینیان لە ناوچە کوردنشینەکانى تر لە کوردستانى عێراق . ئێستا ناوچەکان لەبەرەنجامى کەڵەکە بوونى کێشەکانیان وەک بۆمبایەکى تەوقیتکراویان لێهاتووە و ئەگەرى پێشێلکارى و تیرۆر و هەتا جەنگى نەژادى لەنێوان (کورد - عەرەب ، کورد -تورکمان ، عەرەب- تورکمان ) لەهەر کات لەئارادایە .
لەم لێکۆڵینەوە مەیدانیەدا ، ناحیەکانى( جەلەولا و سەعدیە) لە قەزاى خانەقین ، بە نمونە وەردەگرین بۆ ئەنجامدانى لێکۆڵنەوەکە . ئەمەش لەبەر 3 هۆکار :
1- خانەقین - جەلەولا و سەعدیە - ناوچەیەکى مەترسیدار و ئاڵۆزکاو و نائارامە و پێشێلکارى خەتەرناکى تێدا ئەنجامدەدرێت .
2- هێڵى تەماسى نێوان هەریمە کوردیەکان لەگەڵ عەرەبیەکانە .
3- زیاتر لە دوو پێکهاتەى تێدایە ناوچەکە . واتە پێکهاتوە لەکورد- عەرەب -تورکمان - شیعە - سوننە ..هتد.
بەمەش ئەم لێکۆڵینەوەیە دەتوانێت وێنەیەکى تارادەیەک سەتاپاگیرمان بداتێ لەسەر رەوشى ناوچە ناکۆکى لەسەرەکان .

(ئەنستتیوتى کوردستان بۆ مافەکانى مرۆڤ) بەمەستى رووماڵکردنى رەوشى ناوچەکە و بەراپۆرت کردنى هەموو ئەو پێشلکاری و تیرۆر و کێشانەى روویان داوە ... و لەپێناو هاندانى چارەسەر بەیەکجارى ، هەڵسا بەئامادەکردنى ئەم راپۆرتە مەیدانیە ، لەماوەى 15-8 تا 15-9-2011 ، کە لە ڕیگاى تیمێکى تایبەتەوە سەردانى سەرجەم ناوچەکانى ( خانەقین -جەلەولا-سەعدیە )ى کردوە و چەندین چاوپێکەوتنى لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەکان و هاوڵاتیان و کەس و کارى قوربانییان ئەنجامداوە و لەچەندین روەوە لە بارودۆخى ناوچەکەى کۆڵیوەتەوە .
(KIHR) ئومێدوارە کە ئەم راپۆرتە وێنەیەکى تارادەیەک رۆشن لە واقعى دژوارى ناوچەکانى ( خانەقین -جەلەلا-سەعدیە )بخاتە بەرچاو و بەدواى خۆیدا زانیاریەکانى ببێتە هۆى کاراکردنى هەوڵ و هەنگاوەکان بۆ چارەسەرى کێشەکان لەچوارچێوەى جێبەجێکردنى مادەى (140) ى دەستوورى عێراقدا.

رووپێوێکى گشتى واقعى ناوچەکە.
قوربانى ناسنامە و قەیرانى مێژوو و جوگرافیا.
پارێزگاى دیالە لە پێنج قەز و 18 هەژدە ناحیە پێکهاتووە، بەپێى قسەى بەرپرسانى ناوچەکە ژمارەى دانیشتوانەکەى یەک ملیۆنو پێنج سەد هەزار کەسە، لە ئەنجومەنى نیشتمانى عێراقیش ئەو رێژەیە جێگرکراوە، بۆیە تەنها پانزە نوێنەرى هەیە لە پەرلەمانى عێراق، لەوەتەى دەوڵەت عێراق دروستکراوە هەمیشە ئەم سنوورە جێگەى ناکۆکى و مشتومڕى گەرم و ململانێیەکى بەردەوام بووە، تا هەنووکە چەندین جارى ناوگۆڕینى بەخۆیەوە بینیوە، بەتایبەت سەعدییە(قزەرەبات، قزراباد، خزرەوات). بەڵام لە ماوەى 8 ساڵى رابردوودا ململانێیەکى خوێناوى و تاقەتپروکێنى بەخۆیەوە بینیوە.
پێکهاتەى دانیشتوانى ناوچە کوردنشیەکەى سنوورى پارێزگاى دیالە لە رووى نەتەوەییەوە لە کورد و عەرەب و تورکمان پێکهاتووە، لە رووى مەزهەبیشەوە لە سووننە و شیعە و لە کۆنیشدا کاکەیى و مەسیحیشى تیابووە، هەرچەند هیچ دەزگ و دامەزراوەیەکى ناوچەکە بەتایبەت و عێراق بەگشتى هیچ جورە ئامارێکى فەرمى لەبەردەستدا نییە، بەڵام لە ئێستادا رێژەى دانیشتوانەکەى هەردوو ناحیەى سەعدییە و جلەولا زۆرینەى عەرەبە و زۆرینەى هەرەزۆریشى عەرەبى سووننەن، هۆکارى کەمى رێژەى کوردیش لەبەرامبەردا ئەو ترس و تۆقاندنەیە کە رووبەرووى کوردەکانى ئەوآ دەبێتەوە، هەرچەند لەناو هەر دوو شارۆچکە بەدەر لە گوند نیشینەکان ئەو رێژەیە کەمتر دەکات. بەڵام قەزاى خانەقین و گوندەکانى دەورووبەرى کورد تیایاندا زۆرینەى رەهایە، ئەو کەمینە عەرەبەش کە لەوێ نیشتەجێن تارادەیەک عەرەبى رەسەنى ناوچەکەن.
هاوکات ئەنجامى هەڵبژاردنەکان و رێژەى دەنگداران شتێکى ترمان پێدەڵێن، لە هەڵبژاردنى خولى پێشووى ئەنجومەنى پارێزگاکاندا کورد ئەوکات لە کۆى 41 چل و یەک کورسى حەوت کورسى بەدەست هێنا، لە هەڵبژاردنى ئەم خولەى ئێستاشدا لەکۆى 29 بیست و نۆ کورسى کورد شەش کورسى بەدەستهێناوە، هەردوو خولەکەش کورد سەرۆکایەتى ئەنجومەنەکەى کردووە. کەچى لە هەڵبژاردنى ئەنجومەنى نیشتمانى عێراقدا کوردەکانى ئەو ناوچەیە توانیان تەنها یەک نوێنەرى خۆیان بنێرنە بەغدا، کەبە بڕواى چاودێران ئەمەیان هۆکارێکە بۆئەوەى بە ئاسانى دەنگى کورد لە بەغدا نەبیسترێت.
ئیبراهیم باجەڵان نووسەر و رۆژنامەنووسى ئاگادار لە کێشە و گرفت و مێژووى ناوچەکە، ئاماژە بۆ ئەوە دەکات "سەرەتاى هاتنى عەرەب بۆ ناوچەکە بەمەستى ئاژەڵدارى بوو، بەڵام دواتر نارنى عەرەبى هاوردە لەسەردەمى بەعسدا بەماناى تێکدانى دیموگرافیاى ناوچەکە لە پاش چوونەسەر حوکمیان بوو لە ساڵى 1968"، هاتن و دەستوەردان و بەعەرەبکردنى بەعس تەنها کاریگەرى لەسەر دیموگرافیاى ناوچەکە نەکرد، بەڵکو سیم و ناونیشان و هەموو سیمبولەکانى کوردایەتى تێکدا "لە دواى ساڵى 1975 بەشێوەیەکى خەست بەرنامە بۆ داڕێژراو کارى لەسەر کراو، گۆڕینى ناوەکەشى بۆ ئەو مەبەستە بوو".
بەلاى دانیشتوان و چاودێرانى ناوچەکەوە ئەوەى بەعس کردى هێشتا بە ئەندازەى ئەوەى ئەم سەردەمە نییە، کاریگەرى و جێکەوتەکانى لەچاو بەعەرەبکردنەکەى بەعسدا زۆر زیاتر و گەورەترە، زۆربەى ئەو هاوڵاتیانەى چاوپێکەتنمان لەگەڵدا دەکردن پێیان دەوتین " لەپاش پرۆسەى ئازادى عێراق و لەساڵى 2003ەوە پرۆسەى بەعەرەبکردن بەشێوەیەکى ترسناک دەستى پێکرد، ئەوەى بەعس بۆى جێبەجێنەکرا ئەمان کردیان، چونکە هەرکۆنە بەعسییەکانن ئەو کارەدەکەن".

جوگرافی.
پارێزگاى دیالە دەکەوێتە باکورى رۆژهەڵاتى بەغداوە و 57 کم چوار گۆشە لێیەوە دوورە، رووبەرى خاکەکەى (17685) حەڤدە هەزار و شەش سەد و هەشت و پێنج کیلۆمەترى چوارگۆشەیە، دەکوێتە نێوان هێڵى پانى 44و46 هێڵى درێژى 34و36، ناوەندى پارێزگاکەى بەعقووبەیە، لە کۆى ئەو پێنج قەزاو 16 شانزە ناحیەیەى پارێزگاکە هەموویان کوردیان تیایە، بەڵام یەک قەزا (خانەقین)، چوار ناحیەیان (سەعدیە، جەلەولا، جەبارە، قەرەتەپە)کوردین لەلایەن کوردەوە بەڕێوەدەبرێن، زۆرترین کێشە و گرفتى کوردەکان لە هەردوو ناحیەى جەلەول و سەعدییەن، هەرچەند ناحیەکانى (جەبارە، قەرەتەپە) لە کێشە بەدەرنیین، بەڵام کەمتر لەوان کێشەیان هەیە.
جەلەولا تەنها چل و پێج خولەک دەکەوێتە خواروى کەلار و پانزە خولەکیش دەکەوێتە باکوورى خۆرئاواى خانەقینەوە . سەعدیەش بەنیو کاتژمێر دەکەوێتە خوارووى جەلەولاوە. ئەگەر چى هەردوو شارۆچکەکە ئەوەندەى عەرەب کوردیان تیا نییە، بەتایبەت کورد لە جەلەولا دانیشتوانە عەرەبەکەى کەمترە، سەعدیەش لەناو خودى شارۆچکەکە لە ڕێژەى کورد لەعەرەب ئەگەر کەمتر نەبێت زیاتر نابێت، لەگەڵ ئەوەشدا بەڕێوەبەرى ناحیەکانیان و ئیدارەى هەندێک لە فەرمانگەکانیان بەدەست کوردەوەن. هەردوو ناحیەکەش سەر بە پارێزگاى دیالەن نەک سلێمانى. "کێشەکەش لەوێوە سەر هەڵدەدا کە کاربەدەستانى دیالە نایانەوێت خزمەتى ئەو ناوچانە بکەن کە کورد لەهەوڵى گەرانەوەیاندایە بۆ سەر هەرێمى کوردستان ".
دانیشتوانى کوردى سەعدیە و جەلەولا بەئاسانى ناتوانن لەسەرماڵ و حاڵى خۆیان دانیشن، مەگەر ئەوانەى سەربە حزبێکى سیاسى یان لە سلکى سەربازى، یان پۆلیسدا کاربکەن، ئەمەش وایکردووە بەردەوام هەموو ژیانیان ببێتە پاسەوانى کردن، جارێک لە گیانى خۆیان لەماڵى خۆیاندا، کەدەچنەوە کار و دەوامى فەرمیش پاسەوانى کردنى گیانى ئەوانى ترى، بۆیە ژیانى گەنجان بەتایبەتى خەریکە لە پاسەوانیدا کۆتایى پێدێت . هۆکارەکەشى ئەو نائارامى بارگرژییەیە کە ناوچەکەى گرتۆتەوە، لەکاتێکدا گوزرەانى خەڵک و دانیشتوانەکەى ترى لە رووى ئەمنییەوە هەندێک جار لەکورد باشتر و خۆشتر نییە، زۆرى عەرەبى ناوچەکەى هەرێمى کوردستان بەتایبەت کەلار و کفرى و دەورووبەرى گەرمیان بەڵگەیەکى زیندووە لەسەر قورسى و نارەحەتى و ئاڵۆزى ژیان لە سنوورى پارێزگاى دیالە." ئەوان لەهەر کوێیەک بن پاسەوانن، هیچ جیاوازى بۆ ئەوان نیە لەماڵ بن یان واجب و ڕاپەڕاندنى کار چونکە ئەوان هەمیشە بە ووریایى و دڵە ڕاوکێوە هەڵسوکەوت وهاتوچۆ دەکەن".
زۆربوونى چەکدارە توندڕەوەکان و زیادکردنى کارە تیرۆرستیەکانیان مایەى ئاوڕدانەوەى بەرپرسانى ئەو سنورەیە لە دیاردەى چەکدارى کە بەردەوام لە پەیوەندى و هەوڵى چڕپڕدان بۆ بنە بڕکردنى ئەو گروپانە.
کورد لە هەردوو ناحیەى جەلەولا و سەعدیە زۆرترین قوربانى داوە لەئەنجامى لەو کارە تیرۆستى و کردەوە خۆکوژیانەى دەستى گروپە چەکدارەکان ، و حکومەتى هەرێمى کوردستانیش جگەلە موچەیەکى شەهیدانە زیاتر هیچى بۆنەکردوون".
شێخ ئەحمەد ڕزگوشى بەڕێوەبەرى ناحیەى سەعدیە لەعەشیرەتى زڕکۆشى لە نەتەوەى کوردەو دانیشتوى سەعدیەیە، هەمان ڕاى هەیە کە پرۆسە سەربازییەکان سەرجەم تیرۆستەکانى لەدەوروبەرى ناحیەکەى ئەو کۆکردۆتەوە،"ئەو سوپایەى بۆ کۆنترۆڵکردنى ئەو سنورە بەر فراوانە دانراوە زۆر کەمە"، ئەو بەڕێوەبەرى ناحیەیە لەبارەى ڕۆڵى کوردەوە دەڵێت "لێرە کورد ڕۆڵێکى ئەو تۆى نییە، تەنها سوپاى عێراقى هێزەکانى هاوپەیمانانن ئیتر حکومەتى مەرکەزى ڕۆڵى بەکەس نەداوە". ئەو بۆ دەربازبوون لە قەیرانى نەبوونى ئەمن و ئاسایش پێشنیارى ئەوەدەکات کە سەرجەم لایەنەکان یەکبگرن "ئەگەر سەرجەم لایەنەکان نەکەونە سەر یەک و پاڵپشتى یەکترى نەکەن بنەبڕ ناکرێت".
بەڕێوەبەرى ناحیەى سەعدیە دان بەوەدا دەنێت دانیشتوانى دەوروبەرى ناحیەکەى هەموو عەرەبن، بەڵام ناو مەرکەزى ناحیەکەى ژمارەى کورد زیاترە هەئەمەش وایکردووە ژمارەى قوربانییانى عەشیرەتەکەى زۆر بێت، ئەو بەلایەوە برینى زامى عەشیرەت و خزمەکانى هێشتا بەسۆیە کە تەنها لە خزمانى دەوروبەرەکەى چونکە"240 کەس کوردى ئەو ناوچەیە کوژراون و زۆربەیان زرگوشین و برێکیشیان تائێستا موچەیان بۆ دابین نەکراوە"، بەڵام کیشەى تیرۆر لاى ئەوانە ئەوەیە "تیرۆرستان دێن کارێکى تیرۆرستى و تێکدەرانە دەکەن و هەڵدێن، نەوەکو ناوچەکانى ترى عێراق شوێنیان دیار بێت".

کێ قوربانیییە؟
لەسەرەتاى پرۆسەى ئازادى عێراق هەموو نەتەوەکانى سنوورى پارێزگاى دیالە بەتایبەت ئەوانەى لەگەڵ بەرهەڵستى دەسەڵاتى تازەى عێراق و ئەمەریکا نەبوون، دواتریش بە شێوەیەکى سەرەکى کرانە ئامانجى هەموو هێرش و تەقینەوە خۆکوژییەکان و رفاندنەکان.
سەرەڕاى چۆڵبوونى چەندین گوندى کوردى ناوچەکە لە ساڵى 2003 ەوە تاکو ئێستا زیاتر لە (555) پێنجسەد و پەنج و پێنج کەس کوژراون، کە (480) چوارسەدە و هەشتا کەسیان کوردن، (176) لە سەعدیە و نزیکەى (189) کەسیان لە جەلەول و ئەویتریان لە مەندەلى. زۆرینەى ئەوانەش کە تیرۆر کراون و بوونەتە قوربانى ئەوانەن کە پەیوەندییان لەگەلڕ حزبە کوردییەکاندا هەبووە.
کەواتە وەک چۆن لەرابردودا کورد قوربانى بووە و ئیستاش هەر کورد قوربانییە لەو ناوچانە.

زۆرێک لە هاوڵاتیانى کورد ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە سەرەڕاى زۆرى هێزى چەکدار لەناوچەکە ، هۆکارى بونى ئەو گروپانە و نەبوونى ئەمن و ئاسایش بۆ ئەوە دەگەرێتەوە کە "ئەوەى هەیە لەو هێزە رەسمیانە ئەوەندە دڵسۆز نین، ئەوانەش زۆربەیان عەرەبن ،بەدڵ لەگەڵمان نین ".
(غەفور ئیبراهیم) عەرەبێکى تەمەن 50 ساڵى دانیشتوى شارۆچکەى سەعدیە لەلایەن یەکێک لە حیزبە کوردیەکانەوە موچەیەکى بۆ دابینکراوە، ئەو وا دەزانێت "هێزى کوردى ئەگەر هاوپەیمانان و حکومەتى مەرکەزى لێگەڕێن ئەوا دەتوانێت کۆنترۆڵى ئەو ناوچەیە بکەن " ، بەڵام بە هیچ شێوەیەک ئامادە نییە باس لەوە بکات کە بۆچى هاوپەیمانان و حکومەتى مەرکەزى ڕێگە هێزى پێشمەرگە بدەن لەو سنورە چالاکییەکانیان ئەنجامبدەن. غەفور باسى لەوەشکرد کە ئەوان هیچ دەسەڵاتێکیان نیە لەوەى کە ئەو تیرۆرستانە دێن و گوندەکانى ئەوان دەکەنە مۆڵگەو حەشارگەى خۆیان، ئەو عەرەبانەش کە ئێستا هاوکارى کۆنە بەعسى یەکانن، بەهیچ شێوەیەک ئامادەنین سازش بکەن، گفتوگۆ بکەن لەکەڵ حکومەتدا، ئەوەى ئەوانە داواى دەکەن تەنها گەڕانەوە دەسەڵات هەژمونى بەعس و هاوشێوە و هاوڕێبازەکانیانە، گروپى قاعیدە و سوپاى دەوڵەتى ئیسلامى عیراقى. ئەو باس لەوەش دەکات بەهیچ شێوەیەک ناوێرن باسى ئەوەش بکەن کە مووچەیان لە حکومەتى هەرێمەوە هەیە، چونکە وەک خۆى دانى پیادادەنێت کە تەنها باسکردنى ئەوەى یارمەتى لە هەریم وەردەگرن بەسە بۆ ئەوەى کۆتایى بەژیانى بێنن.

هەندێک بەرپرسى کورد و چاودێرى سیاسیش عەرەبى ناوچەکە بەتاوانبار دەزانن لەوەى کە "زۆربەى کوڕى ئەو ماڵە عەرەبانە تیرۆرستن و هاوکارى تیرۆر دەکەن، چەندین گوند هەیە کە شوێنى ئەو گروپانەیە، ناو سەعدیەش لەبەر ئەوەى باغ و دارستانە بەئاسانى دەتوانن بێنە ناو شارەکەوە".

زۆرێک لەو کوردانەى گەڕاونەتەوە سەر ماڵ و حاڵى خۆیان بەئاسانى ناتوانن ژیانى خۆیان بگوزەرێنن، ڕۆژانە ڕووبەڕووى کوشتن و ڕفاندن و کارى تیرۆرستى دەبنەوە، جگە لەمەش ئەو ناوچانە بۆتە جێگەى مملانێى گروپە تیرۆرستیەکان و مۆڵگەى ئەو گروپانە.
رۆژانە و لەپاڵ ئەوەشدا کێشەى کورد چەندین کێشەى ترى دێتە سەر بەتایبەت لە ناحیەکانى جەلەول و سەعدییە، لە کاتێکدا لە سەعدییە خوێندنى کوردى نییە، لە جەلەولاش تەنها لە نەبوون باشترە، بارو دۆخى ئەمنى ناوچەکە وایکردووە لە کۆى شەش خوێندنگەى کوردى ئەمسالڕ تەنها چواریان ماوەتەوە، بێگومان سالڕ بە سالڕ قوتابی خویندنى کوردیش کەم دەکات. مەترسى داخستنى ئەو چەند قوتابخانەیەش لە ئارادایە!

کێشە سەرەکیەکانى ناوچەکە.
دواى هەوڵ و بەدواچونى زۆر لەسەر رەوشى ناوچەکە دەتوانین ئاوا باسى کێشە سەرەکییەکانى ناوچەکە بکەین بەخاڵ :
1- کێشەى جێبەجینەبوونى مادەى 140 ى دەستوورى عێراق و بەهەڵواسراوى مانەوەى چارەنووسى ئەو ناوچانە .
2- کێشەکانى ئەو سنوورە تەنها لە نێوان کورد و عەرەبدا نین، بەڵکو لەو ناوچانەى هەمووى عەرەبن یان زۆرینەیان عەرەبن، کێشەى مەزهەبى و تایەفى هەیە، وەک کێشەى نێوان سوونە و شیعە، تەنانەت لە نێوان لایەنگرانى یەک مەزهەبیش کێشەى جیاوازى بۆچوون و لایەنى سیاسى و بزوتنەوە ئایینى و مەزهەبییەکاندا هەیە لە نمونەى لایەنەکانى شیعە.
3- کوشتن و تیرۆر و رفاندن و تۆقاندنى هاوڵاتیان بەتایبەت کوردەکان.
4- بێدەنگى سوپا و لایەنگرى بۆ گروپە تیرۆرسیتەکان.
5- هاوکارى بەشێک لە عەرەبە هاوردەکان بۆ تیرۆرستەکان .
6- سستى و خراپى خزمەتگوزارى حکومەتى مەرکەزى بەغد و بێتوانایى خزمەتگوزارى خودى پارێزگاکە و بێباکى بەرامبەر داواى هاوڵاتیان لەهەموو بوارەکانى ژیاندا.
7- نەبوونى لێپێچینەوە  و بەدواداچوون بۆ ئەو پرۆژانەى لە سنوورەکە جێبەجآ دەکرێن.
8- گرژى پەیوەندى نیوان پارێزگاى دیالە و ئیدرەى ئەو دەڤەرە بەتایبەت کە سنوورى ناوچە کوردییەکان لەلایەن حکومەتى هەریمى کوردستانەوە بەرپرسى یەکە ئیدارییەکانى وەک قەواو ناحییەکان دانراون، یارمەتى مادى و مەعنەوى دەدرێن.
9- نەبوونى ئارامى و ئاسایش لاى خەڵک، بەتایبەت کوردەکانى هەردوو ناحیەى سەعدیە و جەلەولا.
10- ئەگەرى رودانى جەنگى میللى تایەفى نەژادى .
11- کێشەکانى موڵکدارێتى، لەنێوان هاوڵاتیان بەتایبەت لەنێوان ئەو کوردانەى لەسەر خاک و ئاوى خۆیان و باوباپیریان دەرکراون و ئەو عەرەبانەى لەلایەن رژێمى بەعسەوە هێنراونەتە ناوچەکە.
12- نەبوونى یاسایەک چارەسەرى ئەو کێشانە بەگشتى بکات.
13- نەبوونى دەسەڵاتێکى بەهێز و بێلایەنى بۆ جێبەجێکردنى یاساکان.
14- سەربەخۆ نەبوون و لاوازى دەسەڵاتى دادوەرى لە سنوورەکە.
15- بەکارهێنانى هێزى حکومەت و داموزدەگاکانى سوپ و پۆلیس بۆ بەرژەوەندى تاکە کەسى و یەکلاکردنەوەى کێشەى کەسى و عەشیرەتى  و تایەفى.
16- کێشەى پەروەدە و فێرکردن بەتایبەتى فەرامۆشکراوى خویندنى کوردى لەناوچە کوردنیشنەکان.
17- گرفتى بێکارى و خراپى بارى گوزرانى خەڵک بەگشتى و لاوان بەتایبەتى کە زۆرینەیانى کردۆتە نێچرى دەستى تیرۆرستان  و خزاونەتە بەندیخانەکانەوە.
18- گرفتى خێزانى کۆمەڵایەتى لەئەنجامى ئەو رەشبگیرییەى لە سنوورى پارێزگاکەدا هەیە، ئەوەندەى کە بەئاشکرا لە بەندیخانەکاندا تۆمارکراون، زیاتر لە پێنج هەزار پیاویان تا نیوەى یەکەمى ساڵى 2011 لە بەندیخانەکاندا بوون، کە بەبآ دادگایکردن ماونەتەوە.

هۆکار چیە؟
هەموو ئەو کەسانەى ئەو کارە تیرۆرستى و رفاندن و تۆقاندنە دەکەن، هێشتا مەبەست و ئامانجێکى مادیى ئەو تۆیان بەکەس نەوتووە، "چونکە هەرکەسیک دەستیان دەکەوێت یەکسەر دەیکوژن و دواتر تەرمەکەى دەدەنەوە. کاتێکیش تەرمەکەى دەدەنەوە هەرەشە لە خاوەنەکەى دەکەن، تا کارگەیشتۆتە ئەوەى هەندێک لە خاوەنى قوربانیییەکان ناتوانن خۆیان بکەنە خاوەنى تەرمەکان"، (شێخ ئەحمەد زڕگۆشى) لەو بارەوە دەڵێت "مەسەلەکە سیاسییە و تیرۆرستان ئەو دەرفەت و بۆشاییە ئەمنیەیان قۆستۆتەوە".
هەرەیەکە لە ئیبراهیم باجەڵانى رۆزنامەنوس  و حەسەن جیهاد ئەندامى پەرلەمانى عێراق "چۆڵ کردنى ناوچەکە لە کوردو سرینەوەى ئاسەوارى کوردایەتى لە سنوورەکە" بەتەنها مەبەست لە پشتى ئەم بابەتەوە دەبینن، کە تیرۆرستان پێى هەڵدەستن.
دەکرێت بە ووردى پەنجە بخەینە سەر چەند هۆکارێکى سەرەکى کێشەکان:
1- دەمارگیرى نەتەوەیی و ستەمى حکومەتەکانى رابردوو، رەخساندنى دەرفەتى تۆڵەسەندنەوە و وەرگتنەوەى مافەکان بەشێوەى نایاسایى لە ئێستادا.
2- لاوازى حکومەتى فیدراڵى عێراق لە بەغدا.
3- پشتگوآ خستن و بەربەست دروستکردن بۆ چارەسەرەکان لەلایەن ئەو کۆنە بەعسییانەى تا ئێستا لە بڕگە و جومگەکانى حکومەت و ئەنجومەنەکاندا ماون.
4- کەمى نوێنەرانى کوردى ناوچەکە لە ئەنجومەنى نیشتمانى عێراق، نەبوونى کەسانى دڵسۆز بەناوچەکە لە حکومەت و دەسەڵاتى جێبەجێکردن.
5- جێبەجێنەبوونى مادەى 140.
6- لاوازى دەزگا خزمەتگوزتریەکان و ئیداریەکان.
7- دزە کردنى گروپە تیرۆرستى و توندڕەوەکانى سەرجەم نەتەوە و مەزهەبەکان بۆناو دامودەزگانى سوپ و پۆلیس و هەواڵگرى......هتد؟
8- لاوازى بێدەسەڵانى دادگ و بێلایەن نەبوون و کۆنترۆڵکردنى لەلایەن دەسەڵاتى جێبەجێکردنەوە.
9- هۆکارى کێشەکانى پەروەردە ئەوەیە کە پەروەردە ئەو سنوورە لە رووى ئیدارییەوە سەرەبە دیالە و حکومەتى مەرکەزە، کوردەکانیش کەلە قوتابخانە کوردییەکاندا دەخوێنن، نەلە زانکۆ کوردییەکان وەردەگیرێن، نەدەشتوانن بە زمانى عەرەبى بخوێنن.
10- کەمتەرخەمى دەسەڵاتى سیاسى کوردستان لەچارەسەر نەکردنى گرفتى ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان لەگەڵ ناوەند لەهەموو رویەکەوە .

هەڵوێستى دژ بەیەک !
لەنێو پەرلەمانتارانى عێراقیدا سەبارەت بە رەوانەکردنى هێزى پێشمەرگەى کوردستان بۆ سنوورى پارێزگاى دیالە بەگشتى و هەردوو ناحیەى جەلەول و سەعدییە هەڵویستى جیاواز و لێدوانى پێچەوانە  و دژ بەیەک هەیە.
پەرلەمانتاریکى سەر بە کوتلەى ئەحرار(حسن هەمام) لە ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە حکومەتى هەرێمى کوردستان چەند جارێک پێشمەرگەى رەوانەى سنوورى پارێزگاى دیالە کردووە، ئەمەش بەلاى ئەوەوە پێشێلکارى دەستوورى هەمیشەیى عێراقە . ئەو جەختیشى لەوە کردەوە کە دەستێوەردانەکانى هەرێم لەو سنوورانە ناکۆکى نێوان بەغد و هەولێردا دێنێتە ئاراوە، لە کاتێکدا کە ناکۆکییەکان لەسەر ناوچە جێناکۆکەکان چارەسەر نەکراوە.
حەسەن جیهاد ئەمین ئەندامى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق ئەو لێدوانانەى لەو بارەوە دەدرێن لایان نامۆ نییە، ئەو ئاماژە بۆ ئەوە دەکات ئەگەرچى ئەوان هەمیشە هەوڵى ئەوە دەدەن بارودۆخى ناوچەکە بۆ هەموو ئەندامانى پەرلەمانى عێراق روون بکەنەوە، دان بەوەشدا دەنێت ئەوانەى ئەجۆرە هەڵوێستە خراپەیان هەیە بەرامبەر بە کورد و هێزى پێشمەرگە لە ناوچەکە ئەوانەن "راستى خراپى بارى ئەمنى سنوورەکە نازانن، یان یان شۆڤێن و حەزیان لەوەیە کورد لەو ناوچەیە نەمێنێت، هەندێکیشیان زۆر درۆ دەکەن، دەڵێن کورد لەو ناوچەیە دەرنەکراوە"، بەلاى ئەو پەرلەمانتارە کوردەوە ئەمەش "ئەمەش شۆڤێنییەتێکى کوێرانەیە کەبەر لە سى سالڕ لەبەرامبەر کورددا پیادەکراوە، ئێستاش دەیکەن"، ئەو پێداگرى دەکات کە دەبێت پێشمەرگە بچێتە ئەو ناوچەیە، لە هەمانکاتدا برواشى وایە و پێداگریش دەکات "ئەگەر ئەم بابەتە ببرێتە پەرلەمان بڵێین پێشمەرگە دێنین، ئەوا خەڵکانیک هەن ناهێڵن ئەم بابەتە بە ئاسانى تێپەڕێت"، ئەندامەکە کوردەکەى پەرلەمانى عێراق تۆپەکە دەخاتە گۆڕەپانى دەسەڵاتى جێبەجێکردن و دەڵێت "دەبێت دەسەڵاتى جێبەجێکردنى هەرێمى کوردستان لەگەلڕ دەسەڵاتى جێبەجێکردنى بەغدا ئەو مەسەلەیە چارەسەر بکەن"، ئەو ئەندامانى لیستى ئەلعێراقیە بە سەرسەختترین رکابەرى ئەم بابەتە دەزانێت، لەگەڵ خەڵکانى تردا دژایەتى هاتنى پێشمەرگە بکەن.

لاوازى سوپا.
ئەوکاتەى ئەو سنوورە لە بەعس پاککرایەوە هێزى پێشمەرگەى کوردستان بە تایبەتى چەکدارەکانى یەکێتى و پارتى لەسنوورى مادەى (140)ى دەستوورى جێگیرکران، بەڵام پاش ماوەیەک بەچەندین بیانوو ئەو هێزانە پاشەکشە پێکران و سوپاى عێراقى پاراستنى ئەمن و ئاسایشى ناوچەکەى گرتەدەست، بەبڕواى چاودێران لەو کاتەوە گڵۆڵەى تاکى کورد و لایەنگرانى حزبە کوردییەکان کەوتە لێژى.
زۆر لەهاوڵاتیانى کورد بە سەرسوڕمانەوە دەڕواننە هەڵسوکەوت و مامەڵەى سوپاى عێراقى لەو سنوورەدا، بۆیە وەک کورد بۆ مانەوەى بوونى کورد جێگیرکردنى هێزى پێشمەرگە بە پێویست دەزانن تا رادەى یەکێک دەڵێ "رەنگە ناحەق نەبێت ئەگەر بڵێم جۆرە رێکەوتنێک هەیە لە نێوان سوپاى عێراقى و چەکدارە تیرۆرستەکاندا".
بەڕێوەبەرى ناحیەى سەعدییەش کە خۆى و کاروان و پاسەوان و ماڵەکەى چەندین جار بە هێرشى تیرۆرستى کەوتوون، بە نیگەرانییەوە ئەو پرسیارە دەکات "بۆچى کەس موحاسەبەى سوپا ناکات، لە کاتێکدا دە فەوجى سوپا لە شارۆچکەیەکى بچوکى وەک سەعدییەدا هەیە، بە ئاسانى دەتوانێت ئاسایشى بپارێزیت؟".
حەسەن جیهاد باس لەوە دەکات زۆرجار کردەوە تیرۆرستییەکان لە نزیکترین هێڵى نزیک لە سوپاوە ئەنجام دەدرێن "دواترین قوربانى دەستى تیرۆر بەرپرسێکى حزبى یەکێتى بوو، سى مەتر لە سوپاوە نزیکبووە، تیرۆرکراوە، ماوەیەکیش نەیانهێشتووە کەسوکارەکەى بچێتەسەرى!!".
جیهاد ئەمین ئەوەشى راگەیاند ئەوان سەرۆکى عەلەملیات و سەرۆکى پۆلیسى دیالەیان بانگ کردۆتە لێژنەى ئەمن و دیفاعى پەرلەمان و پێیان وتوون "ئێوە هیچ جورئەتێک ناکەن، زۆر ترسنۆکن، خەڵک زانیاریتان دەداتێ، ئێوە زانیارییەکان دەدەنە تیرۆرستان، ئێوە تەنها پەیکەرێکن لەناو شاردا".
سەبارەت هەڵوێستى سەرۆکایەتى پەرلەمانى عێراق حەسەن جیهاد ئەوەى خستەڕوو کە ئوسامە نوجەیفى وتوویەتى "داوام لە سەرۆک وەزیران، دوبارەش داواى لێدەکەم جارێکى ترى پیاچوونەوەیەک بە پلانى ئەمنى خۆیان بخشێننەوە و گرنگییەک بەوناوچەیە بدەن".

دەرەنجامى کێشەکان.
لە ئەنجامى ئەم لێکۆڵینەوە مەیدانیەدا بۆمان دەرکەوت کە لە حاڵەتى بەردەوامێتى رەوشى دژوارى ئێستاى ناوچە دابراوەکان ئەوا دەگەینە ئەو دەرەنجامە نێگەتیڤانەى خوارەوە :
1- کێشەى کورد لەکوردستانى عێراق چارەسەر نابێت بەشێوەیەکى دەستوورى .
2- کورد وەک قوربانى سەرەکى و سەرەتا و کۆتایی دەمێنێتەوە .
3- چارەنوسى ئەو ناوچانە بەهەڵواسراوەیی دەمێنێتەوە بەمەش دایشتوانەکان لە دڵە راوکێ و بێمتمانەیی و فەرامۆش بوون لەنێوان حکومەتى فیدراڵى و حکومەتى هەرێم دەمێننەوە .
4- ئەم رەوشە تەمومژاویە گەر بەردەوام بێت وەک ژینگەیەکى گونجاوە بۆ بەرهەمهێنانى چەکدارە تیرۆرستەکان .
5- ئەم رەوشە دژوارە گەر بەردەوام بێت بوار دەرەخسێنێت بۆ دەستێوەردانى زیاترى دەوڵەتانى دەرەوە لەکار و بارى ناوخۆى عێراق .
6- رەوشى ناوچە دابراوەکان بە بەردەوامى ئەگەرى تەقینەوەى هەیە و وەک بۆمبایەکى تەوقیتکراو وایە لەنێوان هەموو پێکهاتە نەژادى‌و ئاینى و ئاینزاییەکانى.
7- لەبەردەوامى ئەم رەوشە سەختەدا لەبرى ململانێى دیموکراسیانە و سپى ، هێز و لایەن و گروپە سیاسى و کۆمەڵایەتیە جۆراوجۆرەکان ، بەردەوام دەبن لەململانێى خوێناوى و دواکەوتوانە ...بەمەش لەحاڵەتێکى لەناکاوى بەردەوامدا دەمێنێتەوە .
8- ئەگەر مادەى 140 جێبەجێنەکرێت لە کەمترین ماوەدا و ئەو رەوشە دژوارە چارەسەر نەکرێت ئەوا ناوچەکان لە پەرەپێدانى نیشتمانى دادەبرێن و بەو دواکەتوویە سەراپاگیرە دەمێننەوە .

چارەسەر.
کورد جێگیرکردنى هێزى پێشمەرگە بەچارەسەر و سەنگى مەحەکى ئاسایشى ناوچەکە دەزانێت، لەو بارەوە دەڵێن "دەبێَت ئێمە مکوڕ بین لەسەر ئەوەى بچینە ئەو شوێنانە، بەبآ ئەوە هێمنى و ئارامى ناگەڕێتەوە بۆ سنوورەکە، ئەوکات کورد بەتەواوى متمانەى بۆ خۆى دەگەڕێتەوە، کارەساتیشە ئەگەر کورد نەگەڕێتەوە، چونکە خەریکە چۆڵ دەبێت".
بەڵام هەندێ لایەنى عەرەبى و لیستى عێراقیە ئەوە رەتدەکەنەوە .
لەبەرامبەریشدا محەمەد عەسکەرى وتەبێژى وەزارەتى بەرگرى لە کۆنگرەیەکى رۆژنامەوانیدا باسى لەوەکرد ئەو بابەتە ئەوەندە ئاڵۆز و قورس نییە حکومەتى عێراق و وەزارەتى بەرگرى و ناوخۆ نەتوانن چارەسەرى بکات و ئاماژەشى بۆ ئەوەکرد دەتوانرێت لەگەلڕ حکومەتى هەرێمدا دەکرێت چارەسەر بکرێت.

• راسپاردە بۆ چارەسەر:
لە کۆتایدا چەند راسپاردەیەک دەخەینە روو بە هیواى ئەوەى ببێتە سەرەتایەک بۆ چارەسەرى ریشەیى ئەو رەوشە نالەبارە بەردەوامە کە بەدڵنیاییەوە قوربانى سەرەکى و سەرەتا و کۆتایی هاوڵاتیانى سڤیلن :-
1- پەلە بکرێت هەرچى زووە مادەى (140 ) ى دەستوورى عێراق جێبەجێبکرێت .
2- کاراکردنى لیژنەى پێکهاتوەکانى تایبەت بە کێشەکانى ئەو ناوچانە لە عێراق و کوردستان .
3- پێویستە جگە لەبودجەى مادەى 140 بودجەیەکى تایبەت بەئاوەدان کردنەوە و پەرەپێدانى ئەو ناوچانە لەبودجەى گشتى عێراق دابینبکرێت .
4- پێویستە هەم کۆمپانیاکان و هەم رێکخراوە مەدەنیەکان هانبدرێن تا رووبکەنە ئەو ناوچانە و کار لەسەر پرسەکانى بکەن .
5- پێویستە هێزى پێشمەرگە بەهەماهەنگى لەگەڵ حکومەتى فیدراڵى عێراق و هاوپەیمانان لەو ناوچانە جێگیر بکرێن .
6- پێویستە هەموو هێز و لایەنە سیاسیەکان کار لەسەر ئەوە بکەن کە برایەتى و پێکەوە ژیانى نێوان پێکهاتەکان بپارێزن و هەر کێشەیەکیش بێت پێویستە لەدادگا چارەسەر بکرێت و هەر گۆرانێکیش ببێت پێویستە ئاشتى خوازانە بێت .

ئەگەر ئەم راسپاردانە رەچاونەکرێن و چارەیەکى ریشەیی ئەو قەیرانە نەکرێت ئەوا کورد وەک قوربانییەکى بەردەوام دەمێنێ و قەیرانى ناوچەکەش وەک بۆمبایەکى تەوقیت کراو هەرکات ئەگەرى تەقینەوەیەکى وێرانکارى هەیە .

ئێمە لە (ئەنستتیوتى کوردستان بۆ مافەکانى مرۆڤ ) زۆر بەتوندى ئیدانەى ئەو پێشێلکاریە خەتەرناکانە دەکەین کە دژ بەمافەکانى مرۆڤ رویانداوە لەماوەى رابردوودا لەوناوچانە ، وە ئەوە بیر هەموو لایەک دێنینەوە کە توندوتیژى تەنها توندوتیژى بەرهەمدێنێ . بۆیە تەنها رێگا بۆ ئارامى و ئاسایش و پەرەپێدان رێزگرتنە لە مافى ئەوانى دى چ تاک و چ کۆ کە ئەمەش لە جێبەجێکردنى مادەى 140 دا خۆى دەبینێتەوە. لەحاڵەتى رودانى هەر قەیران و کێشەیەکی نەخوازراویشدا ئەوا رێگاى یاسا و دایەلۆگ و دیبلۆماسیەت و چارەسەرى سیاسى دادپەروەرانە ، رێگاى دروست و گونجاون بۆ تێپەراندنى قەیرانەکان و چارەکردنى ریشەیی کێشەکان ، نەک زمانى چەک و هەوڵى یەکترسرینەوە .

سەرنج:
بۆ زانیارى و سەرنج و گەیاندنى پێشێلکاریەکان لەپێناو نەهێشتنیان و رێگە گرتن لەدووبارە بوونەوەیان لەرێگەى بەراپۆرت کردنیان ...تکایە پەیوەندى بکەن بەم ئەدرێسانەوە :
ئەنستتیوتى کوردستان بۆ مافەکانى مرۆڤ (KIHR)
ئۆفیسى گشتى : هەولێر ئەندازیاران شەقامى سمکۆ مەنتک
ژ .تەلەفۆن : 00964662536225
ژ.مۆبایل : 009647504272229
ئیمەیل : kihr2005@yahoo.com

www.mrovsalary.com