٥\٣\٢٠١٥

نەتەوە و ناسیۆنالیزم / سەروەریی سیاسی و دەولەتی نەتەوەیی.

مستەفا شەمامی / دیاکۆ

١- خەلک وەک تووخم و ئێلێمێنتی سەرەکی دەولەت.

لە پرۆسەی دروستبوونی دەولەتی نەتەوەیی دا، وجوودی کۆمەلە خەلکێک کە خاوەنی ھێندێک کاراکتێر و تایبەتمەندی مووشەخەس وە دیاریکروان، وەک پێویستێکی ھەرە بنەرەتی و بەردی بناغەی ساغکردنەوەی دەولەتی نەتەوەیی دێتەنرخاندن.

لە تاریفی خەلک دا، دەتوانین چەمکی خەلک وەک کۆمەلە مرۆفێک کە روو لە ژوورەوە خاوەنی ھێندێک تایبەتمەندی و مووشەخەساتێکی ھاۆبەش و وەک یەکن(تشابە ‌روو لە ژوورەوە، واتە "ئێمە" )، وە روو لە دەرەوە ئەم تایبەتمەندییە ھاۆبەشانە بە نیسبەت خەلکی دیکە و دەرو دراوسێ جێوازیان دەکا (نامتشابە روو لە دەرەوە، واتە "ئەوان") پێناسە بکەیین و بەم چەشنە بە پێ کۆدی: "ئێمە و ئەوان"، جێوازیەکانی نێوان ئیمە و ئەوان دەستنیشان بکەیین. دیارە ئەم کاراکتێر و تایبەتمەندیانە کە لە سەر ئاستی خەلک و جێوازی نێوان ئەم خەلکە دەگەل خەلکانی‌تر ،رۆلی دیاریکەر دەگێرن بریتین لە: کولتوور ، نیژاد ، زمان.

لە رەوەنگەی سوونەتیەوە مەسەلەی لێک بەستنی ئیدەی خەلک و دەولەت، تەنیا لە کانالی چەمکی نەتەوە را دەتوانرێ ئیمکان پەزیر بێت، بەۆ مانایە کە نەتەوە پرۆژەیەکی مووشەخەسی سیاسی ئیدەی خەلکە. بۆیە نابەجێ نابێت کە لێرەدا ئاماژە بە سێ خال بکەم کە دەتوانن تیشکھاوێژبن لە سەر چۆنیەتی پرۆسەی ساغکردنەوەی نەتەوە لە مێژوودا:

•‌ نەتەوە لە زۆر مەۆرد دا، لە ئەنجامی یەک واقعییەتی ئێتنیکی/ کولتووری یەکدەست پێکھاتووە.

‌• زۆر لە گەلان و قەۆمەکان پێش ئەوە کە خاوەن شووناس و ھووییەتێکی نەتەوەیی بن، خاوەن دەنگ و سەروەری سیاسی لە چەشنی دەولەتی بوون، کە دواتر لە پرۆسەی ناسیۆنالیزاسیۆن و بە نەتەوەیی کردنی دەولەتی مەۆجووددا، پرۆژەی دەولەت/نەتەوەیان مسەۆگەر کردوە.

• وجوود وە یان ھەبوونی یەک خەلک یان گرووپێکی نیژادی وە یان زمانی، ناتوانرێ وەک بوونی یەک نەتەوە وە یان ناسیۆنالیتە(میلییەت) بێتەنرخاندن، چەمکی ناسیۆنالیتە بەرابەرە بە نەتەوە، وە خاوەنی سەروەری سیاسی لە چەشنی دەولەتی نەتەوەییە، بەلام خەلک یان قەۆم نەگەێشتۆتە ئەم قۆناغە کە خاوەنی سازی و سەروەری سیاسی خۆی لە چەشنی دەولەتی نەتەوەیی بێت.

٢- ئیدەی نەتەوە، نەتەوەی سیاسی.

لێرەدا نەتەوە لە پرۆسەی خۆپێگەیاندنی دا پێویستی بە پایەیەکی ئەساسی لە چەشنی گرووپێکی ئێتنیکی وەک واقعییەتێکی بیۆلۆژیکی وە یان سرووشتی نییە، بەلکوو لە یەک قۆناغی مووشەخەسی مێژووییدا، وە لە چوارچێوەی جووغرافییای ئۆروپا دا، نەتەوە وەک ھێما و مۆعەرێفێکی ئیدیۆلۆژیکی بۆ دابین و مسەۆگەرکردنی کارکردی دەستگای دەولەتی سەرھەلدەدا، وە بەم چەشنە ھەموو ئەۆکەس یان کەسانە کە ئاویتەی(ئینتێگرال) ئەم دەولەتە بوون لە چوارچێوەی فەزایەکی ئابووری، کۆمەلایەتی وە سیاسی دا کۆدەکاتەوە و ئەمنییەت، ئاسایش و بەرژ‌وەندییەکانیان روو لە دەرەوە دەپارێزێ، لێرەدا وەک روونە چ لە ئۆروپا و ئەمریکا، وە چ لە ئاسیا و ئەفریقادا، ئەم راستییە دەردەکەوێ کە "دەولەت ئەمرازی پێکھێنەری نەتەوەیە نەک بەپێچەوانە". دیارە لە پرۆسەی ناسیۆنالیزاسیۆنی دەولەتی واتە بە نەتەوەیی کردنی دەولەت دا، چەند فاکتۆرێکی سیاسی، ئابووری، کولتووری رۆلی دیاریکەر دەگێرن کە دەبێ گرینگیەتی ئەم فاکتۆرانە لە رەۆتی شکلگیری و پێگەیاندنی پرۆژەی "دەولەت/نەتەوە" دا لە بەرچاوو بگیرێن.

بە پێی مێژوو، ئەوە جوغرافیای سیاسی ئوروپایە کە یەکەمین نەۆعی ئەم نەتەوە سیاسی و دەولەتیەمان پێدەناسێنێ، دەولەتە ئوروپیەکان نەک ھەر دامەزرێنەری سازی سیاسی بوون بەلکوو ھەۆلی گەشەی پەیوەندە کولتوورییەکانیشیان داوە، جا ئەم کولتوورانە چ تازە خولقێندرابن، وە یا خوود کولتوورگەلێکی ئەسلی و خۆمالی ئەۆ گرووپانە بن کە لە سەر خاکەکەیان بەدرێژایی مێژوو وجوودیان ھەبووە، رەنگە ھێنانەوەی میسالێک لەم بوارەدا بۆ تەفھیمی باسەکە نامووناسیب نەبێت، بۆ وێنە سەرھەلدانی نەۆعێک نەتەوەی سیاسی بریتیە لە “دەولەت/نەتەوە” ، بەۆ کاراکتێر و تایبەتمەندیانە کە ھاۆکات کە دامەزرێنەر و خولقێنەری ئۆرگانیزاسیۆنێکە بۆ ئەنجامی ئیشوکار و بەکارھێنانی ئۆتۆریتەی سیاسییە، دروست لەھەمان کاتیشدا خەریکی دۆزینەوە و زەقکردنەوەی مووشەخەسەیەکی ئێتنیکی، لینگویستیکی، و کولتوورییە کە بتوانرێ وەک خالی ھاوبەش و جێگەی برواو متمانەی ھەموو ئەۆ گرووپە نیژادی و زمانیانە بێت کە پێکھاتەی دەولەتی نەتەوەیی پێکدێنن، کەوایە لێرەدا باسی دۆزینەوە، و بگرە تەقویەت وە گەشەدانی خالی ھاودەردی و ھەمبەستەگی(سۆلیداریتە)یە بۆ ساغکردنەوەی پەێکەرێکی ئۆرگانیکی، وە بە یەک گرێدراوە کە تەنیا خاوەن سەرێکی سەروەر و دەنگ و رەنگێکی یەک دەست بێت، نەک پەێکەرێکی چەند سەرو چەند دەنگ و چەند رەنگ لەچەشنی پەێکەری چەند سەری کوردی، کە بەداخەوە چەند سەری و چەند رەنگی و دەنگی کۆمەلگای سیاسی کورد بە ھەموو ئەحزاب و ئیلیتی سیاسی و ئەکتۆرەکۆمەلایەتی‌کانیەوە، پەێکەری نەتەوایەتی کوردستانیان تووشی نەخۆشی ئیفلیجی کردووە، وە لەمەر شەرو ململانی شەخسی و رێکخراوەیی بەلام لەژێر چەتری خەباتی رزگاریخوازی نەتەوا‌ییەتیدا، ئامانجی سەرەکیی و مێژوویی کوردیان کە ساغکردنەوەی ساورێنتی و سەروەری سیاسی و نەتەوەیی کووردە، لەبیر خۆیان و خەلک بردۆتەوە.

دیارە لە باسی سۆلیداریتەدا پێویستە ئاماژە بەۆە بکرێ کە سەرئەنجام ئەۆ ھەستی ھاۆدەردی و ھەمبەستەگی زەقکراوە لەلایەن دەولەتی نەتەوەویە، کە لە پرۆسەی زەمان و کاتدا،‌ ریشەی خۆی دادەکوتێ وە لە ئاکامدا ناسیۆنالیزمێک لە سەر ئاستی ئیدەی نەتەوەی سیاسی بەرھەم دێنێ. ھەلبەت پێویستە ئەۆە بگووترێ کە لە پرۆسەی دروستبوونی دەولەتی مۆدێرن(سەدەکانی ناوەراست)دا، دەتوانین بلێین کە ئەم دەولەتانە دووربوون لە ئاراستەکردنی چەشنێک پێوەندی لە نێوان مووشەخەساتی کولتووری و سیاسی، وە ئەگریش ھەمبەستەگیەکی نەتەوەیی لە ئارا دا بووبێ کە ئەساس و پاییەی مەعنەویی ئەم دەولەتانەی پێکھێنابێ، دیسانیش ئەمە زۆر دوور بووە لە پارتیکوولاریزمی ئێتنیکی و نیژادی.

٣- ئیدەی نەتەوە، نەتەوەی کولتووریی.

ئیدەی نەتەوە کە لە سەر ئاستی واقعییەتێکی کولتووری خۆی ساز داوە، ھەر ئاوەش وەک واقعییەتێکی کولتووری و پێش سیاسی لە چەشنی گرووپێکی ئێتنیکی‌دا خۆی دەداتە ناسین، دیارە ئەۆ گرووپە ئێتنیکییەش لە چەشنی خەلک‌دا کە بەرپرسی دروستکردنی نەتەوەیە دێتە ئاراوە، گەل وە یان گرووپی ئێتنیکی لە کاتێکدا خۆی دەگەیەنێتە حالەتی نەتەوایەتی، وە یان "نەتەوەی کولتووری"، کە بە کۆمەل ئیرادە بکەن بۆ سازدانی ئۆرگانیزاسیۆنێکی سیاسی، کە روو لە دەر‌وە خاوەن کەسایەتی حقوقی و سیاسی بێت لە چوارچێوەی نیزامی حقوقی نێونەتەوەیی. وە روو لە ژوورێ خەریک بێت بە تەنزیمی پێوەندییەکانی تاک و گرووپەکانی ناۆ کۆمەلگا و دارشتنی نۆرم و یاسا وە تەرح و پلانی ئابووی، کولتووری، ئەمنییەتی، خدەماتی کۆمەلایەتی و،،،،،،،ھەتەد .

لێرەدا بە پێویستی دەزانم ئاماژە بە چەمکی قەۆم و قەۆمییەت بکەم کە زۆرجار دەربارەی کورد و گەلانی دیکە بەکار دەھێندرێت، راستە کە قەۆم ووشەیەکی عەرەبییە وە لە جێگەی نەتەوە بەکار دێت، وەک زۆرجار دەلێن ئەمنی قەۆمی(ئاسایشی نەتەوەیی) یان منافع و مسالحی قەۆمی(بەرژەوەندی نەتەوەیی) و،،،،، تەنانەت لە سروودی نەتەوەیی ئەی رەقیبێش‌دا ووشەی قەۆم بەکار ھاتووە، جا ئەوە کە مەبەست قەۆمە(بە مانا فارسیەکەی) یان نەتەوەیە (گوومانی تێدا نییە کە مەبەست نەتەوەیە) بابەتی ئەم نووسراوەیە نییە، بە بروای من قەۆم ئەگەریش بۆ نەتەوەیەک کە خاوەن سەروەری سیاسی نییە بەکار بێت، رەنگە لە جەۆھەری مەسەلەکە شتێک کەم نەکاتەوە، ھەرچەند رەنگیشە لەلایەن کوردی خاوەن بیر و ھزری نەتەوەیی وەک تەحقیری نەتەوەیی و بە بچووک نرخاندن بێتە ھەلسەنگاندن، بەلام ئەوەی راستی بێت کورد تا ئەۆ کاتەی خاوەن دەولەتی نەتەوەیی نەبێت، ئەگەریش خاوەنی ھەموو فاکتۆرەکانی ساغکەرەوەی نەتەوە بیین کە ھەشین(خاک، کولتوور، زمان، نیژاد، مێژوو و داب و نەریتی ھاۆبەش،،،،،،و )، مادام خاوەن سەروەری سیاسی و دەولەتی نەتەوەیی نەبیین مەحالە بتوانین لە چوارچێوەی نیزامی حقوقی نێونەتەوەیی خۆمان وەک نەتەوە بدەێنە ناسین، بۆیە پێویستە وە دەبێ خەباتی کورد پێش ھەموو شتێک خەباتێک بێت بۆ سەروەری سیاسی و دامەزراندنی دەولەتی نەتەوەیی لە چوارچێوەی کۆنفێدراسیۆنێکی ئێرانی، وە یان ناۆچەییدا (دیارە ئەگەر پێویست بێت لە دەرفەتێکی دیکەدا ئەم بابەتەش دەگەل پرۆژەی دامەزراندنی"حکوومەتێکی دێفاکتۆی/تەوافووقی، ئینتیقالی، وە لە تەبعید" دا بۆ رۆژھەلاتی کوردستان، کە بتوانی خەباتێکی مەد‌ەنی و پاسیفیک لە ژوورەوە بۆ ساغکردنەوەی سەروەری سیاسی کورد رێبەری ‌بکا، کە بۆ دەستەبەرکردنی ئەم ئارمانەش، پێویستە وە دەبێ دەگەل ھەموو لایەنی پەیوەندیدار بە کێشەی کورد یەک لەوان نیزامی کۆماری ئیسلامی ئێران بکەوێتە دیالۆگ و دانووستاندن، دێنینە بەر باس و لێدوان)

بۆ شیکردنەوەی ھەرچی زیاترو نیشاندانی گرینگییەتی لە رادەبەدەری چەمکی سەروەی سیاسی لە چەشنی دەولەتی نەتەوەیی، وە کارتێکەری ئەم چەمکە لە "پرۆسەی دگەردیسی لە خەلک یان قەۆم بۆ نەتەوە، بە پێویستی دەزانم ئاماژە بە قەۆمی ئازەری ئێران، و نەتەوەی ئازەری ئەۆدیویی سنوورەکان بکەم، قەۆمی ئازەری دیویی ئێران لە مقایسە دەگەل نەتەوەی ئازەری کۆماری ئازەبایجانی سەروو، لە بوواری: ئێتنیکی، کولتووری، زمانی، مێژوویی، وەک یەکن، بەلام تەنیا جێوازی نێوانیان لەوەدایە کە ئازەرییەکانی ئەۆدیوی سنوور خاوەن سەروەری سیاسی لە چەشنی دەولەتی نەتەوەیین، بۆیەشە روو لە ژوورێ خاوەنی مافی دیاریکردنی چارەنووسی خۆیانن، وە روو لە دەرەوەش لە چوارچێوەی نیزامی حقوقی نێۆنەتەوەیی خاوەنی کەسایەتی سیاسی و حقوقی پێویست بۆ ھەلسوکەۆت و چالاکی دیپلۆماتیکن، وە وەک "نەتەوە/دەولەت" نوێنەرییان لە رێکخراویی نەتەوەیەکگرتووەکاندا ھەیە، بەلام ئەگەر سرنج بدەیین دەبینین‌کە ئازەرییەکانی ئێران لەمەر دارا نەبوونی سەروەری سیاسی، لە ھەموو ئەۆ کەساییەتیە حقووقی و سیاسیانەی کە برایانی ئەۆ دیوی سنوور لێی بەھرەمەندن، بێبەش و محرومن، کەوایە دەتوانین بێنە سەر ئەم قەناعەتە کە جێوازی قەۆم دەگەل نەتەوە لەۆەدایە کە قەۆم بە پێچەوانەی نەتەوە کە خاوەن ساورێنتی سیاسی لە چەشنی دەولەتی نەتەوەیییە، خاوەنی کەسایەتی حقوقی و سیاسی نییە وە ، بۆ نەتەوەیەکیش بەکار دەھێندرێت کە خاوەنی سەروەری سیاسی لە شکلی دەولەتی نەتەوەیی نەبێت، بۆیە ئەگەر بلێم" قەۆم واتە نەتەوەی بێ دەولەت " رەنگە لە جەۆ‌ھەری نەتەوەیی بوونی ھیچ نەتەوەیەکی بێ دەولەتی نەتەوەیی م، یەک لەوان نەتەوەی کورد کەم نەکردبێتەوە.

کەوایە کێشەی کورد، کێشەیەکی خۆمالیی و پرسی قەێرانی شووناس و ھووییەتی نەتەوەیی، وە سەروەری سیاسییە، نەک ئەوە کە بە ئانقەست وە بە مەبەستی چەۆاشەکردنی قەوارەی نەتەواییەتیمان، یار و نەیار نەتەوەی کورد وەک قەۆم بێنەناساندن، بەلکوو لە راستیدا بە پێی تێئۆری دەولەت و ھەروەھا نیزامی حقووقی نێۆنەتەوەیی، مادام کورد خاوەنی دەولەتی نەتەوەیی نییە، کەوایە وەک "تەبەعەی کۆمەلگای جیھانی"، و ئەندامی نەتەوە یەکگرتوەکان، وە لە ئاکامدا وەک نەتەوەی خاوەن کەسایەتی حقووقی وە سیاسی حیسابی بۆ ناکرێ، ئاشکرایە کە کەماسی پرسی کورد لەم گیرودارەی قەێرانی ھووییەتی نەتەوەیی، تەنیا پرسی سەروەری سیاسی لە چەشنی دەولەتی نەتەوەییە، بۆیە کۆمەلگای سیاسی کورد بە ھەموو حیزب و ئێلیتی سیاسی و ئەکتۆرە کۆمەلاییەتیەکانی، پێویستە بە جێگەی خۆماندوو کردن و بە ‌ھەدەردانی ھێزو تەوانی مادی، مەعنەویی، وە فیزیکی لە پێناو شەر و ململانی ئیدیۆلۆژیکی ورێکخراوەیی، وە چەمکگەلێکی لاوەکی وەک(سێکۆلاریزم، کۆموونیزم، دێمۆکراسی و پلورالیزم ،،،)،ھەۆل بدەن لە پێناو دەستەبەرکردنی پرسی سەرەکی، واتە سەروەری سیاسی و نەتەوەیی کورددا چالاکی سیاسی و دیپلۆماتیکی خۆیان ئۆرگانیزە بکەن، تابەلکوو بتوانرێ لە چوارچێوەی نەزمی نوێی جیھانی وەک ھەموو نەتەوەکانی سەر تۆپی ئەم ئەرزە کەسایەتی حقووقی و سیاسی لە چەشنی دەولەت/نەتەوە" بۆ کورد مویەسەر بکرێت. جا دوایی ئەوەی کە توانرا مالی و کیانی نەتەوەیی کورد دامەزرا وە لە محازری نێۆنەتەوەی سەپت کرا، ئەۆ کات دەتوانیین خەبات بۆ دێکۆری ناۆخۆی وەلاتی خاوەن سەوەری سیاسی کوردستان، بە چەمکگەلی وەک دێمۆکراسی و پلورالیزم و ،،،،، ئاراستە بکەیین.

لە پرسی ساغکردنەوەی سەروەری سیاسی دا، تەبعەن لە باسی چۆنییەتی دروستبوونی ئەم ئیرادە ‌سیاسیە، وە فاکتۆرگەلێکی دەخیل و کارتێکەر لە رەۆتی چێکردن و پێگەیاندنی بە ئەمری واقیع، رەنگە چەند پرسیار مەترەح ‌بن، بەلام ئەوەی راستی بێت نەتەوە لە ئەنجامی پرۆسەیەک دەتوانێ بە کەسایەتی حقووقی و سیاسی بگات، کە ئەم نەتەوەیە لە نەتیجەی ئیدیۆلۆژی و بزووتنەوەیەکی ناسیۆنالیستی خاوەن ژێرخانێکی کۆمەلایەتی(چەمکی گەل یان قەۆم)خۆی پێگەیاندبێ، کە لە سەر ئاستی ئەم ژێرخانە وە لە کات و زەمانی پێویستدا بکرێت و بتوانرێت دیواری ھێواو ئاوات و ئامانجەکانی گەلی لە سەر ھەلبچێندرێت، دیارە ئەم ژێرخانە یان پێگەکۆمەلاییەتیە نەک وەک فاکتۆرێکی دیاریکەر بۆ ناسیۆنالیزم، بەلکوو زیاتر وەک ژێرخانێکی یارمەتیدەر وە مەووادو کەرەسەی خامی سەرەکی و پێویست بۆ پرۆژەی ناسیۆنالیزمی پۆزیتیڤ، حیسابی بۆ دەکرێ. ھەلبەت چاوورێخشاندنێک بە مێژووی دەولەت/نەتەوە سازیدا، بۆمان دەردەخا کە سەرەرای فاکتۆری خۆمالی، زۆر فاکتۆرگەلی دەرەکیش ھەن کە لە پرۆسەی شکلگیری و خۆپێگەیاندنی و سەرئەنجام سەرکەۆتنی ئەم بزووتنەوانەدا رۆلی سەرەکی و کارگەر دەگێرن، بۆ وێنە گینزبێرگ لە راستای کارتێکردنی فاکتۆرگەلی خۆمالی و دەرەکیدا کە لە سەر ئاستی سەرخستنی پرۆژەی دەولەت/نەتەوە رۆلی کارگەرو دیاریکەریان ھەبووە، ئاماژە بە حەۆت٧ نەۆع نەتەوە دەکات:

• نەتەوەگەلێگ کە لە ئەنجامی رۆلی کارتێکەرانەی زنجیرەی دەسەلاتداریەتی بنەمالەیەک، پێک ھاتوون.
• نەتەوەگەلێگ کە لە ئەنجامی یەکیەتی خاک و کولتوورێکی ھابەش، وە لە ژێر ھێژموونی و دەسەلاتی یەک حکوومەت دا خۆیان پێگەیاندووە.
• ئەۆ نەتەوانەی کە لە ئەنجامی پەرشوبلاوی و روخانی ئەمپراتۆریەکان ھاتوونە سازبوون.
• ئەۆ نەتەوانەی کە لە ئەنجامی بزووتنەوەگەلێکی جوودایخوازی، کەسایەتی حقووقی و سیاسیان لە چەشنی دەولەت/نەتەوە، بەدەست ھێناوە.
• نەتەوەگەلێگ کە لە ئەنجامی بزووتنەوەی دژی ئیستعماری، پرۆژ‌ەی دەولەت/نەتەوەیان سەرخستووە.
•نەتەوەگەلێگ کە لە ئەنجامی دەستخستن و پاراستنی بەرژەوەندی دەرەکی زلھێزەکان سەریان ھەلداوە.
• حالەتێکی تایبەتی و تەرکیبی چەند فاکتۆری، کە رەنگدانەوەی دەتوانێ لە مەۆرید قەۆمی یەھوود دا سادق بێت.

٤- پرۆسەی مێژوویی سەرھەلدان وە شکلگیری(فۆرماسیۆن) سەروەریی سیاسی و نەتەوەیی لە چەشنی دەولەتی نەتەوەیی.

پرسی چۆنیەتی پەییدابوونی دەولەتی نەتەوەیی، دەکرێ بەچەند شێوازی نەزەری فۆرموولە بکرێت:

ئەلف/ شکلگیری(فۆرماسیۆن)، ب/ خوولقاندن، س/ دامەزراندن یان درووستکردن، دیارە لە ھەموو ئەۆ مەۆریدانەدا پرۆسەیەک مفرووزە، کە لە رەۆت و درێژایی ئەم پرۆسە زەمانیەدا، ئەم چەشنە دەولەتە نەتەوەییانە خۆیان دێنەسازدان، وە بەم روالە ھەووییەت و کەسایەتی سیاسی خۆیان بەدەست دێنن، لێرەدا ھەر‌وەک ئاشکرایە سەرەرای ئەوەکە خوولقاندن و درووستکردن، بە پێچەوانەی شکلگیری(فۆرماسیۆن) پێویستیان بە درووستکەر و خوولقێنەر ھەیە، وە بۆ ئەم کارەش بوونی کەس یان کەسانێکی خاوەن پرۆژەی خوولقێنەرو ھەدەفمەند، وەک پێویستێکی حاشاھەلنەگر دێنەبەچاوو، بەلام شێوازی شکلگیری دەولەتی نەتەوەیی، شێوازێکە کە لە پرۆسەیەکی نێوترالدا، وە بەبێ تەئسیرپەزیری پرۆژەی خوولقێنەر و ھەدەفمەندی ئەم کەس یان ئەۆ کەس لە پرۆسەدا خۆ پێدەگەیەنێ، بە واتەیەکی‌تر ئەم پرۆسەی شکلگیری‌یە، پرۆسەیەکی تەعەمودی(ئینتێنسیۆنال)نییە، بەلکوو رەۆتێکی سرووشتیە کە بەبێ تەداخوولی ئێلیتی سیاسی و ئەکتەرگەلی کۆمەلایەتی، وردەوردە پرۆسەی شکلگیری دەولەتی نەتەوەیی بە ئەنجامی نەھایی خۆی دەگەیەنێ.

کۆنسێپت و فەرزییەی پەییدابوونی دەولەتی نەتەوەیی لە چەشنی خۆپێگەیاندن(فۆرماسیۆن)، لە چوارچێوەی زانستی سیاسی و کۆمەلناسیدا، پەێوەندی بە سوونەتێکەوە ھەیە کە زۆر لە دوورەوە ھاتووە (تۆکێویلی، مارکس، وێبێر، سیمێز)وە ئێستاشی دەگەلدا بێت ھەر پەیرەویی لێدەکرێ(مانن، تیلی) و کەمرەنگ نەبۆتەوە، پەیامی جەۆھەری ئەم بۆچوونە دەکرێ ئاوا وەربگیرێت کە: "پرۆسەگەلێک کە سەرئەنجام،وە بە شێوەیەکی قەتعی و لێبراوانە لە رەۆتی گۆرانکارییەکانی کۆمەلگادا رەنگدەدەنەوە، پێویستە وەک رەۆتێکی نێوترال، وە دوور لە ‌تەداخوولی ئاکسیۆنی ھەدەفمەندی ئەکتەری کۆمەلایەتی، و بەگرە وەک پرۆسەگەلێکی کوێرو نابینا کە لە بنەرەتدا لە وەلامی کارکەردی ھیچ کەسێکدا، پێک نەھاتوون بێنەنرخاندن".

• دوو رەوەنگەی دروستبوونی سەروەری سیاسی و نەتەوەیی.

لە مەۆرد چۆنییەتی دروستبوونی ساورێنتی سیاسی و نەتەوەیی لە چەشنی دەولەتی سەروەرو حاکم، و سەرخستنی پرۆژەی "دەولەت/نەتەوە دا، دوو رەۆەنگەی سرنجراکێش ھەن کە ئاماژە بە رەۆتی دگەردیسی لە دەولەت بۆ نەتەوە، وە لە ‌خەلک یان قەۆمی(بە مانا فارسیەکەی) خاوەن پرۆژەی نەتەوەسازی بۆ پێکھاتەی دەولەتی نەتەوەیی دەکەن:

- رەوەنگەی یەکەم پێوایە کە لە پرۆسەی "دەولەت/نەتەوە" ‌سازیدا، بە ھۆی ئەوەکە نەتەوە پێش درووستبوونی دەولەت وجوودی ھەبووە، کە وایە ئەم "نەتەوە بێ دەولەتە" دەبێ، بکەوێتە ناۆ پرۆسەی ئێستاتالیزاسیۆن، واتە بە دەولەتی کردنی نەتەوە بۆ ساغکردنەوەی سترکتووری دەولەت/نەتەوە، ئەم پرۆسەیە بە درێژایی دوو فازی سەرەکیدا، وەک فازی یەکەم خوودئاگاھی و ووشیاری نەتەوەیی، وە فازی دووھەم ئەۆتۆئۆرگانیزەکردن لە شکلی دەولەت دا، تێپەر دەبێ. (ئەمە نووسخەیەکی گونجاوە بۆ کێشەی کورد، واتە بە دەولەتی کردنی قەوارەی نەتەوەوەیی کورد، وە ساغکردنەوەی پرۆژەی دەولەت/نەتەوە، بەلام ،،،،،) لە دەرفەتێکی دیکە دا ئەم باسە دەکەینەوە.

- رەوەنگەی دووھەم بە پێچەوانەی رەوەنگەی یەکەم، پێیوایە کە بە ھۆی ئەوە کە ساختارو سازی و پێکھاتەکانی دەولەتی پێش سەرھەلدانی نەتەوە وجوودییان ھەبووە،کە وایە ئەم دەولەتە پێش‌ساختەیە دەبێ بکەوێتە ناۆ پرۆسەی ناسیۆنالیزاسیۆن، واتە بە نەتەوەیی کردنی دەولەتی مەۆجوود، بۆ ئەوە کە لە ئەنجامی ساغکردنەوەی دەولەتی نەتەوەیی، پرۆژەی دەولەت/نەتەوە مسەۆگەر بکرێت.

دیارە لەم بوارەدا دەولەتی مەۆجوود بۆ خۆ بە نەتەوەیی کردنی تووشی گیروگرفتی شووناس و ھووییەت، وە گەران بە دوای دۆزینەوەی پێناسە و ماتریالی ھووییەت‌ساز لە چەشنی: "ماتریالی مێژوویی، جووغرافیایی، بێۆلۆژیکی، حافزەی جەمعی، فانتاسیای کەسایەتی، ئیلھاماتی مەزھەبی و ئایینی و ،،،،،ھەتەد" دەکەوێ، بەلام دیسانیش دوای دۆزینەوەی ماتریالی ھووییەت ساز، گرفتی گۆران و تەبدیلی ئەم ماتریالە بە ھەست و نەستێکی ھاۆبەشی نەتەوەیی لە نێوان تبعەی دەولەتی و گرووپە کۆمەلایەتی و کۆمەلگاکان زەق دەبێتەوە، کە ئەم پرۆسەیە سەرئەنجام لە نەتییجەی زەختی دەسەلاتی مۆنۆپۆلی زۆری(ھێز،زوور) مەشروعەی دەولەتی، بە ھووییەت و پێناسێکی نەتەوەیی، وە دەولەتی نەتەوەیی تەبدیل دەبێت.

• رەوەنگەی دووھەمی ساغکردنەوەی دەولەت/نەتەوە، واتە ناسیۆنالیزاسیۆن و بە نەتەوەیی کردنی ستروکتۆری دەولەتی مەۆجوود، لە بوواری زانستی سیاسیەوە زۆرتر رێالیستی، وە لە بوواری مێژوویی وەک رەۆتێکی گوونجاو دەگەل باروو دۆخی ئۆروپا دێتەنرخاندن، لە باری مێژووییەوە ئەم پرۆسەی ناسیۆنالیزاسیۆن و بە نەتەوەیی کردنی پێکھاتەی دەولەتی مەۆجوود، لە ئەساسدا لە ئۆروپای رۆژئاوا دەست پێدەکا، واتە لە سەدەی ١٥ھەتا سەدەی ١٨، وە لە واقیعدا پرۆسەی مووشەخەسەن ناسیۆنالیزاسیۆنی دەولەتی، لە کات و زەمانێکی پێش سەرکەۆتنی شۆرشی فەرانسە(١٧٨٩) دەستی پێکرد وە ھەتا ئاخرووئوخری سەدەی ٢٠ دەوامی ھێنا، حەرەکەتێک کە لە ژێر تەئسیرو کارتێکردنی پرۆسەی بە جیھانی بوون واتە گلۆبالیزاسیۆن، خەریکە عالەمگیر دەبێت.

٢\٣\٢٠١٥