٦\٨\٢٠١٩
نوێكارێكی چیڕۆكی كوردی لە پەرتووکێكدا.
سەدیق سەعید
چیڕۆکی كوردی لە سەرەتای سەرهەڵدانییەوە كە مێژووێكی زۆر كۆنی نییە بە مانا هونەرییەكەی لە ئەدەبی كوردیدا، تاكو ئێستا هەڵگری سیماو خەسڵەتی هونەری جیاوازە كە بە پێی قۆناغەكانی پێشكەوتنی گۆڕانكارییان بەسەر داهاتووە. بەڵام سەرەتای هەفتاكانی سەدەی ڕابردوو،بە قۆناغێكی تازەی گەشەكردنی چیڕۆكی كوردی لە ڕووی فۆڕم و ناوەڕۆك و تەكنیكەوە دادەنرێت. ئاخۆ پێشتر هیچ هەوڵێكی نوێكردنەوەی چیڕۆكی كوردی بەرلەو قۆناغە دراوە؟ پەرتووکی( سەدرەدین عارف نوێكاری چیڕۆكی كوردی) كە چیڕۆكنووس و لێكۆڵەر(سابیر ڕەشید) نووسیویەتی، تا ڕادەیەكی زۆر وەڵامی ئەو پرسیارە دەداتەوە و سەرەتاكانی نوێكردنەوەی چیڕۆكی كوردی و دەرچوون لە سێیانەی مۆپاسانی ڕووندەكاتەوە. ئەم پەرتووکە دەكرێ بڵێین لە دووبەشی سەرەكی پێكهاتووە. لە بەشی یەكەمیاندا، نووسەری پەرتووکەكە سەرلە نوێ سەرجەم ئەو چیڕۆكانەی(سەدرەدین عارف)ی كۆكردوونەتەوە و جارێكی تر لەو پەرتووکەدا بڵاویكردوونەتەوە، كە ژمارەیان نۆ چیڕۆكە و لەماوەی سی ساڵدا نووسراون. بێگومان كۆكردنەوەی ئەم چیڕۆكانە لە پەرتووکێكدا، كارێكی گرنگ و پڕ بایەخە بۆ خوێەرانی چیڕۆك و توێژەرانیش بەتایبەتی ئەگەر مەبەستیان بێت لە بارەی ئەوچیڕۆكنووسە و دنیابینی چیڕۆكەكانی بنووسن. چونكە لە پەراوێزی خوێنەوەی چیڕۆكەكانەوە، خوێنەر دەشێ ڕاڤەی ناوەڕۆك و فەزای چیڕۆكەكان و ئەو تەكنیكانەش بكات كە چیڕۆكەكانی پێ نووسراون. ئەگەر بە وردی سەرنج لەو نۆ چیڕۆكە بدەین، دەبینین ناوەڕۆكی چیڕۆكەكان ڕەنگدانەوەی كێشە نەتەوایەتی و چینایەتی و بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی كوردستانن لە ساڵانی شەستەكان و هەفتاكاندا. ئەوەی بۆمن وەك خوێنەرێك لەو چیڕۆكانەدا جێگەی سەرنج بوو(چونكە نووسەری پەرتووکەكە لە بارەی تەكنیكی چیڕۆكەكانەوە لێكۆڵینەوەیەكی بە برشتی نووسیوە و پێویست ناكات لەو بارەیەوە هیچ بنووسین) ئەوەیە، كە چیڕۆكەكان بە زمانێكی ڕەسەنی كوردی و پەتی نووسراون و زۆربە دەگەمەن وشەی بیانی لەو چیڕۆكانەدا هەیە. ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكەوە دەكرێ لە میانەی خوێنەوەی ئەو چیڕۆكانەدا،ستایلی تایبەتی ئەو چیڕۆكنووسەمان لە بواری نووسینی چیڕۆكدا بۆ دەربكەوێت. بۆنموونە: كە یەكەم چیڕۆكی دەخوێنینەوە كەلە ساڵی ١٩٦٧ نووسیویەتی و دوا چیڕۆكیشی دەخوێنینەوە كەلە ساڵی ١٩٩٧ نووسیویەتی، زۆر بە ئاسانی درك بەوە دەكەین كە سەدرەدین عارف، لە سەر یەك ستایل و تەكنیكی تایبەت بە خۆی بە جیاوازی ڕووداو و ناوەڕۆكی چیڕۆكەكان، چیڕۆكی نووسیوە. واتا بە ئاسانی مۆڕك و ناوەڕۆكی ئەو چیڕۆكانە دەناسینەوە.ناوەڕۆكی چیڕۆكەكانی بەگشتی، ڕەنگدانەوەی واقیعی كۆمەلگای كوردی و خەم و ئازارەكانی مرۆڤی كوردبوونە، كە ئەمەش دەلالەتە لەوەی كە چیڕۆكنووس لە نزیكەوە لە گەڵ خەم و ئازاری گەلەكەی ژیاوە.خاسیەتێكی دیكەی ئەو چیڕۆكانە بۆمن وەك خوێنەرێك جێگەی لەسەر وەستان بوو، ناوی كارەكتەرو پاڵەوانەكانە. سەدرەدین عارف لە شەستەكانی سەدەی ڕابردوودا، هەولیداوە شوناسی كوردانە بەناوی كارەكتەرەكانەوە بلكێنێت.یاخود بە گۆكردنێكی كوردانەوە، ناوی كەسەكان بهێنێت. بۆنموونە: ناوی كارەكتەری چیڕۆكەكانی( نەژاد_ قالە_حەمە_ گەلاوێژ_شێرزاد_حەمە غەریب-سۆفی عەلی_شێركۆ_فەرهاد_مەلا پیرداود_هیوا)یە. ئەم ناوانە، بە بڕوای من ڕەنگدانەوەی ئەو زمانە پەتیەن كە چیڕۆكەكانی پێنووسراون. ئەگەر ناوێكیش شوناسێكی عەرەبییانەی هەبێت، چیڕۆكنووس هەوڵیداوە ناوەكە لەگەڵ زمان و دەربڕینی كوردی بگونجێنێنێت. لە زمانی ناوچەكانی سلێمانی و شوێنەكانی دەوروبەری (محمد) دەكەنە(حەمە) و(قادر) دەكەنە(قالە).كە ئەمیش لە چیڕۆكەكانیدا،بەهەمان شێوە ناوی حەمەو قالە دەهێنێت. وێرای ئەمەش لە كۆمەلگەی ئێمەدا، ئەو ناوانە برەوێكی زۆریان هەیە كە هەڵگری پێشناوێكی ئایینین. لەچیڕۆكەكانی سەدرەدین عارفیشدا، چەند ناوێكی وەك:_(سۆفی عەلی و مەلاپیرداود و مەلا سعید و مەلا قادر) هەن.واتا ناوەكان شوناسێكی كوردانەیان پێ دراوە. بەشی دووەمی ئەو پەرتووکە، لە دووبابەتی سەرەكی پێكهاتووە، لەبابەتی یەكەمیاندا نووسەری پەرتووکەكە پێگەی سەدرەدین عارفی لە بیبۆلۆگرافیای چیڕۆكی كوردیداخستۆتە ڕوو، كە تیایدا ئاماژەی بە چەند سەرچاوەیەك لە بارەی مێژووی چیڕۆكی كوردی كردووە. بابەتی دووەم لێكۆڵینەوەیەكی هەمەلایەنە و فراوانە لە بارەی تەكنیك و ناوەڕۆكی ئەو نۆچیڕۆكەی چیڕۆكنووس كە لە بەشی یەكەمی پەرتووکەكەدا بڵاوكراونەتەوە. ئەم لێكۆڵینەوەیە، هەرچەندەكورتە، بەڵام پوخت و چڕەو دەروازەیكی باشە بۆ ناسینی ئەزموونی ئەو چیڕۆكنووسە لە بواری چیڕۆكدا. بەڵام لەوەیان گرنگتر لە ڕوانگەی من وەك خوێنەرێك ئەوەیە،خوێنەر كەئەو لێكۆڵینەوەیە دەخوێنێتەوە، دەگاتە ئەو دەرەنجامەی كە نوێكردنەوەی چیڕۆكی كوردی لە ڕووی ڕەگەزەكانی تەكنیكەوە بۆپێش هەفتاكانی سەدەی ڕابردوو دەگەرێتەوە، بەدیاریكراویش لە چیڕۆكەكانی ئەو چیڕۆكنووسەوە دەبینرێت.تەنانەت بەشێك لەو تەكنیكانە، پێشتر لە چیڕۆكی كوردی نەبوونەوە ئەم یەكەم جار بەو تەكنیكەوە چیڕۆكی نووسیەوە. لەم ڕوانگەیەشەوە نووسەری پەرتووکەكە، ئاماژە بە چەندین ڕەگەز دەكات كەبەرلەوەی لە ساڵانی هەفتاكاندا لە چیڕۆكی كوردی دابهێنرێن، سەدرەدین عارف لە نیوەی دووەمی شەستەكانەوە ئەو ڕەگەزانەی لە چیڕۆكەكانیدا بەرجەستە كردووە. دیارە ئەو ساغكردنەوەیەش لە پەراوێزی خوێنەوە و هەڵسەنگاندنی چیڕۆكەكانەوە بووە.بەبڕوای نووسەری پەرتووکەكە، چیڕۆكنووس بەرلە هەفتاكان، چەند ڕەگەزێكی تازەی لە تەكنیكی چیڕۆكەكانەوە بەرجەستە كردووە ئەم یەكەم كەسە بەو شێوەیە چیڕۆكی نووسیبێت. لەم ڕوانگەیەشەوە نووسەری پەرتووکەكە باس لەوە دەكات كە سەدرەدین عارف، یەكەم كەسە بە ڕاناوی كەسی یەكەمی تاك، چیڕۆك بگێڕێتەوە و پێشتر بەو شێوەیە نەبووە. هاوكات هونەری چڕكردنەوەی زمانی پەیڕە و كردووەوە حۆی لە درێژدادڕی پاراستووە،لە كاتێكدا زۆربەی ئەو ڕۆمانانەی ئێستا بڵاو دەكرێنەوە،بە هەدەردانی وشەو درێژدادڕیەكی زۆریان تێدایە. وێرای ئەمەش، بەرلە هەفتاكان، ئەم ڕەمزی لە چیڕۆكەكانیدا بەرجەستە كردووە.هاوكات بایەخی بە فلاشباك داوە. یەكێكی دیكەش لە خاسیەتە هونەرییەكانی ئەم چبڕۆكنووسە ئەوەیە كە چیڕۆكەكانی بەكراوەیی هێشتۆتەوە، ئەمەش وەك بەشدارییەكی خوێنەر لە تەواو كردن و بیناكردنی چیڕۆكە كە. هاوكات بایەخی بە فۆلكۆری كوردیش داوە و تێكهەڵكێشی چیڕۆكەكانی كردووە، ئەمانە و زۆر خاسیەتی دیكەش. بە گشتی خوێنەر كاتێ پەرتووکەكە دەخوێنێتەوە،درك بەوە دەكات كە ئەم چیڕۆكنووسە ڕۆڵێكی گرنگی لە نوێكردنەوەی چیڕۆكی كوردی بینیوە و توانیویەتی شوناسی خۆی لە نەخشەی چیڕۆكی كوردی دابنێت.ئەگەرچی ژمارەی چیڕۆكەكانی لە پەنجەكانی دەست تێپەڕناكەن، بەڵام ئەوەی لێرەدا بۆ چیڕۆكنووس گرنگ بووە،چۆنیەتی چیڕۆكەكان بووە نەك چەندایەتی. لە كۆتاییدا دەستخۆشانە لە نووسەری پەرتووکەكە دەكەم و دڵنیام ئەم هەوڵەشی دەچێتە سەر خەرمانەی هەوڵەكانی پێشووتری كە لە بواری نووسینەوەی مێژووی چیڕۆك و ڕۆمانی كوردی داویەتی و بەردەوامیشە و ئێستاش سەرقاڵی دانانی ئەنسكلۆپیدیایەكی تایبەت بەچیڕۆكی كوردییە و هیودارم تەمەن دەرفەتی بدات تەواوی بكات. _______________________________________ • ناوی پەرتووک: (سەدرەدین عارف نوێكاری چیڕۆكی كوردی)، نووسینی(سابیر ڕەشید)، بڵاوكراوەی دەزگای سەردەم - ٢٠١٨ سلێمانی.
sadiqrwandze@yahoo.com
چیڕۆکی
كوردی لە سەرەتای سەرهەڵدانییەوە كە مێژووێكی زۆر كۆنی نییە بە مانا
هونەرییەكەی لە ئەدەبی كوردیدا، تاكو ئێستا هەڵگری سیماو خەسڵەتی
هونەری جیاوازە كە بە پێی قۆناغەكانی پێشكەوتنی گۆڕانكارییان بەسەر
داهاتووە. بەڵام سەرەتای هەفتاكانی سەدەی ڕابردوو،بە قۆناغێكی تازەی
گەشەكردنی چیڕۆكی كوردی لە ڕووی فۆڕم و ناوەڕۆك و تەكنیكەوە دادەنرێت.
ئاخۆ پێشتر هیچ هەوڵێكی نوێكردنەوەی چیڕۆكی كوردی بەرلەو قۆناغە دراوە؟
پەرتووکی( سەدرەدین عارف نوێكاری چیڕۆكی كوردی) كە چیڕۆكنووس و
لێكۆڵەر(سابیر ڕەشید) نووسیویەتی، تا ڕادەیەكی زۆر وەڵامی ئەو پرسیارە
دەداتەوە و سەرەتاكانی نوێكردنەوەی چیڕۆكی كوردی و دەرچوون لە سێیانەی
مۆپاسانی ڕووندەكاتەوە. ئەم پەرتووکە دەكرێ بڵێین لە دووبەشی سەرەكی
پێكهاتووە. لە بەشی یەكەمیاندا، نووسەری پەرتووکەكە سەرلە نوێ سەرجەم
ئەو چیڕۆكانەی(سەدرەدین عارف)ی كۆكردوونەتەوە و جارێكی تر لەو
پەرتووکەدا بڵاویكردوونەتەوە، كە ژمارەیان نۆ چیڕۆكە و لەماوەی سی
ساڵدا نووسراون. بێگومان كۆكردنەوەی ئەم چیڕۆكانە لە پەرتووکێكدا،
كارێكی گرنگ و پڕ بایەخە بۆ خوێەرانی چیڕۆك و توێژەرانیش بەتایبەتی
ئەگەر مەبەستیان بێت لە بارەی ئەوچیڕۆكنووسە و دنیابینی چیڕۆكەكانی
بنووسن. چونكە لە پەراوێزی خوێنەوەی چیڕۆكەكانەوە، خوێنەر دەشێ ڕاڤەی
ناوەڕۆك و فەزای چیڕۆكەكان و ئەو تەكنیكانەش بكات كە چیڕۆكەكانی پێ
نووسراون. ئەگەر بە وردی سەرنج لەو نۆ چیڕۆكە بدەین، دەبینین ناوەڕۆكی
چیڕۆكەكان ڕەنگدانەوەی كێشە نەتەوایەتی و چینایەتی و بارودۆخی سیاسی و
كۆمەڵایەتی كوردستانن لە ساڵانی شەستەكان و هەفتاكاندا. ئەوەی بۆمن وەك
خوێنەرێك لەو چیڕۆكانەدا جێگەی سەرنج بوو(چونكە نووسەری پەرتووکەكە لە
بارەی تەكنیكی چیڕۆكەكانەوە لێكۆڵینەوەیەكی بە برشتی نووسیوە و پێویست
ناكات لەو بارەیەوە هیچ بنووسین) ئەوەیە، كە چیڕۆكەكان بە زمانێكی
ڕەسەنی كوردی و پەتی نووسراون و زۆربە دەگەمەن وشەی بیانی لەو
چیڕۆكانەدا هەیە. ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكەوە دەكرێ لە میانەی
خوێنەوەی ئەو چیڕۆكانەدا،ستایلی تایبەتی ئەو چیڕۆكنووسەمان لە بواری
نووسینی چیڕۆكدا بۆ دەربكەوێت. بۆنموونە: كە یەكەم چیڕۆكی دەخوێنینەوە
كەلە ساڵی ١٩٦٧ نووسیویەتی و دوا چیڕۆكیشی دەخوێنینەوە كەلە ساڵی ١٩٩٧
نووسیویەتی، زۆر بە ئاسانی درك بەوە دەكەین كە سەدرەدین عارف، لە سەر
یەك ستایل و تەكنیكی تایبەت بە خۆی بە جیاوازی ڕووداو و ناوەڕۆكی
چیڕۆكەكان، چیڕۆكی نووسیوە. واتا بە ئاسانی مۆڕك و ناوەڕۆكی ئەو
چیڕۆكانە دەناسینەوە.ناوەڕۆكی چیڕۆكەكانی بەگشتی، ڕەنگدانەوەی واقیعی
كۆمەلگای كوردی و خەم و ئازارەكانی مرۆڤی كوردبوونە، كە ئەمەش دەلالەتە
لەوەی كە چیڕۆكنووس لە نزیكەوە لە گەڵ خەم و ئازاری گەلەكەی
ژیاوە.خاسیەتێكی دیكەی ئەو چیڕۆكانە بۆمن وەك خوێنەرێك جێگەی لەسەر
وەستان بوو، ناوی كارەكتەرو پاڵەوانەكانە. سەدرەدین عارف لە شەستەكانی
سەدەی ڕابردوودا، هەولیداوە شوناسی كوردانە بەناوی كارەكتەرەكانەوە
بلكێنێت.یاخود بە گۆكردنێكی كوردانەوە، ناوی كەسەكان بهێنێت. بۆنموونە:
ناوی كارەكتەری چیڕۆكەكانی( نەژاد_ قالە_حەمە_ گەلاوێژ_شێرزاد_حەمە
غەریب-سۆفی عەلی_شێركۆ_فەرهاد_مەلا پیرداود_هیوا)یە. ئەم ناوانە، بە
بڕوای من ڕەنگدانەوەی ئەو زمانە پەتیەن كە چیڕۆكەكانی پێنووسراون.
ئەگەر ناوێكیش شوناسێكی عەرەبییانەی هەبێت، چیڕۆكنووس هەوڵیداوە ناوەكە
لەگەڵ زمان و دەربڕینی كوردی بگونجێنێنێت. لە زمانی ناوچەكانی سلێمانی
و شوێنەكانی دەوروبەری (محمد) دەكەنە(حەمە) و(قادر) دەكەنە(قالە).كە
ئەمیش لە چیڕۆكەكانیدا،بەهەمان شێوە ناوی حەمەو قالە دەهێنێت. وێرای
ئەمەش لە كۆمەلگەی ئێمەدا، ئەو ناوانە برەوێكی زۆریان هەیە كە هەڵگری
پێشناوێكی ئایینین. لەچیڕۆكەكانی سەدرەدین عارفیشدا، چەند ناوێكی
وەك:_(سۆفی عەلی و مەلاپیرداود و مەلا سعید و مەلا قادر) هەن.واتا
ناوەكان شوناسێكی كوردانەیان پێ دراوە. بەشی دووەمی ئەو پەرتووکە، لە
دووبابەتی سەرەكی پێكهاتووە، لەبابەتی یەكەمیاندا نووسەری پەرتووکەكە
پێگەی سەدرەدین عارفی لە بیبۆلۆگرافیای چیڕۆكی كوردیداخستۆتە ڕوو، كە
تیایدا ئاماژەی بە چەند سەرچاوەیەك لە بارەی مێژووی چیڕۆكی كوردی
كردووە. بابەتی دووەم لێكۆڵینەوەیەكی هەمەلایەنە و فراوانە لە بارەی
تەكنیك و ناوەڕۆكی ئەو نۆچیڕۆكەی چیڕۆكنووس كە لە بەشی یەكەمی
پەرتووکەكەدا بڵاوكراونەتەوە. ئەم لێكۆڵینەوەیە، هەرچەندەكورتە، بەڵام
پوخت و چڕەو دەروازەیكی باشە بۆ ناسینی ئەزموونی ئەو چیڕۆكنووسە لە
بواری چیڕۆكدا. بەڵام لەوەیان گرنگتر لە ڕوانگەی من وەك خوێنەرێك
ئەوەیە،خوێنەر كەئەو لێكۆڵینەوەیە دەخوێنێتەوە، دەگاتە ئەو دەرەنجامەی
كە نوێكردنەوەی چیڕۆكی كوردی لە ڕووی ڕەگەزەكانی تەكنیكەوە بۆپێش
هەفتاكانی سەدەی ڕابردوو دەگەرێتەوە، بەدیاریكراویش لە چیڕۆكەكانی ئەو
چیڕۆكنووسەوە دەبینرێت.تەنانەت بەشێك لەو تەكنیكانە، پێشتر لە چیڕۆكی
كوردی نەبوونەوە ئەم یەكەم جار بەو تەكنیكەوە چیڕۆكی نووسیەوە. لەم
ڕوانگەیەشەوە نووسەری پەرتووکەكە، ئاماژە بە چەندین ڕەگەز دەكات
كەبەرلەوەی لە ساڵانی هەفتاكاندا لە چیڕۆكی كوردی دابهێنرێن، سەدرەدین
عارف لە نیوەی دووەمی شەستەكانەوە ئەو ڕەگەزانەی لە چیڕۆكەكانیدا
بەرجەستە كردووە. دیارە ئەو ساغكردنەوەیەش لە پەراوێزی خوێنەوە و
هەڵسەنگاندنی چیڕۆكەكانەوە بووە.بەبڕوای نووسەری پەرتووکەكە، چیڕۆكنووس
بەرلە هەفتاكان، چەند ڕەگەزێكی تازەی لە تەكنیكی چیڕۆكەكانەوە بەرجەستە
كردووە ئەم یەكەم كەسە بەو شێوەیە چیڕۆكی نووسیبێت. لەم ڕوانگەیەشەوە
نووسەری پەرتووکەكە باس لەوە دەكات كە سەدرەدین عارف، یەكەم كەسە بە
ڕاناوی كەسی یەكەمی تاك، چیڕۆك بگێڕێتەوە و پێشتر بەو شێوەیە نەبووە.
هاوكات هونەری چڕكردنەوەی زمانی پەیڕە و كردووەوە حۆی لە درێژدادڕی
پاراستووە،لە كاتێكدا زۆربەی ئەو ڕۆمانانەی ئێستا بڵاو دەكرێنەوە،بە
هەدەردانی وشەو درێژدادڕیەكی زۆریان تێدایە. وێرای ئەمەش، بەرلە
هەفتاكان، ئەم ڕەمزی لە چیڕۆكەكانیدا بەرجەستە كردووە.هاوكات بایەخی بە
فلاشباك داوە. یەكێكی دیكەش لە خاسیەتە هونەرییەكانی ئەم چبڕۆكنووسە
ئەوەیە كە چیڕۆكەكانی بەكراوەیی هێشتۆتەوە، ئەمەش وەك بەشدارییەكی
خوێنەر لە تەواو كردن و بیناكردنی چیڕۆكە كە. هاوكات بایەخی بە فۆلكۆری
كوردیش داوە و تێكهەڵكێشی چیڕۆكەكانی كردووە، ئەمانە و زۆر خاسیەتی
دیكەش. بە گشتی خوێنەر كاتێ پەرتووکەكە دەخوێنێتەوە،درك بەوە دەكات كە
ئەم چیڕۆكنووسە ڕۆڵێكی گرنگی لە نوێكردنەوەی چیڕۆكی كوردی بینیوە و
توانیویەتی شوناسی خۆی لە نەخشەی چیڕۆكی كوردی دابنێت.ئەگەرچی ژمارەی
چیڕۆكەكانی لە پەنجەكانی دەست تێپەڕناكەن، بەڵام ئەوەی لێرەدا بۆ
چیڕۆكنووس گرنگ بووە،چۆنیەتی چیڕۆكەكان بووە نەك چەندایەتی. لە
كۆتاییدا دەستخۆشانە لە نووسەری پەرتووکەكە دەكەم و دڵنیام ئەم هەوڵەشی
دەچێتە سەر خەرمانەی هەوڵەكانی پێشووتری كە لە بواری نووسینەوەی مێژووی
چیڕۆك و ڕۆمانی كوردی داویەتی و بەردەوامیشە و ئێستاش سەرقاڵی دانانی
ئەنسكلۆپیدیایەكی تایبەت بەچیڕۆكی كوردییە و هیودارم تەمەن دەرفەتی
بدات تەواوی بكات.