نۆژەنکردنەوەى ئۆتۆریتەخوازى لە (جیهانى عەرەب) دا .

                                                                                                    راپۆرتی واشنتۆن: عەنتەر فەرەحات  

وەرگێرانى بە دەسکارییەوە: محەمەدى مشیر

ئەگەرچى تەوژمى وەرچەرخانى دیموکراسى لە ماوەى سێ ساڵى رابردوودا نوشستى هێنا، بەڵام تائێستاکەش فایلى ستەمکارى و ئۆتۆریتەخوازى لە جیهانى عەرەبدا جێى بایەخ و سەرنجى سەنتەرەکانى توێژینەوەى ئەمریکایین. لەم چوارچێوەیەدا (ستیڤن هایدمان)، جێگرى سەرۆکى ئەنستیتیوى ئاشتى ئەمریکا(USIP) لێکۆڵینەوەیەکى ئەنجامداوە و سەنتەرى (سابان) بۆ سیاسەتەکانى خۆرهەڵاتى ناوەڕاست Saban Center for Middle East Policy ، کە سەر بە دەزگاى( بڕوکینگز)ە، لە ژێر ناونیشانى  Upgrading     Authoritarianism in the Arab World بڵاویکردۆتەوە.

(سیستەمە عەرەبییەکان و سازان لە گەڵ ستەمکاریدا)

لێکۆڵینەوەکەى (ستیڤن هایدمان) ئاماژە بەوە دەکات کە چەندین سیستەمى ئۆتۆریتەخواز لە جیهانى عەرەبدا سەرکەوتنیان بەدەستهێناوە لەوەى کە داواکارییە نێودەوڵەتى و ئەمریکایى و خۆجێییەکان  بۆ دیموکراتیزەکردنى وڵاتەکانیان ناکارا بهێڵنەوە، هەروەها توانیویانە لە رێگەى دووبارە رێکخستنەوەى ستراتیژەکانى حوکمڕانى لەگەڵ ئەو داواکارییانە بگونجێن بە شێوەیەک هاوڕەوتى بارودۆخى نوێى هەرێمایەتى و جیهانى بن. لێکۆڵینەوەکە جەختیکردۆتەوە کە رژێمە ئۆتۆکراسیەکان چیتر پێڕەوى سیاسەتى توندوتیژى و سەرکوتکردن ناکەن هەروەکو لە پێشدا بە شێوەیەکى فراوان وایان دەکرد، ئەگەرچى بەتەواوەتیش دەسبەردارى ئەو شێوازانە نەبوون، بەڵام بوونەتە رژێمگەلێک کە دەشێ پێیان بگوترىَ( ئۆتۆریتەیان نوێکردۆتەوە). لێکۆڵینەوەکە ئەوەشى روونکردۆتەوە کە ئەو ستراتیژە ئۆتۆریتەخوازانە دەسکەوتەکانى سیاسەتەکانى پشتیوانیکردنى دیموکراسیان شکست پێهێناوە کە بە درێژایى دوو دەیەى رابردوو کاریان بۆ کراوە، هەروەها لە ماوەى  بیست ساڵى رابردووشدا رژێمە عەرەبییەکان زۆر شارەزایانە توانیویانە داواکارییەکانى پشتیوانیکردنى دیموکراسیەت کپ بکەنەوە.... لێکۆڵینەوەکە ئاماژەى بەوەداوە کە رژێمگەلێکى ئۆتۆریتەخوازى تازەبابەت لە ژمارەیەک لە وڵاتە عەرەبییەکان سەریان هەڵداوە کە لە سەربنەماى رێساى" هەوڵدان و هەڵە- المحاولة و الخطأ" دروستبوون نەوەکو بەپێى رێکخستنێکى ناوەخۆ، لە کاتێکدا هەندێ رژێمى دیکەى عەرەبى لە رێگەى پێشخستنى ستراتیژەکانى (رێکخستنى داواکارییەکان) لەگەڵ سیاسەتى (گۆڕانى سیاسى) خۆیان گونجاندووە...... لە لایەکى دیکەدا لێکۆڵینەوەکە ئاماژەى بەوەکردووە کە جیهانى عەرەب بارێکى هەڵاوێژى هەیە لە بەرەنگاربوونەوەى وەرچەرخانى دیموکراسى بە تایبەتیش تەوژمى سێیەمى دیموکراسى، ئەمەش یارمەتیانى داوە تا بتوانن رووبەڕووى هەر سێ هەڕەشەى سەرەکى (دیموکراسى، ئازادى بازاڕ و جیهانیبوون) ببنەوە، کە ئەمەش بەش بەحاڵى خۆى بووەتە هۆى دروستبوونى هاوپەیمانیەتیەکى ئۆتۆریتەخواز لە دژى ئەو داواکارییانەو ئۆپۆزیسیۆندا.

(پێنج هەنگاو بۆنۆژەنکردنەوەى ئۆتۆریتەخوازى)

لێکۆڵینەوەکە ئاماژە بەوە دەکات کە پێنج هەنگاوى بنەڕەتى لە نۆژەنکردنەوەى شێوازەکانى ستەمکارى و ئۆتۆریتەخوازیاندا یارمەتى ئەداى رژێمە عەرەبییەکانى داوە، ئەم لێکۆڵینەوەیە ناوى کۆمەڵێک وڵاتى عەرەبى هێناوە کە بەم هەنگاوانە هەڵدەستن وەکو: میسر و جەزائر و ئوردن و مەغرب و سوریا و تونس و یەمەن. پێنج هەنگاوەکەش ئەمانەى خوارەوەن:

1 - کۆنتڕۆلکردن و بنباڵخستنى کۆمەڵگەى مەدەنى:

 وڵاتانى عەرەب لە رێگەى چوارچێوەى یاسادانان و قەدەغەکردنى چالاکى رێکخراوە مەدەنییەکان هەوڵدەدەن کۆنتڕۆڵى کۆمەڵگەى مەدەنى بکەن و بنباڵیبخەن. سەرەڕاى بەرفراوان بوونى رۆڵ و ژمارەى رێکخراوە ناحکومییەکان لە ماوەى هەشتاکاندا، هێشتا ئەم کەرتە لە (میسر و جەزائر و کوێت و مەغریب) دا وەکو پێویست گەشەیان نەکردووە.لە ماوەى نەوەدەکانیشدا هەندێک لە رێکخراوە ناحکومییەکان رۆڵێکى ئەکتڤیان هەبوو لە ژیانى سیاسى عەرەبدا و هەوڵیاندا ئەجنداى خۆیان پێشخەن لە بوارى داکۆکیکردن لە مافەکانى مرۆڤ و ئافرەت و ریفۆڕمى سیاسى و شەفافییەت و ژینگە دا، ئەمەش یەکێک بوو لەو رێگایانەى رژێمە عەرەبییەکان قۆستیانەوە بۆ جوانکردنى سیماى خۆیان لە بەرامبەر ئەو وڵاتانەى یارمەتیان پێدەبەخشین.لە کاتێکدا رژێمە عەرەبییەکان کۆمەڵگەى مەدەنیان دەچەوساندەوە وبەرنامەکانیشیان دەسکارى دەکرد بۆئەوەى هەرچى زیاتر هەژموونى خۆیان بسەپێنن. ئەمەش وایکرد کە دەوڵەت لەوەتەى نەوەدەکانەوە تاکو ئێستا رووبەڕووى رێکخراوەکانى کۆمەڵەى مەدەنى ببێتەوە، دەرەنجام رژێمەکان، لەرێگەى تەشقەڵەپێکردن و رێکخستنى چوارچێوەى یاسایى کارى ئەو رێکخراوانە، توانیان رێکخراوەکانى تایبەت بەمافەکانى مرۆڤ سەرکوت بکەن، ئەمەش وایکرد رێکخراوەکانى کۆمەڵگەى مەدەنى نەتوانن مەیدان لە دەوڵەت بگرن ئەگەرچى ئەو رژێمانە بەرەوڕووى رەخنەى توند بوونەوە و لەناوە و دەرەوەشدا ناو و شۆرەتیان لەکەداربوو.

2 - رێکخستنى کێبڕکێى سیاسى:

لێکۆڵینەوەکە لەمبارەیەوە باسى  لەوەکردووە کە لەو ماوەیەى دواییدا جیهانى عەرەب کێبڕکێى سیاسى بەرچاوى بەخۆیەوە بینی بەهۆى ریفۆڕم و گۆڕینى سیستەمەکانى هەڵبژاردن و پڕۆسەکانى گۆڕانى لیبڕاڵییانەوە، بە جۆرێک کە هەر یەک لە میسر و جەزائر و یەمەن و ئوردن و مەغریب سیستەمى هەڵبژاردنى وڵاتەکانیان هەموارکرد، ئەمەش بووە هۆى ئەوەى بەشدارى دەنگدەران زێتر ببێ و کۆتە سیاسییەکانى سەر بەشدارى سیاسى کەمترببێتەوە، دەرەنجام لە میسردا دەرفەت بۆ (ئیخوانى موسلمین) رەخسا کە دەسکەوتى بەرچاو وەدەست بهێنن لە هەڵبژاردنەکانى ئەم دواییەى پەرلەماندا، بەهەمان شێوەش پارتى داد و گەشەپێدان لە مەغریب دا. ئەم پێشکەوتنانە جێگەى رەزامەندى خۆرئاوا بوون ئەگەرچى چاودێرانى عەرەب تەئکیدیان کردەوە کە ئەم گۆڕانکارییانە ئامانجیان نەپێکا، بەڵام سانسۆرى دەوڵەت لەسەر هەڵبژاردنەکاندا رەنگدانەوەى لۆژیکى نۆژەنکردنەوەى رژێمە ئۆتۆریتەخوازەکان و هەژموونى ئەوان دەگەیەنێ بەسەر ئەو گۆڕانکارییانەدا...، لەمەشدا رژێمە ئۆتۆریتەخوازەکان سوودیان لە تەکنۆلۆژیاى تازە وەرگرت بۆ هەڵسوڕاندنى پڕۆسەکانى هەڵبژاردن، هەروەکو پێکهێنانى ژوورەکانى عەمەلیات لە میسر و یەمەن دا بۆ دەستنیشانکردنى ژمارەى دەنگدەران و رێژەى بەشدارى لە هەڵبژاردندا. دەرەنجام ئەو وڵاتانە بەرەو ئەو ئاقارە هەنگاویان نا کە بتوانن لە گەڵ گوشارە نێودەوڵەتى و ناوخۆییەکان بسازێن و پڕۆسەى کێبڕکێى سیاسى ئاراستە و بەڕێوەبەرن، کەئەمەشیان بووە مایەى لاوازبوونى بەشدارى سیاسى و داواکارییەکانى تایبەت بە چاکسازى لە ئەنجامى ئەو کۆتانەى بەسەر ئۆپۆزیسیۆندا سەپێنران و بەش بەحاڵى خۆیان بوونە رێگر لە بەردەم گۆڕان و جوڵەى سیاسى و نەمان و بنکۆڵبوونى بڕواى میللى بە رژێمە فەرمانڕەواکان. 

3 - کۆنتڕۆڵکردنى دەسکەوتەکانى ریفۆڕمى ئابوورى:

 لێکۆڵینەوەکە جەخت لەوە دەکاتەوە کە بە پێچەوانەى کرانەوەى سیاسى سنووردار، کرانەوە و گەشەکردنى ئابوورى هەنگاوێکى گرنگ بوون بەرەو پێشەوە و حکومەتە عەرەبییەکان رێگەى گەشەکردن و وەبەرهێنانى دەرەکى و ناوخۆیان خۆشکرد لە رێگەى هەندێ ئاسانکارى یاسایى و سیستەمى باجەکانەوە و مشوورى ئەوەیان خوارد کە وتووێژى چوونە ناو رێکخراوى بازرگانى نێودەوڵەتى بکەن تاوەکو ئابوورى وڵاتەکانیان بە ئابوورى جیهانەوە پەیوەست بکەن، بەڵام ئەو پێشکەوتنە ئابوورییەى روویدا سیمایەکى بژاردەیى(ئینتقائى) هەبوو لە رووى ئەو پڕۆژانەى بەتایبەتکران یان لەو بوارانەدا کە تێیدا رێگەدرا کەرتى تایبەت رۆڵی هەبێت، بە تایبەتیش لە پڕۆژە خزمەتگوزارییەکان، بەڵام لە بنەڕەتدا پڕۆە نەتەوەییە گەورەکان لە ژێرکۆنتڕۆڵى رژێمەکاندا مانەوە... لەو وڵاتانەدا مارەبڕییەک لە نێوان دەسەڵات و سەرمایەدا  روویدا بەجۆرێک هەردوو لا بوونە هۆى دەوڵەمەندکردنى یەکتر، ئەم گۆڕانکارییەش وەک دەرەنجامێکى گەندەکارییەکانى ریفۆرمى بژاردەییانەى ئابوورى بووە سەرچاوەیەکى دیکەى سەرهەڵدانى کێشەى تازەى وەکو نەمانى بەرپرسیارەتى و بڵاوبوونەوەى گەندەڵى و بێکارى و شەپۆلەکانى ناڕەزایەتى لە سەر ئاستى جیهاندا، ، بەمەش کەلێنى داهات و نایەکسانى نێوان چینەکان فراوانتربوو، کەچى حکومەتەکان دەسکەوتى مەزنیان لە رێگەى  بەتایبەتکردنەوە(خصخصة) بەدەستهێناو رەنجى ئەو سیاسەتە ئابووریانەیان قۆستەوە بۆ ئەوەى چەپۆکى خۆیان زاڵتر بکەن بە سەر دەسەڵاتدا ئەمەشیان لە رێگەى پاداشتکردنى نزیکەکانى خۆیان و سزادانى بەرهەڵستکاران و چەوساندنەوەى چینى کرێکار و تەیارکردنیان بۆ بەشدارى کردن لە هەڵبژاردنەکاندا لە پێناوى خۆیان، لەمەشدا دروشمى ئەو رژێمانە بەم شێوەیە بوو" سەرەتا کرانەوەى ئابوورى و دواتریش کرانەوەى سیاسى"، بەڵام لە کۆتایى سەدەى رابردوودا بۆ پێشگرتن لە تەوژمى ئیسلامى لە میسر و جەزائر و تونس و مەغریب و ئوردن دا، ئەم سیاسەتەش دادى نەدان.

4 - کۆنتڕۆڵکردنى هۆیە تازەکانى پەیوەندیکردن:

 لەم لایەنەوە لێکۆڵینەوەکە روونیکردۆتەوە کە ژمارەى ئەو کەسانەى سوود لە ئامراز و تەکنۆلۆژیاى تازەى گەیاندن وەردەگرن لە جیهانى عەرەبدا بەردەوام لە زیادبووندایە، ئەمەش لە چاو رابردوودا زەمینەى بۆ رەخساندوون کە بەهێزەوە پەیوەندى بەجیهانى دەرەوە بکەنەن، هەروەها ژمارەى سایتە عەرەبییەکان لە سەر تۆڕى ئەنتەرنێت و دەرفەتى چالاکڤانان و ئۆپۆزیسیۆنیش  زیادى کردووە، ئەمەش هاوکاتى ئەو شۆڕشە نوێیەیە کە لە بوارى گەیاندن و کەناڵە ئاسمانییەکان هاتۆتەدى. ئیدى چیتر ئامرازەکانى راگەیاندن ناپڕژێنە سەر راگەیاندنى حکومى و هێماکانى، بەڵکو لەمەش رەتیانداوە بە جۆرێک ئاگادارى رووداوە هەمەجۆرەکانى ناوچەکەن لەگەڵ ئەو رووداوانەش کە رژێمە ئۆتۆریتەخوازەکان هەراسان دەکەن. ئیترهاووڵاتى عەرەب لەرێگەى ئەنتەرنێتەوە دەتوانێ بزانێ چى لە جیهاندا دەگوزەرێ. رژێمە ئۆتۆریتەخوازە عەرەبییەکان ئەگەرچى ئەئکید لە سەر کرانەوە و پاڵپشتیکردنى تەکنۆلۆژیاى نوێ دەکەنەوە، بەڵام بۆ جوانتر کردنى دیمەنى خۆیان لەدەرەوەدا بەکارى دەهێنن.لێکۆڵینەوەکە باسى لەوەکردووە کە ئەو پێشکەوتنانە کۆمەڵێک هەڕەشەیان لە بەردەم رژێمە ئۆتۆریتەییەکان و پرۆسەى نۆژەنبوونەوەیان قووت کردۆتەوە، بە شێوەیەک ئەو هەڕەشانە رەنگە، لە رێگەى لێشاوى زانیارییەکان لە سەر تۆر‌‌‌ِى ئەنتەرنێت و رێگە خۆشکردن بۆ بەرهەڵستکاران کە درێژە بەکارەکانیان بدەن، ببنە هۆکارى لاوازکردنى هەژموونى رژێمەکان بە سەر دەسەڵاتدا، بۆیە لە رێگەى داڕشتنى چوارچێوەى یاساییەوە هەوڵیانداوە رێگە لە لێشاوى زانیارییەکان بگرن و کافى نێتى تازە بکەنەوە بە جۆرێک کۆنتڕۆڵى سەرچاوەى زانیارییەکانى ئینتەرنێت بکەن و رێگە نەدەن کەناڵى ئاسمانى نوێ  بکرێتەوە، ئەگەر پێویستیشى کرد لە رێگەى دادگاوە رووبەڕووى چالاکڤانانى ئەو بوارە دەبنەوە و پشکنینى خولەکى سەنتەرەکانى ئەنتەرنێت دەکەن، ناچاریش بن سەنتەرەکان دادەخەن هەروەکو هێزەکانى ئاسایش لە میسر و ئوردن و جەزائر و سوریا چەندین جار وایان کردووە.

5 - هەمەجۆرى پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان:

 لێکۆڵینەوەکە ئاماژەى بەوە داوە کە بە مەبەستى خۆپاراستن لەو فشارە ناوخۆیى و نێودەوڵەتییانەى داواى ریفۆرم دەکەن، رژێمە ئۆتۆریتەییە عەرەبییەکان پەیوەندییە بازرگانى و ئابوورى و دیپلۆماتییەکانى خۆیان هەمەجۆرکردووە، بە شێوەیەک لەگەڵ هێزە نێودەوڵەتییە هەمەجۆرەکاندا پەیوەندیان دروستکردووە لە پێناوى شکست پێهێنانى ئەو هاوپەیمانیە خۆرئاواییانەى لە دژیاندا هەیە و لە چوارچێوەى ئەو هەوڵانەشیان بە مەبەستى جوانترکردنى وێنەى خۆیان لە دەرەوەدا و وەک داکۆکیکارێک لە ریفۆرم دێنە سەرشانۆ . لێکۆڵینەوەکە تەئکیدى کردۆتەوە کە ئەو ستراتیژانە لە بنەڕەتدا لە لایەن میرنشینەکانى کەنداو باوە کە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ وڵاتانى خۆرهەڵاتى وەکو چین و روسیا پتەوکردووە و تەنانەت چین پشکدارى یەکەمى بازرگانى زۆربەى ئەو میرنشینانە و باکوورى ئەفریقیاشە ، هەروەها هەریەک لە میسر و ئوردن و سوریا پەیوەندییەکانیان لە گەڵ میرنشینەکانى کەنداو پتەوترکردووە بۆئەوەى پشتیوانى سیاسى و دارایى ئەوان دەستەبەربکەن و وەبەرهێنەرە عەرەبییەکان بۆلاى خۆیان راکێشن. لێکۆڵینەوەکە ئاماژەى بەوەش کردووە کە ئەو ستراتیژانە ئەوە رووندەکەنەوە کە رژێمە ئۆتۆریتەخوازەکانى عەرەب هەوڵدەدەن پەیوەندى سەربەخۆ دروستبکەن تاکو بتوانن بەرەنگارى گوشارەکانى ریفۆڕم ببنەوە و سوود لە نموونەى چین وەربگرن کە متمانە دەکاتە سەر لایەنى ئابوورى ریفۆڕم نەوەکو لایەنە سیاسییەکەى. بۆیە دەکرێ بگوترێ چەند پلەیەکى جیاوازى ئۆتۆریتەخوازى لە جیهانى عەرەبدا بەرچاو دەکەون کە دەشێ ناویان لێبنێن" بەسروشتیکردنى نموونەى ئۆتۆریتەخوازى" و، لەمەشدا رژێمە ئۆتۆریتەکان توانیان سەرکەوتووانە سوود لەو ستراتیژانە وەربگرن بۆئەوەى پشتیوانى هەڵوێستى خۆیانى پێبکەن و رووى خۆیانى پێ جوانتر بکەن و چەپۆکیان بەسەر دەسەڵاتدا موحکەمتر بکەن. بەڵام ئەم ستراتیژانە لەگەڵ خۆیاندا کۆمەڵێک کێشەى وەک گەندەڵى و بیرۆکراسیەت – یان بەرهەمهێنا و رژێمە ئۆتۆریتەکانیش جەماوەریان کەمبۆوە و جەمسەربەندى کۆمەڵایەتی و جیاوازى ئابوورى و نایەکسانیان هێنایە ئارا.

لێکۆڵینەوەکە لە کۆتاییدا گەیشتۆتە ئەو بەرەنجامە کە بڵێ: بەهۆى بارى ئاڵۆزى ناوچەکە و نوقمبوونى ئەمریکا لە زۆنگاوى عێراق و هەرەسهێنانى عێراق لەوەى کە ببێتە مەشخەڵێکى دیموکراسى لە خۆرهەڵاتى ناوەڕاست و پەرەسەندنى مەترسییەکانى دۆسێى ئەتۆمى ئێران و بەستەڵەکبوونى پڕۆسەى ئاشتى، ئەو رژێمە ئۆتۆریتەخوازانە توانیان سەرکەوتووانە گوشار و داواکارییەکانى خۆرئاوا لەمەڕ ریفۆڕم کەنارگیربکەن ، بە واتایەکى دیکە سەرنەکەوتنى ئەمریکا یارمەتى ئەو رژێمانەى دا تاکو خۆ بگونجێنن لە گەڵ گۆڕانکارییە تازەکان و لەسەر حوکم بمێننەوە و لە تەکنۆلۆژیاى تازەش تێبگەن و هەموو ئەو پێشکەوتنانەش بۆ مانەوەى زیاترى خۆیان بقۆزنەوە.