|
٣\١١\٢٠٢٤
ئۆلیگارشی:
دیاردەیەک لە سێبەری دەسەڵاتدا.
ئەرسەلان مەحمود
ئۆلیگارشی وەک چەمکێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی، ڕیشەیەکی قووڵی لە مێژووی
مرۆڤایەتیدا هەیە. ئەم چەمکە لە یۆنانی کۆنەوە سەرچاوەی گرتووە، کە بە
مانای "حوکمی کەمینە" دێت. لە سەردەمی هاوچەرخدا، ئەم دیاردەیە فۆڕم و
شێوازی نوێی وەرگرتووە و بووەتە یەکێک لە گەورەترین ئاستەنگەکانی
بەردەم گەشەسەندنی دیموکراسی و دادپەروەری کۆمەڵایەتی.
ئۆلیگارشی لە کوردەواریدا.
پاشاگەردانی کۆمەڵایەتی، سیاسی و ئیداری ئەمڕۆی کوردەواری، زەمینەی
لەبارتری بۆ سەرهەڵدانی شێوازێکی نوێی ئۆلیگارشی خۆش کردووە. ئەم
دیاردەیە کە جاران تەنها پەیوەندی بە دابەشکردنی دەسەڵات و سامانەوە
هەبوو، ئەمڕۆ گۆڕاوە بۆ سیستەمێکی ئاڵۆزی پەیوەندی و بەرژەوەندی گروپ و
تاکە کەسی تێکەڵاو.
بنەما تیۆرییەکانی ئۆلیگارشی.
ئۆلیگارشی لە ڕووی تیۆرییەوە لەسەر چەند بنەمایەکی سەرەکی دامەزراوە:
- چڕبوونەوەی دەسەڵات لە دەستی کەمینەیەکدا.
- کۆنترۆڵکردنی سەرچاوە ئابوورییەکان.
- بەکارهێنانی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکان.
- لاوازکردنی دامەزراوە کارگێڕی و دیموکراتییەکان.
ناسنامەی ئۆلیگارشییەکانی کوردەواری.
ئۆلیگارشەکانی ئەمڕۆی کوردەواری چەند تایبەتمەندییەکی سەرەکییان هەیە:
- نەبوونی ئینتیما و پرەنسیپ و بەها بەرزەکان.
- بەرژەوەندیخوازی گروپ و پێڕ و تاکەکەسە ماددیگەرەکان.
- بەکارهێنانی پێگە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان بۆ قازانجی تایبەتی.
- دەستگەیشتن بە سەرچاوە گشتییەکان.
- خۆدەربازکردن لە یاسا و ڕێساکان.
کاریگەرییە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان.
کاریگەرییە کۆمەڵایەتییەکان:
- فراوانبوونی کەلێنی چینایەتی.
- لاوازبوونی متمانەی کۆمەڵایەتی.
- شێواندنی بەها کۆمەڵایەتییەکان.
- ناشرینکردنی دامەزراوە حزبی و سیاسییەکان.
- پەراوێزخستنی توێژە جیاوازەکانی کۆمەڵگە.
کاریگەرییە ئابوورییەکان:
- ناعەدالەتی لە دابەشکردنی سەرچاوەکان.
- مۆنۆپۆڵکردنی دەرفەتەکانی وەبەرهێنان.
- لاوازکردنی کێبڕکێی ئابووری.
- زیادبوونی گەندەڵی سیستەماتیک.
پەیوەندی نێوان ئۆلیگارشی و گەندەڵی.
گەندەڵی و ئۆلیگارشی دوو دیاردەی تەواوکەری یەکترین:
- گەندەڵی وەک ئامرازێک بۆ پاراستنی دەسەڵات کار دەکات.
- بەکارهێنانی پەیوەندییەکان بۆ داپۆشینی گەندەڵی.
- لاوازکردنی سیستەمی چاودێری.
- بەرتەسککردنەوەی ڕۆڵی دامەزراوە دیموکراتییەکان.
ڕۆڵی تەکنەلۆژیا و میدیای نوێ/
تەکنەلۆژیای نوێ و میدیای کۆمەڵایەتی دوو ڕووی دراوێکن:
لایەنە ئەرێنییەکان.
- ئاسانکردنی چاودێری گشتی.
- بڵاوکردنەوەی زانیاری و هۆشیارکردنەوە.
- دروستکردنی پلاتفۆرم بۆ ڕەخنەگرتن.
- یەکخستنی هەوڵەکانی بەرەنگاربوونەوە.
لایەنە نەرێنییەکان.
- بەکارهێنانی بۆ پڕوپاگەندە.
- چەواشەکردنی ڕای گشتی.
- کۆنترۆڵکردنی میدیا و پلاتفۆرمەکان.
- بڵاوکردنەوەی زانیاری هەڵە.
ئەزموونی وڵاتانی تر.
ئەزموونی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا دوای ڕووخانی سۆڤیەت دەرسی گرنگمان
پێ دەبەخشێت:
- گرنگی چاکسازی یاسایی.
- پێویستی بەهێزکردنی دامەزراوەکان.
- ڕۆڵی کۆمەڵگەی مەدەنی.
- گرنگی هاوکاری نێودەوڵەتی.
ڕێگەکانی بەرەنگاربوونەوە:
چاکسازی یاسایی و دامەزراوەیی.
- بەهێزکردنی سیستەمی دادوەری سەربەخۆ.
- پەرەپێدانی یاسای دژە گەندەڵی.
- دانانی سنوور بۆ دەسەڵاتی سیاسی و ئابووری.
- بەهێزکردنی سیستەمی چاودێری دارایی.
پەروەردە و هۆشیاری کۆمەڵایەتی.
- پەرەپێدانی پەروەردەی هاوڵاتیبوون.
- بەهێزکردنی بەها دیموکراتییەکان.
- پەروەردەی نەوەی نوێ لەسەر بەرپرسیارێتی.
- گەشەپێدانی ڕۆحی ڕەخنەگرانە.
ڕۆڵی میدیا و کۆمەڵگەی مەدەنی.
- پشتگیریکردنی میدیای سەربەخۆ.
- بەهێزکردنی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی.
- دروستکردنی هاوپەیمانی دژە گەندەڵی.
- چاودێریکردنی بەردەوامی دەسەڵات.
دەرەنجام و ڕاسپاردەکان:
ئۆلیگارشی وەک دیاردەیەکی نەرێنی، کاریگەری قووڵی لەسەر پێشکەوتنی
کۆمەڵگەی کوردەواری هەیە. بەرەنگاربوونەوەی سەرکەوتووانەی ئەم دیاردەیە
پێویستی بە:
- هەوڵی بەکۆمەڵ و درێژخایەن.
- بەشداری هەموو توێژەکانی کۆمەڵگە.
- پشتگیری نێودەوڵەتی.
- گۆڕانکاری بنەڕەتی سیستەمی بەڕێوەبردن و یاسادانان.
تەنها لە ڕێگەی بەهێزکردنی دامەزراوە دیموکراتییەکان، چاودێری بەردەوام
و بەشداری چالاکی هاوڵاتیان دەتوانین سنوورێک بۆ کەش و دەسەڵاتە
ئۆلیگارشییەکان دابنێین و کۆمەڵگەیەکی دادپەروەرتر بنیات بنێین.
ماڵپه‌ڕی ئه‌رسه‌لان مه‌حمود
|
