|
٢٦\١٢\٢٠٢٤
پەیوەندیی نێوان
واقیع و خەیاڵ لە ئەزموونی مرۆڤدا.
ئەرسەلان مەحمود
ڕۆژانە سەدان کەس لە جیهاندا، لە داوی دونیای وەهمی خۆیاندا دەژین،
هەیە خەون بە شتێکی خەیاڵییەوە دەبینێت، هەشە کەوتووەتە دەرەوەی واقیع
لە خۆ تێگەی خۆیدا . هەموو ئەمانە نموونەی وەهمن کە بەشێکن لە ژیانی
ڕۆژانەمان. با پێکەوە سەیری ئەم دیاردە سەرنجڕاکێشە بکەین.
وەهم لە نێوان فەلسەفە و واقیعدا.
وەهم لە فەلسەفەدا - بە نموونەی سادە... ئەفڵاتوون چیرۆکێکی جوانی هەیە:
کۆمەڵێک مرۆڤ لە ئەشکەوتێکدا بە زنجیر بەستراونەتەوە و تەنها سێبەری
شتەکان دەبینن. ئەوان وا دەزانن ئەو سێبەرانە واقیعی و ڕاستەقینەن. وەک
منداڵێک چۆن کە کارتۆنێک دەبینێت وابزانێت دونیا هەمووی هەر کارتۆنە.
دێکارت دەڵێت: "چۆن دەزانین ئەوەی دەیبینین ڕاستە؟" وەک ئەوەی تۆ خەو
ببینیت و نەزانیت خەوە یان ڕاستی. کانت پێی وایە هەموومان دونیا بەو
شێوەیە دەبینین کە مێشکمان پێمان دەڵێت، نەک وەک خۆی. وەک ئەوەی
عەینەکی ڕەنگاوڕەنگت لەچاو بێت و هەموو شتێک بەو ڕەنگە ببینیت کە لە
چاوەی عەینەکەکەتدا دەردەکەوێ.
تێگەیشتنی زانستی بۆ وەهم.
بە زمانی سادە... مێشکی مرۆڤ وەک کۆمپیوتەرێکی ئاڵۆزە. کاتێک شتێک
دەبینین یان دەبیستین: بەشێکی مێشک هەستەکانمان کۆنترۆڵ دەکات، وەک (کاتێک
دڵت بۆ کەسێک لێدەدات) بەشێکی تری مێشک بڕیار دەدات، وەک (کاتێک بڕیار
دەدەیت پەیوەندی لەگەڵ کەسێکدا دروست بکەیت)، ماددە کیمیاییەکانی ناو
مێشک کاریگەرییان هەیە لەسەر ئەوەی کە چۆن بیر دەکەینەوە و هەست دەکەین.
جۆرەکانی وەهم - بە نموونەی ڕۆژانە.
وەهمی تاکەکەسی لە ژیانی ڕۆژانەدا.
وەهمی پەیوەندی: کچێک وا بیر دەکاتەوە کە کوڕێک خۆشی دەوێت یان بە
پێچەوانەوە، تەنها لەبەر ئەوەی جارێک پێکەنیوە یان چاتێکی کردووە. یان
کەسێک پێی وایە هەموو هاوڕێکانی دژی ئەون تەنها لەبەر ئەوەی یەکێکیان
وەڵامی نەداوەتەوە، یان بە دڵی ئەو ڕەفتاری نە کردوە، یان بەبێ ڕێگە
پێدان لە بری ئەو بیری کردوەتەوە.
وەهمی خود: کەسێک پێی وایە زۆر ناشیرینە، لە کاتێکدا ئاساییە. یان پێی
وایە زۆر زیرەک و لێهاتووە، کەچی لە تاقیکردنەوەکاندا دەرناچێت.
وەهمی داهاتوو: گەنجێک خەون دەبینێت، دەبێت بە ملیۆنێر، بەبێ هیچ
پلانێک. یان کەسێک پێی وایە ڕۆژێک دێت و هەموو کێشەکانی خۆی چارەسەر
دەبن، بەبێ هیچ هەوڵدانێک.
وەهمی کۆمەڵایەتی لە ژیانی ڕۆژانەدا.
وەهمی کۆمەڵایەتی بەکۆمەڵ: کاتێک زۆربەی خەڵک باوەڕیان وایە کە
دەوڵەمەندەکان هەموویان خۆشبەختن. یان کاتێک هەموو باوەڕیان وایە تەنها
خوێندن لە دەرەوەی وڵات سەرکەوتنی گەورە بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
وەهمی کەلتووری: وەک باوەڕی هەڵە بە هەندێک عادەت و نەریتی کۆن کە زیان
بە کۆمەڵگە دەگەیەنن. بۆ نموونە "کچ نابێت بچێتە دەرەوە" یان "کوڕ
نابێت بگری".
وەهمی میدیایی: باوەڕکردن بە هەموو ئەو وێنە جوانانەی لە پلاتفۆڕمەکان
دەیبینین. یان کاریگەربوون بە ژیانی سەربەخۆکان و هەوڵدان بۆ
لاساییکردنەوەیان.
کاریگەرییەکانی وەهم - چیرۆکی ڕاستەقینە.
کاریگەرییە نەرێنییەکان - نموونەی واقیعی، لیا باوەڕی وابوو کە دەبێت
وەک کچە مۆدێلەکانی ئینستاگرام وابێت. ئەمە وای لێکرد تووشی نەخۆشی
خواردن بێت. هەروەها لیۆ وای دەزانی هەموو هاوڕێکانی دژی ئەون. ئەمە
وای لێکرد خۆی دابڕێ و تووشی خەمۆکی بێت. لە لایەکی تر دۆن پێی وابوو
دەتوانێت بەبێ خوێندن و هەوڵدانیش مرۆڤ دەتوانێ سەرکەوتوو بێت کەچی
سەرئەنجام چەندان ساڵی لە تەمەنی بە فیڕۆ دا.
کاریگەرییە ئەرێنییەکان - نموونەی واقیعی.
هونەرمەندێک لە وەهمەکانی خۆی تابلۆی جوان دروست دەکات. نووسەرێک لە
خەیاڵەکانی خۆی چیرۆکی سەرنجڕاکێش دەنووسێت. کەسێک لە ڕێگەی
خەیاڵکردنەوە دەتوانێت لەگەڵ کێشەکانی ژیانیدا مامەڵە بکات.
چارەسەر و ڕێگەچارەکان - ڕێنمایی کردەیی.
ڕێگەچارە زانستییەکان - بە نموونەی سادە... چارەسەری دەروونی: وەک
قسەکردن لەگەڵ پسپۆڕێک دەربارەی کێشەکانت. ڕاهێنانی بیرکردنەوە:
فێربوونی چۆن بیر لە شتەکان بکەیتەوە بە شێوەیەکی دروست. ڕاهێنانی
هۆشیاری: وەک خولەکێک دانیشتن و هەناسەدان بۆ ئارامبوونەوە.
ڕێگەچارە فەلسەفییەکان - بە نموونەی سادە... فێربوونی پرسیارکردن: "ئایا
ئەمە ڕاستە یان تەنها من وا بیر دەکەمەوە؟". ناسینی خود: فێربوونی خاڵە
بەهێز و لاوازەکانی خۆت. پەیوەندی باشتر: فێربوونی ئەوەی کە چۆن لەگەڵ
واقیعدا مامەڵە بکەیت.
دەرەنجام.
وەهم وەک خەونی ڕۆژ وایە - هەموومان هەمانە، گرنگ ئەوەیە بزانین کەی
لەو خەونە بێدار ببینەوە، وەهم دەتوانێت جوان بێت وەک خەیاڵی منداڵێک،
بەڵام دەبێت بزانین سنوورەکەی کوێیە، با فێر بین چۆن لە نێوان خەیاڵ و
واقیعدا هاوسەنگی دروست بکەین.
___________________________________________
سەرچاوەکان:
- کانت، ئیمانوێڵ (١٧٨١). ڕەخنەی عەقڵی پەتی.
- دێکارت، ڕینێ (١٦٤١). ڕامانەکان.
- داماسیۆ، ئەنتۆنیۆ (٢٠١٠). خود دێتە بوون.
- گۆڵمان، دانیێڵ (١٩٩٥). هۆشی هەستیاری.
ماڵپه‌ڕی ئه‌رسه‌لان مه‌حمود
|
