پرۆژەكەی جەلال تاڵەبانی سەرۆك كۆماری عێراق كارێكی زۆر باشە،

بەڵام تاچەند دەچێتەی بواری جێبەجێكردنەوە.

حەسیب رۆژبەیانی*

هەردوو لایەن كۆسپە بۆ جێبەجێكردنی ئەو ماددەیە، حكومەتی بەغدا پلانی داڕێژتووە و نایەوێت ئەو ماددەیە جێبەجێیبكات، چونكە دوای ئازادكردنی عێراق، هەر تەعریب بەردەوام بووە، كەچی ئەو ماددەیە بۆ سڕینەوەی شوێنەواری تەعریبە، بەغدا بە سەدان كۆسپیان خست بەردەم ئەو ماددەیە، هەرچەندە ئەو ماددەیە لە كاتی خۆی جێبەجێنەكرا، بەڵام ئەو ماددەیە هەر زیندوە و هەر بە زیندووییش دەمێنێتەوە، تا ئەو رۆژەی جێبەجێدەكرێت. لە رووی یاساییشەوە هەر دەمێنێـت. بەرامبەر نییەت خراپی بەغدا، كوردیش ئەدای پێویست نەبووە بۆ زەمینە دانان بۆ جێبەجێكردنی، بۆ نموونە ئەدای ئیدارەی كەركوك گوتارێكی سیاسی یەكگرتوو نەبووە، تا ئێستاش ئەدایەكی بەتەواوی روون و یەكگرتووی نییە، لە كەركوك حزبەكان بە جیا بەرنامەی خۆیان هەیە نەك بە یەكگرتوویی، واتە حزبەكان تەواوكەری یەكترنین و هاوكاری یەكتر نین، ئەو سەرنەكەوتنەی كوردیش لە چەند روویێكەوەیە، یەكێكیان ئێمە لە رووی سیاسییەوە نەمانتوانی سەرنجی پێكهاتەكانی ناو كەركوك بۆ خۆمان رابكێشین، لە رووی خزمەتگوزارییەوە لاواز بووین، پێویستە كورد بەرنامەیەكی بۆ خزمەتگوزاری كەركوك هەبوایە، چونكە ئێستاش سەیری كەركوك بكەین، دەڵێی كەلاوەیە، ئیدارەی كەركوكیش نەیتوانیوە پاڵەپەستۆ بخاتە سەر بەغدا بۆ دابینكردنی خزمەتگوزاری، كە بەغدا كەمتەرخەمی گەورەبووە. هەرچەندە حكومەتی هەرێم كەمتەرخەم نەبووە بۆ دابینكردنی پارە بۆ ئاوەدانكردنەوەی كەركوك، بەداخەوە ئەو پارەیە كەوتە دەست كەسانێكی گەندەڵ و نەتوانرا خەڵكی كەركوك سوودی لێببینن، بۆیە پێویستە ئەو كەسانە لێكۆڵینەوەیان لەگەڵدا بكرێت، چونكە ناوچەكانی توركمان و عەرەبنشینەكان هەر پشتگوێ خراوە، ناڕەزاییەكی گەورە لە خەڵكی كەركوك بە كوردو عەرەب و توركمانەوە لە ئیدارەی كەركوك هەیە، دەبێت بە عەقڵییەت و میكانیزمێكی نوێوە گۆڕانكارییەكی بنەڕەتی لە ئیدارەی كەركوك بكرێت، كە بۆچی خزمەت نەكراوەو ئەو پارەیە بۆ كوێ رۆیشتووە، لە هیچ ئەجندایەكی حزبی و حكومی جیهاندا نییە، پێنچ ساڵ كەسانێك ئیدارەی شوێنێك بكەن و سەركەوتووش نەبن، بۆچی ناگۆڕدرێت. كەركوك لە كێشمەكێشێكی ناوچەیی و نێودەوڵەتیدایە. لەناو گشت دامودەزگاكانی بەغداو حوكمڕانی عێراق بەرەو ئاراستەی دیكتاتۆریەت و بەهێزكردنی ناوەند دەڕۆن، ئەم ئاراستەیەش دژی دیموكراسی و فیدراڵیزمە، هەر ئەمەش وایكردووە ماددەی 140 جێبەجێنەكرێت و پرسەكانی نێوان هەرێم و بەغدا بەرەو ئاڵۆزی ببات. بەهێزكردنی ناوەند پلانێكی داڕێژراوە بۆ دژایەتی كردنی هەرێمی كوردستان، پێشبینی ئەوەش دەكەم ئەگەر حكومەتی عێراق لە رووی ئەمنییەوە جێگیر بوو، ئەوا بە هاوكاری وڵاتانی دراوسێ گەورەترین كۆسپ بۆ پرسە ستراتیژییەكانی هەرێمی كوردستان دروستدەكەن و ئارامی كوردستان تێكدەدەن، بۆیە پێویستە هەرێمی كوردستان ئاگاداری ئەو پلانە بێت و ئابوورییەكی بەهێزمان هەبێت و بەرگرییەكی لێهاتوو و سوپایەكی باشمان هەبێت. ئەوانەی باسی هەرێمێكی سەربەخۆ دەكەن دەبێت بزانین ئەوانە كێن باسی هەرێمێكی سەربەخۆدەكەن و هۆكاری ئەو داواكردنە چییە و پێویستە رەت و ئەلتەرناتیڤمان بۆیان هەبێت، تا جارێكی تر داوای ئەو پێشێلكارییە نەكەن.

لە كاتی خۆی دەرفەتمان زۆربووە، وەكو سەرەتای رزگاركردنی عێراق كە چووینە ناو كەركوك، كورد بەرنامەیەكی سیاسی كوردییانەی نەبوو، دەبوایە دوای ئەوەش بەرنامەمان هەبوایە، كاتی حكومەتی عێراق لاوازبوو، بەڵام دوای ئەوەش نەمان بوو، كوردستان پێویستە بیری دروستكردنی پشتێنێكی ئەمنی كردبایە تاوەكو تیرۆرستان و عەرەبەكان نەپرژنە ناو كەركوك، چونكە ئێستا حكومەتی عێراق خەریكی بەرنامەیەكی بەهێزن كە كێشەی كەركوك ئاڵۆزتر بكەن، حكومەتی عێراق فرقەی دوانزەی داناوە كە پێكهاتووە لە 4 لیوا، یەكێك لە ئامر لیوایەكانی توركمانە و سێ لیوای تەواو بووەو یەكێكی ماوە، ئەم لیوانەش تایبەت بۆ كەركوك و ناوچە دابڕوەكان دروستكراوە، ئەمەش بەرنامەیەكی ترسناكە بۆ ئایندەی كورد، ئێمەش پێویستمان بە بەرنامەیەكی تر هەیە كە وەڵامی ئەوانە بدەینەوە، هەروەها نەبوونی راگەیاندنێكی بەهێز بۆ گەیاندنی راستییەكان بۆ خەڵكی كەركوك، چونكە ئەو راگەیاندنانەی ئێستا هەن، تەنها بۆ حزبەكە كاری كردووە و ئامانجی خەڵكەكە بە گشتی نەبووە، رەخنەی ئەوەهەیە كە گوایە حزبایەتی لە كەركوك دەكرێت نەك كوردایەتی، بەڵام بڕوا بكە حزبایەتییەكەش بەتەواوی ناكەن، بەڵكو تاكەكەسی و گروپایەتی دەكەن.

نەتەوەیەكگرتووەكان گەورەترین دەزگای بیرۆكراتییە لە هەموو جیهاندا، ئەو كێشانەی نەتەوەیەكگرتووەكان تەداخولیان كردووە، سەركەوتنی بەدەستنەهێناوە، كاتێك نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ كێشەی ناوچە دابڕاوەكان هات، بەڵێنێكی زۆری بە خەلكەكە دا، بەڵام هیچی بەجێنەگەیاند، تا ئێسیتا ئەو رۆڵە ئەكتیڤەشی بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140 نەبینیوە، بڕیار وابوو لە مانگی 9 راپۆرتەكانی پێشكەش بكات، بەڵام دوای خست، چونكە مەبەستی دواكەوتنی ئەو ماددەیە تا لە ژێر مێز و بە نهێنی چارەسەر ێكی بۆ بدۆزنەوە. نابێت ئێمە چاوەڕێی بەرنامەی نەتەوەیەكگرتووەكان بكەین، وڵاتانی دراوسێش هەموویان چاویان لەو ئەزموونەی كوردە كە تێكی بدەن تاوەكو كاریگەری بەسەر ئەوانەوە نەبێت، دەیانەوێت پەیوەندی خۆیان لەسەر حیسابی كورد لەگەڵ بەغدا بەهێزبكەن، بۆیە كاریگەریشیان بەسەر نەتەوەیەكگرتووەكان هەیە. دەبوایە پێشتر بڕیارێكی بوێرانەمان هەبوایە كە كەركوك بگەڕێتەوە سەر هەرێمی كوردستان، نەك چاوەڕێی بەغداو نەتەوەیەكگرتووەكان بكەین، بەڵام نەمانكرد.

لەم دواییە نزیك كردنەوەیەك لە نێوان عەرەب و توركمانەكان بۆ پێكهێنانی جەبهەیەك دژی ئەدای كوردی دروستببوو، ناڕەزاییەكی زۆر لە خەڵكی كەركوك بەرامبەر حزبە كوردییەكان و ئیدارەی كەركوك هەیە، كەسانێك هەیە دڵسۆزن بۆ كەركوك و دەیانەوێت بگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان، هەرچەندە سەرۆك كۆماری عێراق چەند جارێك بۆ پێكەوەژیانی ئەو پێكهاتانە سەردانی كەركوكی كرد، بەڵام دواكەوتووە، پێویستە سەرەتا ئەو سەردانانەی ئەنجام دابایە، داواكارییەكانی توركمان و عەرەباكانیش زیاد لە پێویست بووە، دەبێت ڵێكۆلینەوە لەسەر ئەو داواكارییانەی ئەوان بكەین، چونكە ئەو لایەنانە ئاراستەیەكی شۆڤینییان لە دژی ماددەی 140 هەیە، ئەو داواكارییانەی كە لە سەرۆك كۆماری عێراق كراوە، جێبەجێكردنی نابێت لە سەر حیسابی كورد و كاریگەری لە پرسە ستراتیژییەكانی كورد بكات، چونكە یەكێك لە داواكانی توركمانەكان نەهێشتنی ئاسایشی كەركوك بوو، ئەمەش داوایەكی زۆر نا ڕەوایە، چونكە ئاسایشی كەركوك رۆڵێكی زۆری لە ئەمنییەتی شارەكە هەبووە.

پرۆژەكە خۆی كارێكی زۆر باشە، بەڵام تاچەند دەچێتەی بواری جێبەجێكردنەوە، چۆن دەتوانین پەروەردەی خەڵكەكەو حزبەكە بكەین، چونكە تەنها بە راگەیاندن نابێت و عەقڵیەتێكی نوێی پێویستە، لەبەرئەوەی تێكەڵ بوونی حزب و حكومەت ئەوەندە ئاڵۆزبووەو لە كۆنەوە پێكەوە ژیاون، شكانی ئەو زنجیرە زۆر قورسە، پێویستی بە چەندین سیمنارو كۆڕ هەیە تەنها بە پرۆژەیەك سەرناكەوێت. 

ئەم داوایە مافێكی دەستووری بوو، بەڵام ئەم داوایە لەسەر مەرجێك دانرا، مەرجەكەش كە پێكهاتەكان لەگەڵ لیستی هاوپەیمانی لە بەغدا رێكنەكەون ئەو كاتە داوایەكەیان تەفعیل دەبێت، بەڵام رێككەوتن لەسەر دانانی ئەو لیژنەیەی كە بۆ ماددەی 140 دانراوە، ئەو لیژنەیەش پێش 31/3 دەبێت لەسەر رەوشی كەركوك راپۆرتەكەی خۆی پێشكەش بكات، ئەگەر ئەو لیژنەیە راپۆرتەكەی بە پێی پێویست نەبوو، لە رووی یاساییەوە نابێت جارێكی تر ئەو داوایە تەفعیل بكرێت، چونكە داواكارییەكەی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك تەنها بۆ كاتێك بوو ئەگەر رێكنەكەون لەگەڵ لیستی هاوپەیمانی، بەڵام دەتوانن بە پێی دەستوور سەر لە نوێ داوابكەنەوە، پێشبینی ئەوەش دەكەم بەغدا كەمتەرخەمی لەو لیژنەیە بكات، كێشەكە لێرەیە كە دەبێ كارەكان هەمووی بە تەوافوق بێت، ئەمەش ئاستەمە لە بەرژەوەندی كوردابێت، ئومێدم بە بەغدا نییە كە لێبگەڕێت ئەو لیژنەیە بە تەواوی كاری خۆی راپەڕێنێت، چونكە بەغدا بۆ گەڕانەوەی كەركوك بۆ سەر هەرێمی كوردستان نییەتی راست نییە.

پارێزگاری كەركوك هەوڵی داوە كار بكات، بەڵام بەداخەوە ئیدارەی كەركوك لەگەڵ ئەنجومەنی پارێزگا ئەم دووانە خیتابێكی یەكگرتووی كاركردنیان نەبووە، لە شێوازی كاركردنیان زۆر جیاوازبوون و زۆرجار دژایەتی یەكتریشیان كردووە، ئەمەش كارەساتە بۆ رەوشی ئێستای كەركوك، پێویستە پارێزگاری كەركوك پسپۆرو راوێژكاری لێهاتووی بۆ راپەراندنی ئیش و كارەكان هەبوایە. ئەویش دیارە كۆمەڵێك گیروگرفتی هەیە، چونكە لە بەغدا فشارێكی زۆری لەسەر كراوە. بە شێوەیەكی گشتی ئەدای ئیدارەی كەركوك نەیتوانیوە ئەو بەرنامە ستراتیژییەی كوردستان بە دەستبهێنێت، ئیدارەی كەركوكیش لە سەردانەكەی مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان نەیتوانی هەموو پێكهاتەكانی كەركوك كۆبكاتەوە، تاوەكو لەگەڵ سەرۆكی هەرێم كۆبوونەوە بكەن و لە مەبەستی كورد تێبگەن. هەروەها بەرپرسانی كەركوك پێویستە خەڵكی ئەو شارەبن و تاوەكو لە كلتوورو هەست و نەستی خەڵكی شارەكە بگەن، پێویستە هەموو زمانەكانی ناو كەركوكیش بزانێت، دەبێت بەرپرسەكەش ماڵی خۆی لە ناو شاری كەركوك بێت بۆ ئەوەی جیاوازی لە نێوان بەرپرسێك و خەڵكێك ئاسایی نەبێت.

یەكێتی و پارتی وەكو دوو حزبی سەرەكی كاری هاوبەشی و یەك خیتابی سیاسییان لە كەركوك كەمبووە، بە دوو ئالیەت و میكانیزم كاریان كردووە، ئەم هۆكارانە كۆسپ و تەگەرە بوون بۆ كێشەی كەركوك، هەرچەندە لە ناو هەردوو حزبەكەدا كادری زۆر بە هێزو لێهاتوویان هەیە، بەڵام ئەو كادرانە پێویستە بچنە ناوخەڵكەوە كە چییان پێویستە تا بۆیان بكەن، راوبۆچوونیان وەربگرن، حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستە وەزارەتی ناوچەكانی دەرەوەی هەرێم فراوان بكات و بە ئالیەتێكی نوێ كار بۆ هەموو ناوچە دابڕاوەكان بكات، سیاسەتێكی نوێ پەیڕەو بكەن، بەڵام تاوەكو ئێستا هەر قسەش لەسەر ئەو خاڵە نەكراوە، چونكە وەزارەتێك تەرخانكراوە بۆ ئەو دۆسیەیە، دەبێت لە هەموو شوێنەكان كاریگەری خۆی هەبێت، نەدەبووا لەسەرتاوە ئەم دوو حزبانە كاری وا بكەن كە خەڵكی شارەكە گلەییان لە هەرێمی كوردستان هەبووایە.

ئەدای نوێنەرانی ئێمە لە بەغدا كەموكوڕی هەبووە، تەنها چەند كەسانێك نەبێت رۆڵی خۆیان بینیوە، چونكە بەرنامەی كاریان نەبووە كە ئایا هەر یەكێك لەوانە ئەركی چییە، ئێستاكە حكومەتی عێراق خەریكی پیلانگێڕییە، بۆیە لە بەرامبەر ئەو پیلانگێڕییە، كوردیش وشیاربۆتەوە.

ئەو كاتە بە پێی ئەو كاتی قسەی لەسەر دەكەین، هەرچەندە دەبێت ئێستا چەند ئەلتەرناتیڤێكمان هەبێت و تاوتوێی بكەین، هەندێك كردەوەش هەیە ئەگەر ئێستا رێگری لێنەكەین بۆ ئەو رۆژەیە كە ئەلتەرناتیڤێك بەكاردەهێنین كۆسپمان بۆ دروست دەكات، ئەویش نابێت بە هیچ شێوەیەك هێزی حكومەتی عێراق لە ناوچە دابڕاوەكان زیاد بكرێت و بە هێز ببێت، بە پێچەوانەوە دەبێت هێزی هەرێمی كوردستان لەو ناوچانە زیادبكرێن و بە هێزبكرێن. حكومەتی بەغدا جێگەی متمانە نییە و بەرەو عەقڵییەتی دیكتاتۆری و شۆڤینی دەڕوات، چونكە ئەگەر كار گەیشتە كشانەوەی كورد لە حكومەتی عێراق، پێویستە هەر لە ئێستاوە هەندێك رێوشوێن بگرینە بەر و دیراسەی ئەو كردەوانە بكەین.

* حەسیب رۆژبەیانی شارەزاو چاودێرێكی سیاسی بارودۆخی كەركوك و ناوچە دابڕوەكانە و ئەندامی لیژنەی باڵای ماددەی 58 یاسای بەڕێوەبردنی كاتی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە بووە و یاریدەدەری پێشووی پارێزگاری كەركوك بۆ كاروباری نیشتەجێبوون و قەرەبووكردنەوە بووە و خاوەن ئیمتیازو سەرنووسەری گۆڤاری 140ە.