|
٣\٥\٢٠٢٥
رەگی ناسەقامگیریی
١٠٠ ساڵەی عێراق.
ئەرسەلان مەحمود
ئێستا عیراق ١٩ پارێزگایە و چواریان دەکەونە هەرێمی کوردستان، کە بۆ
١٢٠ قەزا و ٣٩٨ ناحیە و نزیکەی ٩٧٠٠ گوند دابەشبوون. ئەم دابەشکارییە
کارگێڕییە لە بنەڕەتدا میراتی داگیرکاری بەریتانییە و پێکهاتەی
کۆمەڵایەتی-ئەتنیکی-مەزهەبی تێدا ڕەچاونەکراوە. هەژموونی سنوورە
کارگێڕییە دەستکردەکان، نەک تەنها سیستەمێکی کارگێڕی، بەڵکو بۆتە
میکانیزمێکی سیاسی بۆ بەهێزکردنی کۆنتڕۆڵی ناوەند و لاوازکردنی پێکهاتە
جۆراوجۆرەکان.
دابەشبوونی پارێزگاکان بۆ ٤ ناوچەی سەرەکی (کوردستان، ناوەڕاست، باشوور
و ڕۆژئاوا) ئەگەرچی بە فەرمی نەبووە، بەڵام لە کردەوەدا بۆتە سەرچاوەی
دابەشکردنی نایەکسانی سەرچاوەکان لە نێوان ناوچە جیاوازەکاندا. بۆ
نموونە، بەپێی داتاکانی وەزارەتی پلاندانانی عیراق لە ساڵی ٢٠٢٣،
ناوچەکانی ناوەڕاست (بەغدا و دەوروبەری) نزیکەی ٦٠٪ـی بودجەی
گەشەپێدانیان وەرگرتووە، لە کاتێکدا پارێزگا باشوورییەکان تەنها ٢٥٪ و
هەرێمی کوردستان ١٥٪ـی بودجەیان پێ براوە.
دروستکردنی وڵاتێک لەسەر نەخشەیەکی کاغەزی.
پرۆسەی دروستبوونی عیراقی مۆدێرن کە بە دابەشکردنی کارگێڕی سەپێنراو
بەستراوەتەوە، سەرەکیترین سەرچاوەی ناسەقامگیری ١٠٠ ساڵەی وڵاتەکەیە.
لە کاتێکدا دەوڵەت-نەتەوە ئەوروپاییەکان بە پرۆسەیەکی مێژوویی دروست
پەرەیان سەندوە، عیراق وەک زۆربەی دەوڵەتانی ناوچەکە بەرهەمی بڕیارێکی
"مێزی نەخشە" بوو لە لەندەن و پاریس. بەپێی دۆکیومێنتە مێژووییەکانی
کۆنفرانسی کایرۆی ساڵی ١٩٢١، سێر پێرسی کۆکس و گێرترود بێل تەنها لە
ماوەی چەند ڕۆژێکدا چوارچێوەی کارگێڕی عیراقیان داڕشت کە تا ئێستا
کاریگەری لەسەر واقیعی سیاسی وڵاتەکە و ناوچەکە بەگشتی هەیە.
تەنانەت ئەگەر بەراوردی ئەم پرۆسەیە بکەین لەگەڵ دەوڵەتێکی نوێتری وەک
هیندستان، دەبینین کە هیندیش سەرەڕای میراتی کۆلۆنیالی، توانیویەتی لە
ڕێی دامەزراندنی سیستەمێکی فیدراڵی کە پێکهاتە زمانی-کولتوورییەکان بە
فەرمی دەناسێت، ببێتە نموونەیەکی سەرکەوتووتر لە عیراق. ئایا دەکرێت
عیراق لەم ئەزموونە سوود وەربگرێت؟
زمان، کولتوور و هاوپشتی لەناو قەفەسی کارگێڕی.
مێژووی سەد ساڵەی عیراق دەریدەخات کە سیستەمی دابەشکردنی کارگێڕی (پارێزگا،
قەزا، ناحیە و گوند) ناتوانێ بە تەنها هەستی هاوپشتی دروست بکات. ئایا
چۆن کۆمەڵگەیەک هەست بە یەکگرتوویی دەکات کاتێک پارێزگا "ئیداری" جیایی
کردبێتنەوە لەیەکتر؟ هەستی هاوپشتی نەک لە نەخشەی کارگێڕی، بەڵکو لە
تێگەیشتنی هاوبەشەوە سەرچاوە دەگرێت.
لێکۆڵینەوەکانی بواری سۆسیۆلۆژی نیشانیدەدەن کە ٧٢٪ـی دانیشتووانی
عیراق خۆیان بە خێڵەکی، مەزهەب یان ئیتنیکی پێناسە دەکەن، نەک بە
پارێزگایی. ئەمەش ئاماژەیەکی ڕوونە بۆ بێسەروبەری پەیوەندی نێوان
ناسنامەی کۆمەڵایەتی و کارگێڕی لە وڵاتەکەدا.
چۆن پارێزگایەک "خەیاڵ" دەکرێت؟
بیرۆکراسییەتی نوێی دەوڵەتی عیراقی لە سەدەی بیستەمدا هەوڵیدا کۆمەڵگەی
خەیاڵی ببەخشێتە کیانە کارگێڕییەکان. بە درێژایی مێژوو، زۆر لە
پارێزگاکان، قەزاکان و ناحیەکان نەیانتوانیوە ببنە شوێنی خوڵقاندنی
ناسنامەیەکی کارگێڕی-کولتووری سەقامگیر. سەرهەڵدانی "ناوچە جێناکۆکەکان"
وەک کەرکووک ئاماژەیەکی ڕوونە بۆ شکستی ئەم پرۆژەیە.
بۆ نموونە، لە پارێزگای کەرکووک کە هەتا ساڵی ١٩٧٦ ناوی پارێزگای "تەئمیم"
بوو (واتە دیسان ناوێکی دەستکرد)، ناسنامەی کارگێڕی بەردەوام لە ژێر
کاریگەری سیاسەتی تەعریب و تەرحیلدا بووە. پارێزگایەک کە پێکهاتەکەی
نزیکەی ٤٥٪ کورد، ٣٠٪ عەرەب، ١٥٪ تورکمان و ١٠٪ کەمینەی ترە، چۆن
دەتوانێت تەنها بە یەک هەویەی کارگێڕی-ئیداری پێناسە بکرێت؟
مەنتیقی "بەڕێوەبردنی ناکۆکییەکان".
سیستەمی کارگێڕی لە عیراقدا بۆ حوکمڕانی و کۆنتڕۆڵکردن داڕێژرا، نەک بۆ
خزمەتکردن. ڕژێمە یەک لەدوای یەکەکان، لە پاشایەتییەوە تا کۆماری،
هەموویان دابەشکردنی کارگێڕییان وەک ئامرازی سیاسی بەکارهێناوە.
سیاسەتەکانی تەعریب، تەهجیر و گۆڕینی سنوورە کارگێڕییەکان بەشێکی
سەرەکی بوون لە کولتووری سیاسی عیراق.
بەپێی بەڵگەنامە حکومییەکان، تەنها لە سەردەمی بەعسدا (١٩٦٨-٢٠٠٣)
نزیکەی ٤٢ گۆڕانکاری لە سنوورە کارگێڕییەکاندا کراوە کە زۆربەیان
ئامانجی دیمۆگرافی و کۆنتڕۆڵی سیاسییان هەبووە. یەکەم فەرمانی کۆماری
لە ساڵی ١٩٦٩ـەوە فەرمانی "دەستکاریکردنی سنووری کارگێڕی" پێنج
پارێزگای عیراق بوو، کە ئەمەش پاشینەی بەعاتیفەی سنوورە کارگێڕییەکان
لە عیراقدا دەردەخات.
چیرۆکە نەگوتراوەکان.
هاوکێشەی دابەشکردنی داهات و سەرچاوەکان لە عیراقدا بەشێوەیەکی
ڕاستەوخۆ بە دابەشکردنی کارگێڕییەوە بەستراوەتەوە. ناوچە
پەراوێزخراوەکان بەشێوەیەکی سیستەماتیک لە گەشەپێدان و
خزمەتگوزارییەکان بێبەش کراون. لەم ڕووەوە، پارێزگایەکی نەوتی وەک
بەسرە سەرەڕای دەوڵەمەندی، هێشتا خزمەتگوزاری باشی نییە. ئەمەش بۆتە
سەرچاوەی نارەزایی بەردەوام، یان کۆی ئەو شار و شوێنانەی هەرێم کە
رژێمی پێشوو وێرانیکردن، هێشتا نەخراونەتە ناو پڕۆژەی گەشەپێدانی
نیشتمانی عیراقییەوە.
بەپێی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان (٢٠٢٢)، پارێزگای بەسرە
سەرچاوەی نزیکەی ٧٠٪ـی داهاتی نەوتی عیراقە، بەڵام تەنها ٧٪ـی بودجەی
خزمەتگوزاری وەردەگرێ. ئەم نایەکسانییە سەرچاوەی نارەزایی بەردەوام و
سەرهەڵدانی بیری جیابوونەوە و فیدراڵیزمە لە باشووری عیراق لە دوای
٢٠٠٣ کە مافی خۆیانە.
پارادۆکسی فیدراڵیزم، چارەسەر یان کێشەیەکی نوێ؟
لە دوای ٢٠٠٣ەوە، فیدراڵیزم وەک ڕێگەچارە بۆ کێشەی دابەشکاری کارگێڕی و
کۆنتڕۆڵی ناوەندی پێشنیارکرا. بەڵام ئەزموونی هەرێمی کوردستان و تەوژمی
فیدراڵیزمی مەزهەبی لە باشوور ئەو پرسیارە دەخەنە ڕوو: ئایا دەکرێت
فیدراڵیزم ببێتە چارەسەر یان دەبێتە سەرچاوەی دابەشبوونی زیاتر؟
ئەزموونی فیدراڵیزم لە وڵاتانی وەک سویسرا و کەنەدا دەریدەخات کە
فیدراڵیزم دەتوانێت سەرکەوتوو بێت ئەگەر لەسەر بنەمایەکی لۆژیکی و
هاوبەش دامەزرابێت. لە سویسرا، فیدراڵیزم لەسەر بنەمای کانتۆنەکان کە
پێکهاتەی زمانی-کولتووری جیاوازیان هەیە، سەرکەوتوو بووە، بەڵام
مەرجەکانی سەرکەوتن بریتی بوون لە: پێشینەی دیموکراسی، گەشەسەندنی
ئابووری یەکسان، سەروەری یاسا. ئایا ئەم مەرجانە لە عیراقدا هەن؟
کارگێڕی ئۆرگانیک و بیرۆکراسییەت.
شێوازی کارگێڕی ئۆرگانیک کە لەسەر بنەمای تایبەتمەندییە کۆمەڵایەتی و
کولتوورییەکان بنیات دەنرێت، ڕێگەیەکی باشترە بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری
ناوچەییەکان. سنوورە بیرۆکراتییە ئیدارییە سەپێنراوەکان کە زۆرجار
ناگونجێن لەگەڵ واقیعی کۆمەڵایەتی-کولتووری ناوچەکاندا، تەنها نامۆیی و
ناسەقامگیری بەرهەم دەهێنن.
کارگێڕی ئۆرگانیک ئەوەیە کە سنوورە کارگێڕییەکان لەسەر بنەمای واقیعی
کۆمەڵایەتی، ئابووری، و کولتووری کۆمەڵگەکان دابندرێن، نەک بە
پێچەوانەوە. بۆ نموونە، دیاریکردنی ناوچەیەک وەک "ناحیە" یان "قەزا"
نەک لەسەر بنەمای ڕێژەی دانیشتوان و ڕووبەر، بەڵکو لەسەر بنەمای
پێکهاتەی کۆمەڵایەتی، پێکەوەژیانی کۆمەڵگەکان و پەیوەندییە
ئابوورییەکان.
بنیاتنانی سیستەمێکی کارگێڕی لە خوارەوە بۆ سەرەوە.
دەرچوون لە قەیرانی ١٠٠ ساڵەی عیراق پێویستی بە سیستەمێکی کارگێڕییە کە
گوزارشت لە واقیعی کۆمەڵگەکان بکات. پێویستە سیستەمێکی نوێی کارگێڕی
دروست بکرێت کە لە خوارەوە بۆ سەرەوە بێت، واتە لە کۆمەڵگە
خۆجێیەکانەوە بۆ ئاستی ناوەندی. ئەمە پێچەوانەی مۆدێلی ١٠٠ ساڵەی
پێشووە کە لە سەرەوە بۆ خوارەوە بووە.
لە سەردەمی دیجیتاڵدا، تەکنۆلۆژیا دەتوانێت ڕۆڵێکی گرنگ لە ڕێکخستنەوەی
پەیوەندییە کارگێڕییەکاندا ببینێت. بۆ نموونە، کۆنسێپتی "حکومەتی
ئەلیکترۆنی" کە لە وڵاتانی وەک ئەستۆنیا و سەنگافورە سەرکەوتوو بووە،
دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە تێپەڕاندنی کێشەی دابەشبوونی کارگێڕی
کلاسیک. لە ئەستۆنیا، ٩٧٪ـی خزمەتگوزارییەکان بە شێوەی ئۆنلاین پێشکەش
دەکرێن، کە ئەمەش کاریگەری سنوورە کارگێڕییەکانی کەم کردووەتەوە.
هەرێمی کوردستان، سەرەڕای هەموو کەموکورتییەکانی، هەنگاوی باشی ناوە
بەرەو دۆزینەوەی سیستەمێکی کارگێڕی کە زیاتر لە واقیعی کۆمەڵگەکەیەوە
نزیک بێت، بەڵام هەتا ئێستا ئەویش نەیتوانیوە بە تەواوی ببێتە
نموونەیەکی سەرکەوتوو. لایەنە ئەرێنییەکانی ئەزموونی هەرێم بریتین لە:
بە فەرمی ناسینی مافی کولتووری و زمانی، دابەشکردنی دەسەڵات بە
شێوەیەکی نافەرمی لە نێوان ناوچە جیاوازەکان، هەوڵدان بۆ گەشەپێدانی
خزمەتگوزارییە سەرەکییەکان. بەڵام کێشەکان بریتین لە: مۆنۆپۆلی سیاسی
ناوچەیی و ئیداری و دیبلۆماسی، پاشماوەی بیرۆکراسی ناوەندگەرا، لاوازی
شەفافیەت.
دووبارە بیرکردنەوە لە "وێنەی" دەوڵەت.
دەبێت پێش دابەشکردنی کارگێڕی، ئێمە لەسەر خەیاڵ و چەمکی "دەوڵەت" و "نەتەوە"
لە عیراقدا بیربکەینەوە. ئایا عیراق دەوڵەت-نەتەوەیەکە یان کۆمەڵێک
کۆمەڵگەی جیاوازە کە بە ناچاری پێکەوە دەژین؟ کاتی ئەوە هاتووە کە
سیستەمێکی نوێی دەوڵەتداری بخەینە ڕوو کە بەردی بناغەی نە لەسەر
پارێزگا و قەزا و ناحیەکان، بەڵکو لەسەر مافە سیاسی و کولتوورییەکانی
پێکهاتەکان بێت.
هەنگاوە ڕاستەقینەکان بەرەو گۆڕانکاری.
هەندێک پێشنیاری پراکتیکی بۆ چاکسازی سیستەمی کارگێڕی لە عیراقدا
پێشکەش دەکەین: پێویستە لیژنەیەکی نیشتمانی-نێودەوڵەتی بۆ پێداچوونەوە
بە سنوورە کارگێڕییەکان پێکبهێنرێت کە نوێنەرانی هەموو پێکهاتەکانی
تێدا بێت. لەگەڵیدا جێبەجێکردنی سیستەمێکی دابەشکردنی بودجە و
سەرچاوەکان کە لەسەر بنەمای پێداویستی و مافی یەکسان بێت، نەک لەسەر
بنەمای هەژموونی سیاسی. هەروەها پەرەپێدانی سیستەمی خزمەتگوزاری
ئەلیکترۆنی کە کاریگەری سنوورە کارگێڕییەکان کەم بکاتەوە و جێبەجێکردنی
فیدراڵیزم بەشێوەیەک کە مافی پێکهاتە جیاوازەکان بپارێزێت، وەک ئەوەی
لە کەنەدا، سویسرا و هیندستان هەیە. پێویستە دیالۆگێکی نیشتمانی لەسەر
چەمکی دەوڵەت و نەتەوە لە عیراق بکرێت کە تێیدا هەموو پێکهاتەکان
بەشدار بن.
لە دواجاردا، چارەسەری کێشەی سنوورە کارگێڕییەکان لە وڵاتێکی وەک
عیراقدا تەنها بە ڕێفۆرمی تەکنیکی نایەتەدی، بەڵکو پێویستی بە
گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە تێگەیشتن و قبوڵکردنی مافە بنەڕەتییەکانی
پێکهاتە جیاوازەکان هەیە. هەر وڵاتێک کە لەسەر بنەمای "دەستکرد" دروست
بووبێت، پێویستی بە نوێبوونەوەیەکی "ئۆرگانیک" هەیە بۆ ئەوەی بتوانێت
بەردەوام بێت.
ماڵپه‌ڕی ئه‌رسه‌لان مه‌حمود
|
