|
١٤\٦\٢٠٢٥
رۆمانس و رۆمان.
بوڕهان جۆڵا
رۆمان (رۆمان)
رۆمان واتا شاچیرۆك، ژانڕێكی ئەدەبی گەنجە بە بەراورد لەگەڵ
ژانڕەكانیتردا، جۆرێكی تاكە لە سەردەمی نوێدا، بەردەوام ئەوانەی
وەریدەگرێت نوێیە، بەو نوێیانەش دەگات كە هێشتا دروست نەبوون، پێشبینی
دەكات بەو نوێیانەی كە هێشتا نەبینراو نەبیستراون، خاوەن تایبەتمەندی
هونەریەو لەمێژووی ئەدەبی جیهانیدا لەدایك بووەو بەقوڵی كار لەم
سەردەمەدا دەكات بۆ باڵادەستی خۆی لەناو ئەدەب و پشت بەخەیاڵێكی فراوان
دەبەستێت، بۆتە پێگەیەك بۆ خستنە رووی روانین و وێناكردنە تایبەتەكانی
خۆی، ئەبێ ئاماژەش بەوە بكەین كە ئەم رەگەزە ئەدەبیە لەخۆڕا دروست
نەبوو، بەڵكو سەرەتایەكی حەتمی بوونی هەبووە بۆ رەخساندی هەلومەرج و
پێگەیەك بۆ دەركەوتنی ئەو ژانڕە، بەڵێ چەندین قۆناغی بڕیوەو چەندین
شێوازی هونەری لەخۆگرتووەو چەندین قاڵبی تێكشكاندووەو كرانەوەیەكی
گەورەی بەخۆیەوە دیوەو جیاوازێكی زۆری هەیە لەگەڵ سەرەتای
سەرهەڵدانیدا، تاكو ئێستاش بەردەوام لێكۆڵینەوەیەو لەهەوڵی
پێكهاتندایەو تەواو دروست نەبووە، پێویستیشی بەزەمەنێكی درێژ هەیە تاكو
بەشێوەی كۆتایی دابمەزرێت، لەگەڵ ئەوەشدا پانتاییەكی زۆر فراوانی
لەخوێنەر بۆخۆی داگیركردووە.
رەخنەگران دەڵێن: داستان و داستانە شیعرییەكان و حیكایەت و بەسەرهاتە
میللییەكان بنەمایەكن بۆ سەرهەڵدانی رۆمان، بەڵام لایەنێكی گرنگ واتا (شێوازێكی
جودا) هەیە بۆتە پردی پەڕینەوە لەنێوان داستانە سەرەتاییەكان و
لەقاڵبگرتنی رۆمان كە لەرەوتی مێژووی ئەدەبیدا بە(رۆمانس) ناودەبرێت،
بەمانا ئەدەبیەكەی واتا (پەیوەندی سۆزداریی نێو داستانەكان). كەواتە
رۆمانس دەبێتە سەرەتای زەمینە خۆشكردن بۆ سەرهەڵدانی رۆمان، كەواتە
ئەگەر بەسەر رۆمانس واتا بەسەر ئەو شێوازە جودایە بازبدەین و باس
لەمێژووی سەرهەڵدانی رۆمان بكەین، هەموو بنەماو گۆڕانكارییەكانمان لێ
ئاڵۆزدەبێت كە دەبنە پێگەیەك بۆ سەرهەڵدانی رۆمان، چونكە گۆڕانكارییە
سەرەتاییەكان لەسەر رۆمانس سەریان هەڵداوە، هەربۆیە كاریگەریی رۆمانس
لەمێژووی دەركەوتنی رۆماندا پێگەیەكی گرنگی هەیەو لە نێوان رەخنەگراندا
گرنگی پێدەدرێت بۆ لێدوان.
لەفەرەنسا ئەو چیرۆكانەی بەزمانە لاتینییە ڕەسەنەكان لەبری لاتینی
كلاسیك دەنووسرا، پێیان دەگوت "ڕۆمان"، چونكە بەزمانەكانی "ڕۆمانسی" لە
لاتینییەوە وەرگیراوە، كە بەزمانی ڕۆمانییەكان نووسرابوون. بۆیە تا
ئەمڕۆش "ڕۆمان" لە فەرەنسی و ئەڵمانی و ڕووسی بە مانای "نۆڤڵ " دێت، كە
بریتیە لە گێڕانەوەی چیرۆكی خەیاڵئامێزی درێژ.
رۆمانس (رۆمانجە).
بیرمەندانی بواری ئەدەب دەڵێن: لەجیهانی ئەدەبدا "ڕۆمانس" ژانرێكی
جیاوازەو تیشك دەخاتە سەر پەرەپێدان و گەڕان بەدوای پەیوەندییە
سۆزدارییەكان واتا (ڕۆمانسیەكان)ی نێوان كارەكتەرە سەرەكییەكان. رۆمانس
دەقێكی شیعری، پەخشانی، چیرۆكی خەیاڵئامێزیە باسی قارەمانێتی و سەركێشی
و دیاردە سەرسوڕهێنەرەكان دەكات. رۆمانس بەیەك فۆڕم ناناسرێتەوە، چونكە
لەوانەیە شیعر و پەخشانیش تایبەتمەندی رۆمانسیان هەبێت، بۆیە بۆ
ناسینەوەی رۆمانس پێویستە زیاتر هەڵوەستە بكەین لەسەر ناوەڕۆكی دەق،
واتا پێویستە كڕۆكی دەق خاوەنی خەسڵەتە تایبەتمەندەكانی رۆمانس بێت
ئینجا بەرۆمانس ناودەبرێت. هەربۆیە سەرهەڵدانی رۆمانس نابەسترێتەوە بە
سەردەمی دەركەوتنی وشەی رۆمانس، بەڵكو زۆر پێش سەرهەڵدانی وشەی رۆمانس،
زۆرینەی ئەو دەقانەی لە مێژووی كۆندا نوسراون لەوانەیە تایبەتمەندی
رۆمانسیان هەبێت و بچنە چوارچێوەی رۆمانس، كەواتە ئەو جۆرە دەقانە
پێشینەیەكی كۆنتریان هەیە بەبەراورد لەگەڵ سەرهەڵدانی وشەی رۆمانس.
كەواتە ئەو داستانە شیعرییانەی مێژوویەكی زۆر كۆنیان هەیە و
تابەتمەندیی رۆمانسیان هەیە دەچنە چوارچێوەی رۆمانس و زەمینە خۆشكاریش
بوون بۆ سەرهەڵدانی وشەی رۆمانس وەك چیرۆکی (ئەلیادە، ئۆدیسە)ی
هۆمیرۆسی یۆنانی لە نێوان سەدەی هەشت و حەوتی پێش زایین کە ئەو
ڕووداوانەی دەیگێڕێتەوە بەشێکن لە جەنگی ترۆی و پێدەچێت لە ناوەڕاستی
سەدەی دوانزەهەمی پێش زایین ڕوویدابێت. چیرۆکی (دۆنکیخۆتە)ی میگێل دی
سێرڤانتێس-ی ئیسپانی، کە لە دوو بەشدا بڵاوکراوەتەوە: بەشی یەکەم لە
ساڵی ١٦٠٥ و بەشی دووەم لە ساڵی ١٦١٥. چیرۆکی (هەزارو یەك شەوە) هەزار
و یەک شەوە بە چیرۆکە فۆلکلۆرییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناسراوە، لە
سەدەی حەوتەم یان هەشتەمی زایینی نوسرابێت و لە سەدەکانی دواتردا
دەستکاری کراوە. هەروەها (فس فس پاڵەوان)ی کوردەواری خۆمان....هتد.
___________________________________________________
سەرچاوەكان:
١- مێژووی سەرهەڵدانی رۆمان/ سیامەند هادی-٢٠٠٤.
٢- ریشاڵی تیۆری رۆمانی كوردی/ سەڵاح جەلال-٢٠٢٣.
٣- سایتەكان ٢٠٢٥.
ماڵپەڕی
بوڕهان
جۆڵا
|
